Azərbaycan XV-XVI əsrləRDƏ

Əmirlər: Dövrün mənbələrində XV - XVI əsr feodal dövlətlərinin əsas 
qüvvəsi olan ―yüksək əmirlər zümrəsinin‖ tutduğu mövqe ―əmarət‖ adlandırılmış, 
əmirlərə isə alimiqdar, alitəbar, əzəmətli əmirlər deyilmişdir [66, 47, 49; 65, 479; 
56, 296, 344]. Əmir mənsəbinin böyüklüyünü göstərməkdən ötrü bunu demək 
kifayətdir ki, bəzən məşhur hökmdarlar belə bu adı daşımışlar. Məsələn, Əmir 
Teymur [66, 611], Əmir Süleyman [66, 68] və s. Əvvəlki əsrlərdən fərqli olaraq, 
səfəvilər dövründə əmir vəzifəsi əsasən Azərbaycan hərbiçi qızılbaş əyanlarına 
verilirdi. Mülki işlərdə çalışan şəxslər adətən bu vəzifəyə layiq görülmürdülər. 
Məşhur əmirlərin əmirlik əlamətləri onların bayraq və nağara ilə təchiz 
edilmələrində idi [66, 461, 534; 56, 427; 58, 138; 39, 100]. 
Əmirlər aşağıdakı vəzifələri tuturdular: saray əmirləri (üməra-yi dərgah) 
[66, 389], ordu, yaxud qoşun əmirləri (üməra-yi ləşkər, üməra-yi qoşun) [66, 232, 
461; 56, 427], sərhəd əmirləri (üməra-yi sərhəd) [61, 298a; 77, 214] və s. 
―Əhsənüt-təvarix‖də ―dərgah əmirləri‖ [66, 389], ―Təzkirətül-müluk‖da 
isə ―mübarək dövlətxana əmirləri‖ [63, 5] adlanan saray əmirləri XV - XVI 
əsrlərdə iki hissəyə bölünmüşlər: 
1. Əllərində soyurqal və böyük imtiyazlar olan böyük əmirlər [66, 235; 
61, 288a]. 
2. Kiçik əmirlər [61, 305b].
V. F. Minorskiyə görə, Ağqoyunlu dövlətində əmirlərin bölgüsü belə 
olmuşdur: əzəmətli əmir, böyük əmir, əmir [112, 162]. Fikrimizcə, ―əzəmətli əmir‖ 
və ―böyük əmir‖ istilahlarının ifadə etdiyi məna eynidir. 
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, əmirlərin ikinci qrupu ―ordu əmirləri‖ 
adlandırılırdı. Onlar müxtəlif qoşun dəstələrinə başçılıq edən əmirlər olmuşlar. 
Əmirlər zümrəsinin üçüncü hissəsi olan sərhəd əmirləri isə saraydan 
kənarda fəaliyyət göstərmişlər ki, ―Təzkirətül-müluk‖ əsərində onlara ―üməra-yi 
qeyr-i dövlətxane‖ deyilmişdir [63, 4]. 
Əmirlər mənsub olduqları tayfanın, yaxud yaşadıqları yerin adı ilə 
adlandırılmışlar: Şirvan əmirləri [66, 228], Təkəlu əmirləri [65, 236], İraq əmirləri 
[81, 252b] və s. 
XV - XVI əsr Azərbaycan feodal dövlətlərinin idarə olunmasında 
əmirlərin xidməti o qədər böyük olmuşdur ki, çox vaxt səltənət taxtına hansı 
şahzadənin əyləşməsi məsələsini onlar həll edir, öz məqsədlərinə yetməkdən ötrü 
ölüm-dirim mübarizəsi aparırdılar [64, 136a, 219a; 58, 119, 120; 97, 35]. Sübut 
üçün bircə misal gətirmək kifayətdir ki, II Şah İsmayıl vəfat edən kimi Qəzvində 
―Əmir və dövlət başçıları Məhəmməd Xudabəndəni şah etmək qərarına gəldilər‖ 
və Şiraza gedib onu paytaxta gətirdilər [65, 495- 496]. 

