AZƏrbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

§ 4. MĠLLĠ ĠSTĠQLAL HƏRƏKATININ BAġLANMASI VƏ ĠNKĠġAFI. 
ĠNQĠLABĠ BÖHRANIN DƏRĠNLƏġMƏSĠ 
 
Milli  istiqlal  hərəkatının  baĢlanması  və  inkiĢafı: Rusiyada 1917-ci ilin 
fevral  inqilabı  nəticəsində  çarizm  devrildi,  müvəqqəti  burjua  höküməti  təşkil 
edildi.  İnsan  hüquqlarının  qorunması,  bütün  xalqların  və  millətlərin  bərabərliyi 
üçün təminatlar elan olundu. 
Keçmiş  Rusiya  imperiyasının  bütövlüyünü  saxlamağa  çalışan  Müvəqqəti 
hökumət müstəmləkələrdə  öz hakimiyyət  orqanlarını  yaratdı.  Martın 9-da  Qafqaz 
canişinliyi  Xüsusi  Zaqafqaziya  komitəsi  ilə,  qubernatorlar  quberniya  komissarları 
ilə  əvəz  olundu.  Bakıda,  Yelizavetpolda  İctimai  təşkilatların  icraiyyə  komitələri 
meydana gəldi. 
Rusiyanın  başqa  yerlərində  olduğu  kimi,  Azərbaycanda  da gizli  fəaliyyət 
göstərən siyasi partiyalar, təşkilatlar açıq işə keçdilər və yeniləri yaradıldı. 
1917-ci  ilin  martında  «Müsavat»  partiyası  açıq  fəaliyyətə  başladı. 
Yelizavetpolda  Nəsib  bəy  Yusifbəylinin  başçılığı  ilə  yeni  «Türk  ədəmi-
mərkəziyyət partiyası» təsis edildi. 
Martın  29-da,  milli  hərəkata  vahid  rəhbərlik  etmək  məqsədi  ilə  siyasi 
xadimlər  tərəfindən  Bakıda  demokratik  əsaslarda  «Müsəlman  Milli  Şurası» 
yaradıldı. Bu təşkilatda Azərbaycanın müsəlman əhalisinin bütün təbəqələri, siyasi 
partiya  və  təşkilatları  təmsil  olunurdu.  Milli  hərəkatla  əlaqədar  bütün  tədbirlər, 

101 
 
demək  olar  ki,  bu  Şura  tərəfindən  hazırlanıb  həyata  keçirilirdi.  «Müsəlman  Milli 
Şurası»-nın demokratik ziyalılardan ibarət müvəqqəti  icraiyyə  komitəsi  yaradıldı. 
Məmmədhəsən Hacınski komitənin sədri, M. Ə. Rəsulzadə isə sədr müavini  təyin 
olundu.  «Müsəlman  Milli  Şurası»nın  Azərbaycanın  bütün  şəhər  və  qəzalarında 
şöbələri vardı. 
Bu  zaman  Bakıda,  Yelizavetpolda  və  Azərbaycanın  bir  sıra  şəhərlərində 
daşnaklar  özlərinin  «erməni  milli  şuraları»nı,  kadetlər  isə  «rus  milli  şuraları»nı 
yaratdılar. 
1917-ci  il  aprelin  15-dən  20-dək  Bakıda  Qafqaz  müsəlmanlarının 
qurultayı keçirildi. Qurultayda ilk dəfə olaraq milli ərazi muxtariyyəti ideyası irəli 
sürüldü.  «Müsavat»  partiyasının  lideri  M.  Ə.  Rəsulzadənin  məruzəsi  üzrə  qəbul 
edilmiş  qərarda  deyilirdi  ki,  «...Rusiyanın  müsəlman  xalqlarının  mənafeyini  ən 
yaxşı  təmin  edən  dövlət  quruluşu  forması ərazi-federasiya  prinsiplərinə  əsaslanan 
demokratik respublikadır». 
Bu  zaman  Rusiyanın  müsəlman  xalqlarının  milli-azadlıq  hərəkatında  iki 
əsas  cərəyan  vardı.  Tatar  ticarət  burjuaziyasının  çoxluq  təşkil  etdiyi  cərəyan—
unitaristlər müsəlmanlara yalnız milli-mədəni muxtariyyət vermək şərti ilə onların 
vahid  Rusiya  dövlətinin  tərkibində  qalmasına  tərəfdar  idilər.  Unitaristlər  geniş 
Rusiya  bazarının  əllərindən  alınmasından  ehtiyat  edirdilər.  Başlıca  olaraq 
Azərbaycan milli ziyalılarının, yeni yaranmış sənaye burjuaziyasının daxil  olduğu  
ikinci  cərəyan-federalistlər  Rusiyada  federativ  burjua  respublikası  daxilində 
müsəlmanlara ərazi muxtariyyəti verilməsini tələb edirdilər. 
1917-ci  il  mayın  1-dən  11-dək  Moskvada  keçirilən  Ümumrusiya 
müsəlmanları  qurultayında  M.  Ə.  Rəsulzadə  Rusiyanı  federativ  şəkildə  qurmaq 
haqqında məruzə ilə çıxış etdi. Qurultay unitaristlərin təklifini rədd edərək, M. Ə. 
Rəsulzadənin  «...Türküstan,  Qazaxıstan,  Başqırdıstan  və  Azərbaycan—Dağıstan 
kimi  bir  neçə  muxtariyyətlərdən  ibarət  olan  gələcək  Rusiyanı  federativ  şəkildə 
qurmaq»  haqqında  irəli  sürdüyü  qətnaməni  271    səsə  qarşı  446  səs  çoxluğu  ilə 
qəbul etdi. 
Həmin  il  iyunun  ikinci  yarısında  «Müsəlman  demokratik  «Müsavat» 
partiyası»  ilə  «Türk  ədəmi-mərkəziyyət  partiyası»  birləşib,  «Türk  ədəmi-
mərkəziyyət  partiyası  «Müsavat»  adını  aldı.  Partiyanın  başçısı  Məmməd  Əmin 
Rəsulzadə, onun Yelizavetpol şöbəsinin rəhbəri Nəsib bəy Yusifbəyli oldu. 
Müxtəlif  sosial  təbəqələrin  təmsil  olunduğu  «Müsavat»  partiyası 
dövlətçilikdə  milli  ərazi  muxtariyyəti  formasını,  iqtisadiyyatda  isə  kapitalizmin 
Qərb  inkişaf  modelini  müdafiə  edirdi.  M.  Ə.  Rəsulzadə  deyirdi  ki,  «Müsavat» 
sinnfi deyil, milli partiyadır. «Müsavat»ın fəaliyyəti xeyli genişləndi. Onun nəinki 
Azərbaycanın  bütün  qəzalarında, hətta Tiflis,  İrəvan,  Həştərxan,  Daşkənd,  Kiyev, 
Təbriz, Rəşt, İstanbul və digər yerlərdə də şöbələri yaradıldı. 
1917-ci  ilin  sentyabrında  Azərbaycanda  panislamistlər  tərəfindən 
yaradılıb,  əvvəlcə  «Rusiyada  müsəlmanlıq»,  sonralarsa,  «İttihad»  adlandırılan 

