AZƏrbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

§ 1. MAARĠF. SƏHĠYYƏ 
 
Maarif: XX  əsrin  əvvəllərində  Rusiya  imperiyasında  əhalinin 
3
/
4
  hissəsi 
savadsız  idi.  Rusiya  xalq  maarifinə  çəkilən xərcə  görə  Avropa  dövlətləri  arasında 
axırıncı yerlərdən birini tuturdu. 
Çarizm  qeyri-rus  xalqların  savadlanmasını  xüsusilə  təhlükəli  hesab 
edərək, milli ucqarlarda maarifin inkişafına hər vəchlə mane olurdu. 
Azərbaycanda maarifin ehtiyaclarına xəzinə çox az məbləğdə - 1,7 milyon 
manat  pul  buraxırdı.  Həmin  məbləği  adambaşına  böldükdə,  hərəyə  64  qəpik 
düşürdü. 
Əhalinin  hər  on  min  nəfərinə  Bakı  quberniyasında  140,  Yelizavetpol 
quberniyasında isə 132 şagird düşürdü. Bu rəqəmlər bütövlükdə Rusiyada əhalinin 
hər on min nəfərinə düşən şagirdin sayını göstərən rəqəmdən son dərəcə aşağı idi. 
Təhsilin  başlıca  olaraq  rus  dilində  aparılması  məktəblərin  qapısını 
azərbaycanlı  uşaqların  üzünə  bağlayırdı.  1903-cü  ildə  Qafqaz  tədris  dairəsinin 
məlumatına  görə,  rus  dili  ilə  yanaşı  ana  dilinin  də  öyrənildiyi  ibtidai  məktəblər 
cəmi 7,6 faiz təşkil edirdi. 
1902-ci  ildə  Bakı  və  Yelizavetpol  quberniyalarında  230  ibtidai  məktəb 
vardı.  Bu  məktəblərdə  15  minə  qədər  şagird  oxuyurdu.  Şagirdlərin  45  faizə 
qədərini qızlar təşkil edirdi. Azərbaycanlı şagirdlərin sayı 3600 nəfərdən bir qədər 
çox idi. 
Dörd ibtidai sənət məktəbi vardı. Bu məktəblərdə 472 şagird təhsil alırdı. 
Onların yalnız 91 nəfəri azərbaycanlı idi. 
Orta  və  natamam  orta  məktəblərin  sayı  çox  az  idi.  1902-ci  ildə  iki 
quberniyada cəmi 6 gimnaziya, realnı məktəb və digər orta təhsil müəssisəsi vardı. 
Bu  məktəblərin  dördü  oğlanlara,  ikisi  isə  qızlara  məxsus  idi.  Orta  məktəblərin 
dördü Bakıda, ikisi Yelizavetpol və Şuşa şəhərlərində yerləşirdi. İki natamam orta 
məktəb  (natamam  gimnaziya)  vardı.  Orta  və  natamam  orta  məktəblərdə  4200 
nəfərdən  bir  qədər  artıq  şagird  oxuyurdu.  Azərbaycanlı  şagirdlər  yalnız  5,6  faiz-
235 nəfər təşkil edirdi. 
Azərbaycanın  mütərəqqi  ziyalıları  H.  B.  Zərdabi,  C.  Məmmədquluzadə, 
M.  Ə.  Sabir,  R.  Əfəndiyev  və  başqaları  xalq  maarifi  şəbəkələrinin 
genişləndirilməsi,  məktəblərin  demokratikləşdirilməsi,  ana  dilində  pulsuz  ümumi 
təhsilin  həyata  keçirilməsi,  müsəlman  qızlarının  təhsilə  cəlb  edilməsi  uğrunda 
mübarizə aparırdılar. 