---

40 
Müharibələr zamanı ələ keçən qənimətlər çox hallarda əmirlər arasında 
bölüşdürülürdü [65, 68 - 69] ki, bununla da şah onları özündən razı salmaq və 
gələcək döyüşlərə rəğbətləndirmək istəyirdi. Elə hallar olurdu ki, əmirin döyüşlə 
ələ keçirdiyi hər hansı bir yer ona bağışlanırdı [64, 229a]. 
Əmirlər ölkədə siyasi hakimiyyətin zəiflədiyini hiss edən kimi 
özbaşınalığa başlayır, talançılığa qurşanırdılar [65, 286]. 
Əmirliyin uzun illər nəsli xarakter daşıdığı məlumdur. 863 (1458/59)-cü 
ildə Cahanşahın əmiri Bayazid ibn Bəstam Cagirlu öldükdə, Həsən bəy Rumlunun 
xəbər verdiyinə görə, ―onun yerini qardaşı Əbülfəth bəy tutdu‖ [64, 185a]. Başqa 
bir misal: 950 (1546/47)-ci ildə I Şah Təhmasibin əmiri Müntəşa sultan vəfat 
etdikdən sonra onun yerinə oğlu Teymur xan təyin edilmiş, atasının qoşun, bayraq 
və nağarası ona verilmişdi [81, 266a]. 
Bəzi əmirlərə xidmətləri və qazandıqları hörmət müqabilində böyük 
torpaq sahələri - soyurqal və tiyullar verilir və onlar həmin yerlərə gedirdilər. 
Lakin şah müharibə edərkən əmirlər xüsusi əmrlə orduya çağırılırdılar [64, 175b]. 
Geniş torpaq sahələri ilə mükafatlandırılan əmirlər cəzalandırıldıqda 
onların istifadəsinə verilən yer əllərindən alınır; başqa əmirə verilirdi. Məsələn, 
915 (1509/10)-ci ildə əmir Abdal bəy Dədənin ixtiyarındakı üç şəhər I Şah 
İsmayılın əmri ilə ondan alınıb Zeynal bəy Şamluya verilmişdi [65, 110]. 
Əmirlərdən yüksək nizam-intizam, həmçinin rəiyyətin nüfuzunu qazanmaq tələb 
olunurdu. Daşıdığı əmirlik adına layiq olmadığı və ―rəiyyətə olmazın zülm və 
əziyyət verdiyinə görə ―əmir Seyid Əli Bağdadini Uzun Həsən çarmıxa 
çəkdirmişdi. ―O çarmıxa çəkilərkən... xalq onu daşa basdı‖ [64, 156a] deyə bu 
hadisəni təsvir edən Həsən bəy Rumlu həmin əmirə qarşı olan dərin qəzəbi 
göstərmişdir. 
Yüksək mənsəbə çatmaq uğrunda əmirlər arasında tez-tez çəkişmə və 
ixtilaflar baş verirdi [65, 184, 188]. Həsən bəy Rumlu yazır ki, 982 (1574/75)-ci 
ildə I Şah Təhmasibin ―vəziyyəti pisləşdi... əmir və dövlət başçıları arasında bir 
neçə dəfə düşmənçilik və dava-dalaş baş verdi‖ [65, 458]. 
Bəzən əmirlərin rəyi ilə hətta hökmdarın özü belə razılaşmalı olurdu. I 
Şah Təhmasibin Xorasana dördüncü hücumu zamanı 943 (1536/37) Herat 
şəhərində olan Übeyd xan qızılbaşlarla döyüşməyi əmirlərinə bildirdikdə onlar bu 
fikrin əleyhinə çıxaraq ―bizimlə razılaşsan çox yaxşı, əgər razılaşmasan, səni ata 
bağlayıb Mavərənnəhrə apararıq‖ demişdilər [65, 276]. 
Əmirlərə müxtəlif ləqəblər verilir, yaxud onlar bəy, sultan və xan 
titullarına layiq görülürdülər. Məsələn, 915 (1509/10)-ci ildən etibarən əmir Zeynal 
bəy Şamlu ―xan‖ tituluna layiq görülmüşdü [65, 110]. Yenə həmin ildə I Şah 
İsmayıl tərəfindən Məhəmməd bəy Süfrəçi Ustacluya ―Çayan Sultan‖ ləqəbi 
verilmişdi. [65, 110; 88, 272; 81, 252b]. Mustafa Sultan Ustaclunun ləqəbi isə 
―Köpək Sultan‖ idi [81, 252b]. 

---

41 
Məlum olduğu kimi, əmirlər hərbi xidmətçi idilər və başçılıq etdikləri 
qoşunlarla birlikdə ölkənin hərbi qüvvəsini təşkil edirdilər. Bildiyimizə görə, bütün 
hərbi qüvvələrə başçılıq edən şəxs isə əmirül-üməra olmuşdur. XV - XVI əsrlərin 
tarixi mənbələrində əmirül-üməradan başqa iki yüksək əmir rütbəsi də 
göstərilmişdir: divan əmiri və əmiraxur. İndi bu iki vəzifənin hər birinə ayrı-
ayrılıqda nəzər salaq.