102 
 
partiya  meydana  gəldi.  Qara  bəy  Qarabəyovun  sədr  olduğu  bu  partiya  millətlər 
arasında fərqi yalnız onların dini mənsubiyyətində görür, ona görə də milli azadlığa 
müsəlman xalqlarının ümumi qurtuluşu çərçivəsində baxırdı. İttihadçıların fikrincə, 
Azərbaycan xalqının müstəqil dövlət yaratması İslam birliyinn  parçalamaq demək 
idi.  Onlar  Azərbaycana  Rusiya  daxilində  yalnız  milli-mədəni  muxtariyyət   
verilməsinə tərəfdar   idilər. 
Bu  dövrdə  Azərbaycan  milli  hərəkətında,  eləcə  də  Müsəlman  Milli 
Şurasının fəaliyyətində milli-demokratların «Müsavat» partiyasından sosialistlərin 
«Hümmət»  və  «Ədalət»  təşkilatlarından  və  İslam  radikalistlərinin  «İttihad»   
partiyasından ibarət üç əsas ictimai-siyasi qüvvə vardı. 
«Müsavat»  partiyasının  rəhbərlik  etdiyi  milli-demokratik  qüvvələr 
Azərbaycan  dövləti  yaratmaq  uğrunda  mübarizə  aparırdılar.  Məhz  buna  görə  də 
xalqın  böyük  əksəriyyəti  «Müsavat»ın  arxasınca  gedirdi.  «Müsavat»ın  nüfuzu 
durmadan  artırdı.  Müəssislər  məclisinə  seçkilər  zamanı  Azərbaycan  qəzalarında 
səslərin 90 faizi bu partiyaya verilmişdi. 
«Hümmət»  və  «Ədalət»  təşkilatları  RSDF(b)P-nin  mövqeyindən  çıxış 
edərək,  xalqı  yalnız  sinfi  mübarizəyə  çağırırdılar.  Lakin  müstəmləkə  əsarətində 
olan, milli ayrı-seçkiliyin ağır məngənəsində boğulan xalq sinfi mübarizədən daha 
çox  milli-azadlıq  mübarizəsinə  qoşulur,  müstəqil  Azərbaycan  dövləti  yaratmağa 
can  atırdı.  Millətlərin  öz  müqəddəratını  təyin  etmək  hüququnu  bolşeviklər 
Azərbaycanda  Rusiyasız  təsəvvür  etmirdilər.  Ona  görə  də  sosial-demokratlar 
azərbaycanlı  əhalinin  az  qismini,  başlıca  olaraq,  beynəlmiləl  tərkibli  Bakı 
fəhlələrinin müəyyən hissəsini öz tərəflərinə çəkə bilmişdilər. 
İttihadçıların  Azərbaycanın  müstəqilliyi,  hətta  ona  ərazi  muxtariyyəti 
hüququ verilməsi əleyhinə çıxmaları onları xalq arasında nüfuzdan salmışdı. Buna 
baxmayaraq,  onlar  müəyyən  klerikal  dairələrə  arxalanaraq,  Müsavatçı 
demokratlara  qarşı  inadla  mübarizə  aparırdılar.  Təsadüfi  deyil  ki,  Yelizavetpolda 
Müəssislər məclisinə seçkilər zamanı «Müsavat»ın liderlərindən olan N. Yusifbəyli 
üzünü  azərbaycanlılara  tutaraq  demişdi:  «Kimə  istəyirsiniz  səs  verin,  hətta 
daşnaklara və cuhudlara da, ancaq «İttihad»a səs verməyin». 
Azərbaycan  milli-azadlıq  hərəkatında  başlıca  olaraq  üç  istiqamətdə 
mübarizə aparılırdı. 
1.  Milli  partiyalar,  xüsusən  «Müsavat»,  ilk  növbədə,  Müvəqqəti 
hökumətin müsəlman xalqlarının əleyhinə çevirilmiş siyasətinə qarşı çıxırdı. Çünki 
Müvəqqəti  hökumət  çarizmin  müstəmləkəçilik  siyasətini  daha  incə  və  üstüörtülü 
şəkildə davam etdirir, azərbaycanlıları separatçılıqda təqsirləndirərək, milli-azadlıq 
hərəkatını boğmağa çalışır, Zaqafqaziya xalqları arasında dini ayrı-seçkilik salaraq, 
erməni  və  gürcülərə  bir  sıra  üstünlüklər,  o  cümlədən  milli qoşun  yaratmağa icazə 
verir, Rusiya üçün uğursuz imperialist müharibəsini inadla davam etdirirdi və  s. 
2.  Milli  partiyalar  Fevral  inqilabından  sonra  Azərbaycanda,  xüsusən 
Bakıda inqilabi orqan kimi meydana gəlmiş fəhlə deputatları  Sovetinə qarşı daim 

103 
 
mübarizə aparırdılar. Sovetin tərkibində azərbaycanlılar yox dərəcəsində idi. Eser-
menşevik-daşnak  blokunun  rəhbərlik  etdiyi  bu  Sovet  Müvəqqəti  hökumətin 
müstəmləkəçilik  siyasətinə  tərəfdar  çıxır,  «vahid  və  bölünməz»  Rusiya  ideyasını 
təbliğ  edirdi.  Azərbaycanlıları  geridə  qalmış,  inqilab  üçün  yetişməmiş  xalq  elan 
edən  Sovet  onları  inqilabi  orqanlara  yaxın  buraxmırdı.  Hətta,  Bakı  fəhlələrinin 
böyük  hissəsini  təşkil  edən  Cənubi  Azərbaycandan  gəlmiş  azərbaycanlılar 
seçkilərdə iştirak etmək hüququndan məhrum edilmişdilər. 
3.  Azərbaycan  milli  qüvvələri  durmadan  güclənən  erməni-daşnak 
təhlükəsinə  qarşı  ciddi  müqavimət  göstərirdilər.  Rusiyanın  köməyi  ilə  «Böyük 
Ermənistan»  dövləti  yaratmağa  böyük  ümidlər  bəsləyən  erməni  millətçiləri  rus 
müstəmləkəçiləri  ilə  dil  tapmağa  çalışır,  hətta  birinci  dünya  müharibəsi  zamanı 
ayrıca  silahlı  dəstələr  təşkil  edib  Türkiyə  cəbhəcinə  Rusiyanın  köməyinə   
göndərirdilər. 
Erməni  Milli  Şurası  öz  silahlı  qüvvələrini  sürətlə  artırırdı.  Bu  məqsədlə, 
başlıca  olaraq,  cəbhələrdən  gətirilib  yenidən  komplektləşdirmək  üçün  Bakıda 
cəmləşdirilən minlərlə erməni əsgər və zabitindən istifadə edilirdi. 
Azərbaycan  iqtisadiyyatında  üstün mövqe  tutan, hərbi  cəhətdən hazırlıqlı 
və ruslar tərəfindən müdafiə olunan erməni millətçilərinə qarşı mübarizədə, adətən,  
bütün  müsəlman partiyaları öz qüvvələrini birləşdirirdilər. 
Oktyabrın  22-də  Bakı  Sovetinə  seçkilərdə  «Müsavat»  bütün  partiyaları 
geridə  qoyaraq,  səslərin  40  faizə  qədərini  -  9617  səs  qazandı.  Halbuki 
zəhmətkeşlərin əsas müdafiəçisi kimi çıxış edən bolşeviklər cəmi 15 faiz - 3823 səs 
aldı.  Əhalinin  yarıdan  çoxunu  qeyri-azərbaycanlılar  təşkil  etdiyi  Bakıda 
«Müsavat»ın  qələbəsinin  əsas  səbəbi  ondan  ibarət  idi  ki,  bu  partiya  bir  sıra 
problemlərin  həllində  inqilabi-demokratik  mövqelərdə  dururdu.  Belə  ki, 
«Müsavat»  müharibənın  dərhal  dayandırılaraq,  təzminatsız  və  ilhaqsız  sülh 
bağlanmasına,  bütün  torpaqların  müsadirə  edilib,  heç  bir  şərt  qoymadan,  pulsuz 
kəndlilərə verilməsinə, zəhmətkeşlərin ən ümdə tələblərinin ödənilməsinə və digər 
radikal tədbirlərə tərəfdar çıxırdı. 
Lakin,  seçkilərdə  parlaq  qələbə  çalmasına  baxmayaraq,  «Müsavat»  Bakı 
Sovetinə seçkilərin demokratik əsaslarda aparılmamasını, burada kəndlilərin təmsil 
olunmamasını tənqid edərək, hakimiyyətin belə bir Sovetə verilməsinə qarşı çıxdı 
və  Sovetin  İcraiyyə  Komitəsinə  daxil  olmadı.  Bununla  da,  «Müsavat»  böyük  bir 
səhvə yol verdi. Belə ki, Sovetin İcraiyyə Komitəsindən milli mübarizə məqsədilə 
istifadə  olunmalı  idi.  Bakı  Sovetinə  başçılıq  edən  S.  Şaumyan  sonralar  
«Müsavat»ın  bu  səhvindən istifadə etdi. 
1917-ci  il  oktyabrın  26-dan  31-dək  Bakıda  «Türk  ədəmi-mərkəziyyət 
partiyası  «Müsavat»ın  I  qurultayı  keçirildi.  Qurultayda  500  nümayəndə  iştirak 
edirdi.  «Müsavat»ın  qəbul  etdiyi  yeni  proqramda  deyilirdi:  «...hər  millət  öz 
hüdudları olan əraziyə malikdir, yəni həmin regionda əksəriyyəti təşkil edir ki, ona 
ərazi  muxtariyyəti  hüququ  verilməlidir.  Bizim  partiyanın  fəaliyyət  işığında  bu 

104 
 
prinsip Azərbaycan, Türküstan, Qırğızıstan, Başqırdıstan və s. kimi türk ölkələrinə 
tətbiq  edilməlidir.  Məhdud  bir  ərazisi  olmayan  millətlərə  isə  mədəni  muxtariyyət 
hüququ  verilməlidir».  O  zamankı  ictimai-siyasi  şəraitdə,  bolşeviklərin  dünya 
inqilabı  ideyasını rəhbər  tutaraq unitar dövlət  quruluşunu  saxlamağa  çalışdığı  bir 
vaxtda, «Müsavat»ın federalizmə tərəfdar çıxması seçilmiş ən düzgün yol idi. 
Proqramın ideyalarına əsasən, dini etiqadından, millətindən, cinsindən və 
siyasi əqidəsindəi asılı olmayaraq, bütün vətəndaşlar qanun qarşısında bərabər elan 
edilir; söz, vicdan, mətbuat, ittifaq və cəmiyyətlər yaratmaq, tətil azadlıqları verilir; 
pasport sistemi aradan götürülməklə, vətəndaşlara nəinki öz ölkələri daxilində azad 
hərəkət  etmək,  həmçinin  ölkədən  sərbəst  surətdə  çıxıb  getmək  hüququ  verilir; 
bütün fəhlə və qulluqçular üçün 8 saatlıq iş günü müəyyən edilir; bütün dövlət və 
mülkədar  torpaqları  alınıb,  pulsuz  və  əvəzi  ödənilmədən,  kəndlilər  arasında 
bölüşdürülür; ümumi, pulsuz və icbari təhsil sistemi qoyulur və  s. 
Qurultayda  M.  Ə.  Rəsulzadə  «Müsavat»ın  Mərkəzi  Komitəsinin  sədri  
seçildi. 
Bu  qurultaydan  sonra  Azərbaycanın  bütün  qəzalarında  «Azərbaycana 
muxtariyyət!» şüarı altında hərəkat genişləndi. 
Noyabrın  əvvəllərində  bolşevik  Bakı  Sovetinin  hakimiyyəti  altında  olan 
Bakı  rayonu  istisna  edilməklə,  Azərbaycanın  bütün  qəzaları  «Müsavat» 
partiyasının təsiri dairəsində idi.  Bakının  özündə  də  Sovetlərin mövqeyi  möhkəm 
deyildi. Şəhərin təsərrüfat və ərzaqla təminat işlərinə, maliyyə, məktəb və səhiyyə 
idarələrinin  fəaliyyətinə  milli  qüvvələrin  əlində  olan  Bakı  şəhər  duması  və 
Müsəlman Milli Şurası rəhbərlik edirdi. 
«Müsavat»ın  I  qurultayı  getdiyi  dövrdə  Rusiyada  dövlət  çevrilişi  baş 
verdi,  bolşeviklər  hakimiyyətə  gəldilər.  Bu  hadisə  Azərbaycan  azadlıq  hərəkatı 
tərəfindən  xeyirxahlıqla  qarşılandı.  Çünki,  o  zaman  bolşeviklər  yeganə  siyasi 
qüvvə  idi  ki,  millətlərə  öz  müqəddəratını  hətta  ayrılmağa  qədər  təyin  etmək 
prinsipini elan etmişdilər. 
Sovet dövləti milli məsələnin həlli yolunda ilk addımlar atdı. 
1917-ci  il  oktyabrın  26-da  II  Sovetlər  qurultayı  «Fəhlələrə,  əsgərlərə  və 
kəndlilərə!»  müraciətini  qəbul  etdi.  Sovet  Rusiyasının  yaradıldığını  elan  edən  bu 
sənəddə  bütün  millətlərin  öz  müqəddəratını  təyin  etmək  hüququna  təminat 
verilirdi. 
Noyabrın  2-də 
Sovet 
hökuməti  «Rusiya 
xalqlarının  hüquq 
Bəyannaməsi»ni  qəbul  etdi.  Həmin  bəyannamə  ilə  bütün  xalqların  bərabərliyi  və 
müstəqilliyi,  onların  öz  müqəddəratını  təyin  etmək,  hətta  ayrılmaq  və  müstəqil 
dövlət təşkil etmək hüququ elan edilirdi. 
Noyabrın 22-də Sovet hökuməti «Rusiya və Şərqin bütün müsəlmanlarına 
müraciət»lə  çıxış  etdi.  Müraciətdə  deyilirdi  ki,  indən  belə  müsəlmanların  dini, 
adət-ənənələri,  milli  və  mədəni  təsisatları  sərbəst  və  toxunulmazdır,  onlar  milli 
həyatlarını azad və maneəsiz qura bilərlər. 

105 
 
Lakin hadisələrin sonrakı inkişafı göstərdi ki, Sovet dövləti keçmiş Rusiya 
imperiyasının  ərazi  bütövlüyünü  qoruyub  saxlamaq  niyyətindədir.  RSDF(b)P-nin 
mövqeyindən  çıxış  edən  və  Sovet  Rusiyası  tərəfindən  müdafiə  olunan  bolşevik 
Bakı Soveti şəhərdə və Bakı rayonunda Sovet hakimiyyəti qurulduğunu elan etdi. 
Bakı,  əslində,  Sovet  hakimiyyətinin  Zaqafqaziyada  genişlənməsi  və 
möhkəmlənməsi üçün  dayaq nöqtəsinə çevrildi. 
«Bəyannamə»  və  «Müraciət»lərdə  elan  edilənlərin,  faktik  olaraq,  yalnız 
quru  vədlərdən  ibarət  olduğu  tezliklə  aşkara  çıxdı.  «Müsavat»la  bolşevik  Bakı 
Soveti arasında münasibətlər daha da  pisləşdi. 
Noyabrın  9-dan  12-dək  Zaqafqaziya  milli  komitəsinin  Bakıda 
«Müsavat»ın  rəhbərliyi  altında  keçən  konfransı  Azərbaycanın  öz  müqəddəratını 
təyin etmək və muxtariyyət yaratmaq hüququnu həyata keçirmək üçün təcili olaraq 
milli  müəssisələr  məclisi  çağırılmasını  qərara  aldı.  Konfransda  qəbul  edilmiş 
qərarla  deyilirdi  ki,  hazırkı  «şəraitin  xarakteri  millətin  taleyi  üçün  cavabdeh 
rəhbərlərdən...  Rusiya  federasiyası  daxilində  yeni  muxtariyyot  vahidini  yaratmaq 
işində millətin bütün canlı qüvvələrini birləşdirmək bacarığı tələb edir». Ayrılmaq 
barədə  öz  niyyətini  açıq  bildirən  «Müsavat»a  zərbə  endirmək  üçün  Bakı  Soveti 
əlverişli fürsətin ələ düşməsini gözlədi. 
Belə  şəraitdə,  Müsəlman  Milli  Şurası  özünün  silahlı  qüvvələrini 
möhkəmləndirməyə  başladı.  Bakıda,  Yelizavetpolda  və  Azərbaycanın  başqa 
şəhərlərində  yeni  milli  qoşun  hissələri  yaradıldı.  Bu  hissələrin  əsasını  «Vəhşi 
diviziya»nın tərkibində olmuş və bu diviziya ləğv edildikdən sonra vətənə qayıtmış 
«Tatar (Azərbaycan-T. Ə.) süvari alayı» təşkil edirdi. Noyabrın ortalarında Bakıda 
milli praporşiklər məktəbi açıldı. 
Noyabrın  2-də  Sovet  hökuməti  tərəfindən  «Rusiya  xalqlarının  hüquq 
Bəyannaməsi»  elan  edildikdən  sonra,  keçmiş imperiyanın  ərazisində  bir  sıra milli 
dövlətlər meydana gəldi. 
Noyabrın  15-də  gürcü  menşevikləri,  Müsavat  və  daşnak  nümayəndələri 
tərəfindən  Xüsusi  Zaqafqaziya  Komitəsi  əvəzinə  müstəqil  Zaqafqaziya 
Komissarlığı  yaradıldı.  Bu  hökumətin  tərkibinə  Azərbaycandan  Məmməd  Yusif 
Cəfərov, Fətəli xan Xoyski, Xəlil bəy Xasməmmədov və başqaları daxil oldular. 
Zaqafqaziya  komissarlığının  yaradılması  Zaqafqaziyanın  Rusiyadan 
ayrılması  yolunda  ilk  addım  idi.  Lakin  yeni  meydana  gəlmiş  Sovet  dövləti 
Zaqafqaziyaya  keçmiş  imperiyanın  ayrılmaz  hissəsi  kimi  baxırdı.  1917-ci  il 
dekabrın  16-da  RSFSR  Xalq  Komissarları  Sovetinin  V.  İ.  Leninin  sədrliyi  ilə 
keçən  iclasının  qərarı  ilə  S.  Şaumyan  Qafqaz  işləri  üzrə  müvəqqəti  Fövqəladə 
komissar  təyin  edildi  və  bolşeviklərin  hakimiyyəti  altında  olan  Bakıya  kömək 
məqsədilə 500 min manat miqdarında vəsait ayrıldı. 
Sovet  hökumətinin  bu  qərarı  milli  qüvvələr  tərəfindən  dövlət 
unitarizminin  təzahürü  kimi  qiymətləndirildi  və  Zaqafqaziyada  ictimai-siyasi 

106 
 
vəziyyət  xeyli  gərginləşdi.  Zaqafqaziya  komissarlığı  milli  —  gürcü,  Azərbaycan, 
erməni hərbi hissələrinin təşkilini gücləndirdi. 
Beləliklə,  Sovet  Rusiyası  Azərbaycan  xalqına  nəinki  milli-ərazi 
muxtariyyəti  hüququ  vermədi,  hələ  üstəlik  onun  ərazisinin  bir  hissəsini—neftlə 
zəngin  Bakı  rayonunu  faktik  olaraq,  ondan  qoparıb  aldı.  Bundan  sonra,  Müstəqil 
Azərbaycan dövləti yaratmaq ideyası milli-demokratik hərəkatda ön plana keçdi. 
Ġnqilabi fəhlə hərəkatının inkiĢafı: Fevral inqilabından sonra bolşeviklər 
açıq işə keçdilər. Mart ayında «Hümmət» qəzeti yenidən fəaliyyətə başladı. Cənubi 
Azərbaycandan  gələn  fəhlələr,  həmçinin  İrandakı  fəhlələr  arasında  inqilabi  iş 
aparmaq üçün, sosial-demokrat «Ədalət» təşkilatını yaratdılar. 
Martın 6-da Bakı fəhlə deputatları Soveti, az  sonra soldat və matrosların 
hərbi  deputatlar  Soveti  təşkil  edildi.  Azərbaycanın  başqa  şəhərlərində  də  Sovetlər   
meydana gəldi. 
Bakı Sovetinin qərarları ilə şəhərdə çar inzibati, polis və xəfiyyə idarələri 
ləğv  edildi,  qubernator  və  şəhər  qarnizonunun  rəisi  işdən  götürüldü,  bir  sıra 
məmur,  o  cümlədən  xəfiyyə  idarəsinin  rəisi  həbs  olundu.  Şəhərin  mərkəzi  və 
mədən-zavod  rayonlarında,  həmçinin  iri  müəssisələrdə  qanun-qaydanı  qorumaq 
üçün  fəhlə milisi təşkil edildi və s. 
Beləliklə,  Rusiyada  olduğu  kimi,  Azərbaycanın  bir  sıra  şəhərlərində  də 
ikihakimiyyətlik  meydana  gəldi.  Məsələn,  Bakıda  Müvəqqəti hökumətə  tabe  olan 
İctimai təşkilatların icraiyyə komitəsi ilə yanaşı, Bakı Soveti də dövlət funksiyaları 
yerinə yetirirdi. 
Martın  axırında  Bakı  Sovetinin  orqanı  «İzvestiya»  qəzetinin  ilk  nömrəsi 
çıxdı. Apreldə RSDFP Bakı komitəsinin orqanı «Bakinski raboçi» qəzeti yenidən 
nəşrə başladı. İyunda «Ədalət» təşkilatının Azərbaycan və fars dillərində «Ədalətin 
səsi» qəzetinin ilk nömrəsi buraxıldı. 
Həmkarlar  hərəkatı  genişləndi.  May  ayında  təkcə  Bakıda  28  sahə 
həmkarlar ittifaqı vardı ki, onların üzvlərinin sayı 20 min nəfərdən çox idi. 
1917-ci ilin avqustunda  Azərbaycanda  olan həmkarlar ittifaqı  50  mindən 
artıq fəhləni birləşdirirdi. 
Lakin  mütləqiyyətin  devrilməsi  zəhmətkeş  kütlələrin  həyatında  əsaslı 
dəyişikliyə  səbəb  olmadı.  Çarizm  dövrünün  qanunları,  müstəmləkə  əsarəti,  milli 
ayrı-seçkilik və s. olduğu kimi qalırdı. Müvəqqəti hökumət hələlik bir  sıra vədlər 
verməklə öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün vaxt qazanmağa çalışırdı. 
1917-ci  ilin  yaz  və  yayında  Bakının  bir  sıra  mədən  və  zavodlarında 
tətillər,  mitinq  və  yığıncaqlar  keçirildi.  Fəhlələr  8  saatlıq  iş  günü,  əmək  haqqının 
artırılmasını, onların nifrətini qazanmış sərəncamçıların işdən qovulmasını, mədən-
zavod  komissiyalarının  sahibkarlar  tərəfindən  tanınmasını,  məhsulun  istehsalı  və 
bölüşdürülməsi  üzərində  fəhlə  nəzarəti  qoyulmasını,  müştərək  müqavilə 
bağlanmasını və  s.  tələb edirdilər. 

107 
 
Bu tələblər qəbul olunmasa da, Bakının bəzi müəssisələrində, Zaqafqaziya 
dəmir yolunda fəhlələr özbaşına 8 saatlıq iş günü qoydular. Bakıda fəhlələrin tələbi 
ilə bir sıra şirkətləri idarə edən müdirlər, sahə və sex rəisləri işdən kənar edildilər, 
bəzi sənaye müəssisələrində fəhlə  nəzarəti qoyuldu. 
Peterburqda  3  iyul  hadisələrindən  sonra  əksinqilab  güclü  hücuma  keçdi. 
Belə  şəraitdə  fəhlələrin  mənafeyini  müdafiə  edə  biləcək  nüfuzlu  və  mübariz 
təşkilatlar lazım idi. Mədən-zavod komissiyaları bu cür təşkilatlardan idi. Ona görə 
fəhlələr-mədən-zavod 
komissiyalarının 
iyulun  16-da  keçirilən  növbəti 
konfransında  bu  konfransı  daimi  fəaliyyət  göstərən  orqana  çevirməyi  qərara   
aldılar. 
Konfrans  fəhlələrin  mənafeləri  uğrunda  inadla  mübarizə  aparırdı.  İyulun 
27-də Konfransın iclasında müştərək müqavilə bağlanılmasını sahibkarlardan tələb 
edən qərar qəbul olundu. Əks təqdirdə ümumi tətilə başlamaqla hədələdilər. 
Müştərək  müqavilə  bağlanılmasının  kapitalistlər  tərəfindən  uzadılmasına 
etiraz  əlaməti  olaraq,  avqustda  Bakının  çox  mədən  və  müəssisələrinin  fəhlələri  
tətil etdilər. 
Sentyabrın  17-də  mədən-zavod  komissiyaları  konfransının  növbəti 
iclasında  Müvəqqəti  hökumətin  siyasəti  pisləndi  və  sahibkarlara  mədən-zavod 
komissiyalarının  danışıqsız  tanınmasını,  fəhlələrin  işə  götürülməsi  və  işdən 
çıxarılmasında  bu  komissiyaların  iştirakını,  müştərək  müqavilənin  bağlanılmasını 
tələb edən ultimatum verildi. Fəhlələrin ultimatumu rədd edildi. 
Sentyabrın  27-də  Bakının  bütün  mədənlərində,  sənaye  müəssisələrində, 
Xəzər  ticarət  donanmasında  ümumi  tətil  başladı.  Tətilə  rəhbərlik  etmək  üçün  P. 
Çaparidze,  M.  Əzizbəyov,  M.  Basin,  İ.  Fioletov  və  başqalarından  ibarət  Mərkəzi 
tətil  komitəsi  yaradıldı.  Mərkəzi  tətil  komitəsinin icazəsi  ilə  yalnız dəmiryolçular, 
xəstəxanaların işçiləri, neft və su kəmərlərinin fəhlələri işləyirdilər. 
Sentyabr  ümumbakı  tətilində  65  mindən  çox  fəhlə  və  qulluqçu  iştirak 
edirdi. Tətilçiləri şəhərin bütün əməkçiləri, Bakı qarnizonunun inqilabçı soldatları, 
Xəzər hərbi donanmasının matrosları müdafiə edirdilər. 
Mərkəzi  tətil  komitəsi  əslində  şəhərin  iqtisadi  həyatına  rəhbərliyi  ələ 
almışdı.  O,  əhalinin  ərzaqla  təmin  edilməsinə,  nəqliyyat  vasitələrinın 
bölüşdürülməsinə, mədənlərin və başqa obyektlərin qorunmasına nəzarət edirdi. 
Oktyabrın  2-də müştərək müqavilənin qəbul olunması haqqında  protokol 
imzalandıqdan  sonra  tətil  dayandırıldı.  Sentyabr  ümumi  tətili  proletariatın 
kapitalistlər və müvəqqəti hökumət üzərində böyük qələbəsi idi. 
Sentyabr hadisələrindən sonra bolşeviklərin nüfuzu xeyli artdı. Oktyabrın 
13-də  Bakı  Sovetinin  eser-menşevik  İcraiyyə  Komitəsi  istefa  verməyə  məcbur 
oldu.  S.  Şaumyan  başda  olmaqla  Bakı  Sovetinin  Müvəqqəti  İcraiyyə  Komitəsi   
seçildi. 
1917-ci  ilin  oktyabrında  bolşeviklər  Rusiyada  hakimiyyəti  ələ  aldıqdan 
sonra, noyabrın 2-də Bakı fəhlə deputatları Sovetinin Bakı hərbi deputatları Soveti 

108 
 
ilə birgə iclasında Sovetin İcraiyyə Komitəsi Bakı şəhərində və Bakı rayonunda ali 
hakimiyyət  orqanı  elan  edildi.  Bakı  Soveti  İcraiyyə  Komitəsinin  yeni  tərkibi 
seçildi.  Buraya  S.  Şaumyan,  M.  Basin,  P.  Caparidze,  İ.  Fioletov,  M.  H.  Vəzirov 
(sol  eser)  və  başqaları  daxil  oldular.  S.  Şaumyan  yenidən  İcraiyyə  Komitəsinin 
sədri  seçildi.  Bu  iclasda,  həmçinin,  Bakı  fəhlə  deputatları  Soveti  ilə  Bakı  hərbi 
deputatları  Sovetini  birləşdirərək,  onu  Bakı  fəhlə  və  əsgər  deputatları  Soveti 
adlandırmaq qərara alındı. 
Beləliklə,  bolşevik  Bakı  Soveti  Bakı  rayonunu  Azərbaycandan  ayıraraq, 
orada Sovet hakimiyyəti elan etdi. 
1917-ci  il  dekabrın  ortalarında  fəhlə  və  əsgər  deputatları  Sovetinə  yeni 
seçkilər  keçirildi.  Sovetin  yeni  tərkibinə  190  deputat,  o  cümlədən  «Müsavat» 
partiyasından  18  deputat  seçildi.  Deputatların  çoxunu  əksəriyyəti  rus  olan  eserlər 
və  bolşeviklər  təşkil  edirdilər.  Sovetin  İcraiyyə  Komitəsi  sədrliyinə  bolşevik  P. 
Çaparidze  seçildi. Bu zaman  S. Şaumyan  Sovet  Rusiyası tərəfindən Qafqaz işləri 
üzrə müvəqqəti  fövqəladə komissar təyin edilmişdi. 
Kəndli  hərəkatı:  Çarizmin  devrilməsi  və  Müvəqqəti  hökumətin 
yaradılması  kəndlilərin  torpaq  sarıdan  korluğuna,  onların  hüquqsuzluğuna  son 
qoymadı.  Müvəqqəti  hökumətin  Xüsusi  Zaqafqaziya  Komitəsi  tərəfindən  hələ 
martın  18-də  elan  edilmiş  müraciətində  göstərilirdi  ki,  çar  hökumətinin  qoymuş 
olduğu  vergilər  ödənilməlidir,  torpaqları  tutmaq  və  mülkədarın  itaətindən  çıxmaq 
qadağan olunur, keçmiş məhkəmələr və idarələr dəyişməz qalır. 
1917-ci ilin yazından başlayaraq kəndli çıxışları gücləndi. Kəndlilər vergi 
verməkdən  boyun  qaçırır,  əkin  yerlərini  və  su  mənbələrini  zəbt  edir,  cəza 
dəstələrini  tərk-silah  edirdilər. 
Mayda  Nuxa  qəzasının  Zəyzit  kənd  yoxsulları  bəylərə  məxsus  su 
mənbələrini  zəbt  etdi  və  silaha  sarılaraq  onların üzərinə göndərilən  cəza  dəstəsini 
qovdular. Müvəqqəti hökumət tərəfindən yenicə yaradılmış Nuxa İcraiyyə komitəsi 
zəyzitliləri  baykot  etdi—onlarla  hər  cür  əlaqə  saxlamaq  qadağan  olundu.  Lakin 
zəyzitlilər öz  mübarizəsini dayandırmadılar. 
Yayda  Yelizavetpol  quberniyasının  bütun  qəzalarını  kəndli  həyəcanları   
bürüdü. 
İyun ayında Şuşa qəzasının Hindarx kəndində yoxsulların çıxışına tezliklə 
Şuşa  və  Cavanşir  qəzalarının  kəndliləri  də  qoşuldular.  Bu  qəzalarda  kəndli 
çıxışlarının əsas təşkilatçılarından biri müəllim Salman Əlibəyov idi. 
İyul  ayında  Yelizavetpol  qəzasının Gəlgəldi,  Bolçalı  və  Qazax  qəzasının 
Çaxmaqlı  kəndlərində  xüsusilə  kəskin  çıxışlar  oldu.  Kəndli  çıxışlarına  Müseyib 
Əliyev, Əmiraslan Süleyman oğlu rəhbərlik edirdilər. 
Yelizavetpol  qəzasının  Miskinli  kəndində  Rüstəm  Əliyev  kəndli 
deputatları  Soveti  yaratdı.  Onun  təşkil  etdiyi  silahlı  kəndli  dəstəsi  yoxsulları 
cəsarətlə müdafiə   edirdi. 

109 
 
Yelizavetpol  quberniyasının  komissarı  Xüsusi  Zaqafqaziya  Komitəsinə 
məlumatında Yelizavetpol, Ərəş, Nuxa, Qazax və Zəngəzur qəzalarında kəndlilərin 
mübarizəsinin  gücləndiyini  qeyd  edərək  göstərirdi  ki,  qəza  milisi  onların 
öhdəsindən  gələ  bilmir  və  kəndli  çıxışlarını  yatırmaq  üçün  təcili  kazak  hissələri 
göndərilməlidir. 
Kəndli  hərəkatının  getdikcə  qorxunc  forma  almasından  təşfişə  düşən 
Xüsusi  Zaqafqaziya  Komitəsi  kəndliləri  bir  qədər  sakitləşdirmək  üçün,  1912—
1913-cü illərin aqrar qanunlarına əsasən onların məcburi şəkildə verməli olduqları 
ödənc pulunun ödənilməsini iyunun 7-dən  müvəqqəti olaraq  dayandırdı.  
Avqustun  20-də  Qazax  qəzasının  Çaylı  kəndində  kəndlilər  üsyan  etdilər. 
Onlar  dörd  gün  Yelizavetpoldan  göndərilən  cəza  dəstəsinə  qarşı  mətanətlə 
vuruşdular və hökumət qoşunlarını dəfələrlə məğlub edib qaçmağa məcbur etdilər. 
Payızda kəndli çıxışları daha da kəskinləşdi. 
Xüsusi  Zaqafqaziya  Komitəsinın  məlumatında  deyilirdi  ki,  Naxçıvan  və 
Şərur-Dərələyəz  qəzalarında  üsyan  etmiş  kəndlilərin  qarşısını  yerli  hakimiyyət 
orqanları heç cür ala bilmirlər. 
Dekabrda  Yelizavetpol  qəzasında  Alabaşlı  kəndinin  kəndliləri  üsyan 
edərək, knyaz Qolitsının mülkünü dağıtdılar. 
Kəndli  çıxışlarından  bərk  qorxuya  düşmüş  Zaqafqaziya  komissarlığı 
1917-ci il dekabrın 16-da «Dövlət, keçmiş xanədən, kilsə, monastır, hüquqi şəxslər 
və  xüsusi  sahibkar  torpaqlarının  torpaq  komitələrinə  verilməsi  haqqında»  qanun 
qəbul  etdi.  Qanuna  görə,  torpaqlar  bilavasitə  kəndlilərə  deyil,  mülkədarların 
başçılıq  etdikləri  torpaq  komitələrinə  verilirdi.  Kəndlilər  müəyyən  olunmuş 
şərtlərlə torpaq komitələrindən torpaq icarəyə götürməli idilər. 
Bu  qanun  müxtəlif  yollarla  böyük  mülkədarların  ixtiyarındakı  geniş 
torpaq mülklərini onların özündə saxlayırdı. Belə ki, qanunla «ölkə torpaq fondu» 
adlanan  fond  yaradılır  və  buraya  «məlum  normadan  yuxarı»  xüsusi  sahibkar 
torpaqları  daxil  edilirdi.  Lakin  «məlum  normanın»  miqdarı  dəqiq  müəyyən 
olunmamışdı.  Zəhmətkeş  kəndlilər  1917-ci  il  16  dekabr  tarixli  qanunla  əslində 
torpaq ala bilmədilər. 
Azərbaycan  kəndlilərinin  rus  müstəmləkəçilərinə  qarşı,  torpaq  uğrunda 
mübarizəsi  son  dərəcə  kəskinləşib,  hətta  silahlı  üsyan  dərəcəsinə  çatmasına 
baxmayaraq, bu mübarizə yenə də pərakəndə şəkildə aparılır və qeyri-mütəşəkkil 
xarakter  daşıyırdı.  Kəndlilərin  əsas  kütləsinin  siyasi  şüurunun  yetişməməsi  də  öz  
mənfi təsirini göstərirdi. 
*** 
Azarbaycanda milli hərəkatın bir sıra xüsusiyyətləri vardı. 
1.  Xalq azadlıq hərəkatına loyal mövqedə dayanan milli burjuaziya deyil, 
demokratik  əhval-ruhiyyəli  ziyalılar  rəhbərlik  edirdilər.  Milli  partiyaların  özəyi 
müsəlman ziyalılarından ibarət idi. Azadlıq hərəkatına ziyalıların rəhbərlik etməsi 

110 
 
nəticəsində  milli  hərəkat  daha  radikal  xarakter  aldı  və  demokratik  istiqamətdə   
inkişaf etdi. 
2.  Birinci  rus  inqilabı  illərində  ilk  dəfə  olaraq  meydana  gəlmiş  milli 
partiyalar  ümumxalq  azadlıq  mübarizəsinə  rəhbərlik  edəcək  qədər  güclü  deyildi. 
Ona  görə  də  milli  qüvvələr,  başlıca  olaraq,  azadlıq  hərəkatının  görkəmli 
liderlərinin  və  onların  güclü  təsiri  altında  olan  cəmiyyətlərin  və  təşkilatların   
ətrafında   birləşirdilər. 
İlk partiyalar - «Difahi» və «Müdafiə» məhəlli təşkilatlar idi. «Qeyrət»in 
heç  məramnaməsi  belə  qəbul  edilməmişdi.  «İttifaqi-müslimin»  isə  Rusiya 
müsəlman-türk  xalqlarının  birgə  siyasi  təşkilatı  olmuşdur.  İrtica  illərinin 
əvvəllərində həmin partiyalar  öz  fəaliyyətlərini  dayandırdılar. 
2.  Tətil hərəkatında azərbaycanlı fəhlələrin faizi çox  yüksək deyildi. Bu, 
əsasən,  onunla  əlaqədar  idi  ki,  azərbaycanlı  fəhlələrin  əksər  hissəsi,—  hətta  iri 
sənaye  şəhəri  olan  Bakının  özündə  belə,  —  ticarət,  xırda  istehsal  və  xidmət 
sahələrində  çalışırdılar.  Əgər  həmin  sahələrin  fəhlələri  işi  buraxıb  günlərlə,  hətta 
on  günlərlə  tətil  edərdilərsə,  onların  ailələri  aclıq  çəkərdi,  həmçinin  bir  sıra  qida 
maddələri satılmamış qaldığından xarab ola bilərdi. Ən başlıcası isə, bu kateqoriya 
fəhlələrin  neftçilərdən,  dəmiryolçulardan  fərqli  olaraq,  sahibkarları  işlənilməmiş 
tətil günlərinin pulunu ödəməyə məcbur edə bilən güclü ictimai təşkilatları yox idi. 
4.  Tətillərdən  ən  çox  zərər  çəkən  qeyri-milli  kapital  idi.  Belə  ki,  uzun 
sürən,  mütəşəkkil  və  izdihamlı  tətillər,  başlıca  olaraq,  neft  və  dağ-mədən  sənaye 
sahələrində,  dəmir  yol  nəqliyyatında  baş  verirdi.  Bu  istehsal  və nəqliyyat  sahələri 
isə,  demək  olar  ki,  bütünlüklə  rus,  əcnəbi  və  erməni  kapitalistlərinə,  həmçinin  
dövlətə məxsus idi. 
5.  Kəndlilərin  torpaqsızlıqdan  korluq  çəkmələrinin  başlıca  səbəbkarı 
mütləqiyyət  idi.  Xəzinə  ən  iri  torpaq  sahibi  olub,  Azərbaycanda  əkinə  yararlı 
torpaqların  2/3  hissəsindən  çoxunu  öz  əlində  saxlayırdı.  Ona  görə  də,  Rusiyada 
kəndlilər,  başlıca  olaraq,  torpaq  sahiblərinə  qarşı  mübarizə  apardıqları  halda, 
Azərbaycanda  kəndli  hərəkatı,  ilk  növbədə,  mütləqiyyətə  və  onun  yerlərdəki 
əlaltılarına qarşı çevrilmişdi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

111 
 
III FƏSĠL 
 
AZƏRBAYCAN DEMOKRATĠK RESPUBLĠKASI