126 
 
Birinci  rus  inqilabi  illərində  çar  hökuməti  ictimai-siyasi  həyatın  başqa 
sahələrində  olduğu  kimi,  maarif  sahəsində  də  bəzi  güzəştlərə  getməyə  məcbur 
oldu. 
Məktəblərin  sayı  bir  qədər  artırıldı,  ibtidai  məktəblərdə  dərslərin  ana 
dilində aparılmasına, birsinifli məktəblərin üçillik əvəzinə dördillik olmasına icazə 
verildi. 
A. Səhhət, S. S. Axundov, A. Şaiq, Mahmud bəy Mahmudbəyov və başqa 
demokratik ziyalılar tərəfindən bir sıra dərsliklər yazıldı. Bu dərs kitablarının çoxu 
dəfələrlə nəşr edildi. 
1905-1907-ci  illər  inqilabının  məğlubiyyətindən  sonra  irtica  maarif  və 
mədəniyyət sahəsindən də yan keçmədi. Azərbaycanda bir sıra məktəblər bağlandı, 
mütərəqqi  fikirli  müəllimlər  təqib  edildi.  Məktəblərdə  rus  dilinin  əvvəlki  hakim 
mövqeyi bərpa edildi. 1911-ci ildə çağırılmış Ümumrusiya dvoryan qurultayında, 
hətta, milli  ucqarlarda ana  dilində  tədrisin tamamilə  aradan  qaldırılması haqqında 
qərar da qəbul  olundu. Məktəbdə davranış  qaydaları sərtləşdirildi. 
Bununla  belə,  çar hökuməti  müstəmləkə  ucqarlarında mütləqiyyətə  sadiq 
məmurlar  hazırlanması,  həmçinin  birinci  rus  inqilabının  təsiri  altında  oyanmış 
xalqların  milli-mənəvi  tələbatının  cüzi  də  olsa  ödənilməsi  zəruriyyəti  ilə 
qarşılaşaraq, maarifin sonrakı inkişafına ciddi müqavimət göstərə bilmədi. 
1914 - 1915-ci  dərs ilində ibtidai  məktəblərin  və  bu məktəblərdə  oxuyan 
şagirdlərin  sayı  1902-ci  ildə  olduğundan  dörd  dəfədən  çox  artdı.  943  ibtidai 
məktəbdə 61 mindən artıq şagird təhsil alırdı. Onların 30 faizini qızlar təşkil edirdi. 
Həmin  dövrdə  azərbaycanlı  şagirdlərin  sayı  altı  dəfə  artaraq,  21650  nəfərə  çatdı. 
İndi onlar bütün ibtidai məktəb şagirdlərinin 35,2 faizini təşkil edirdi. 
Bu  zaman  ana  dilinin  az-çox  öyrənildiyi  rus-Azərbaycan  məktəblərinin 
sayı əsrin əvvəlində olduğundan iki dəfədən çox artaraq, 27-yə çatdı. Həmin ibtidai 
məktəblərin 12-si Bakıda, qalanları isə Azərbaycanın digər şəhərlərində yerləşirdi. 
1912-ci  ildə  yüksək  tipli  bir  neçə  şəhər  məktəbi  ali  ibtidai  məktəblərə 
çevrildi.  Bu  məktəblərə  adi  ibtidai  məktəbləri  bitirmiş  şagirdlər  qəbul  edilirdilər. 
1914-1915-ci dərs ilində ali ibtidai məktəblərin sayı 21-ə çatdı. Onların 9-u Bakıda 
yerləşirdi.  Həmin  məktəblərdə  oxuyanların  yalnız  23,2  faizini  azərbaycanlılar 
təşkil edirdi. 
Bakının  mədən-zavod  rayonlarında  neft  sənayeçiləri  qurultayı  Şurası 
tərəfindən  açılmış  10  ibtidai  məktəb  fəaliyyət  göstərirdi.  Bu  məktəblər  yalnız 
erməni və azərbaycanlı uşaqlarına məxsus idi. Məktəblərin hərəsində üç erməni və 
bir  Azərbaycan  sinfi  vardı.  Burada  cəmi  2900-ə  yaxın  şagird  təhsil  alırdı.  Dərslər 
faktik olaraq, rus dilində keçilirdi. 
H.  Z.  Tağıyev  və  digər  sahibkarlarıi  müəssisələrində  9  ibtidai  məktəb 
fəaliyyət göstərirdi. Bu məktəblərdə 700-ə yaxın şagird təhsil alırdı. 
İbtidai sənət məktəblərində vəziyyət, demək olar ki, on beş il əvvəl olduğu 
kimi qalırdı. 

127 
 
1914-1915-ci  dərs  ilində  15  orta  və  18  natamam  orta  təhsil  müəssisəsi   
fəaliyyət göstərirdi. Bu məktəblərin sayı əsrin əvvəlində olduğundan dörd dəfə çox 
idi.  5  kişi  və  6  qadın  gimnaziyası,  4  realnı  məktəb,  2  ticarət  məktəbi,  1  texniki 
məktəb və sair vardı. Orta və natamam orta məktəblərdə cəmi 11860 şagird təhsil 
alırdı. Onların yalnız 11,8 faizi-1400 nəfərə qədəri azərbaycanlı idi. Azərbaycanlı 
şagirdlərin içərisində qızlar 2,2 faiz təşkil edirdi. Orta məktəblərin 13-ü Bakıda, 2-
si Yelizavetpolda yerləşirdi. Şamaxı, Şuşa, Lənkəran və başqa şəhərlərdə natamam 
orta məktəblər vardı. 
1914-cü ildə Gəncə müəllimlər seminariyası açıldı. 
Azərbaycanda,  ümumiyyətlə,  Zaqafqaziyada  ali  məktəb  yox  idi. 
Azərbaycanlılar ali təhsil almaq üçün Rusiyaya və xarici ölkələrə gedirdilər. 
1914-1915-ci  dərs ilində  Azərbaycanda əhalinin hər  on min nəfərinə  320 
şagird düşmüşdü. Bu, əsrin əvvəlində olduğundan iki dəfədən də yüksək idi. Lakin 
həmin rəqəmin özü məktəb yaşlı uşaqların çox böyük hissəsinin təhsildən kənarda 
qaldığını  göstərirdi.  Belə  ki,  1914-cü  ildə  Qafqaz  təhsil  dairəsinin  məlumatına 
görə, bütün məktəbyaşlı azərbaycanlı uşaqların yalnız 12 faizi ibtidai təhsil alırdı. 
Orta təhsilə isə azərbaycanlı uşaqların cəmi 2,8 faizi cəlb edilmişdi. 
Orta məktəblərdə yüksək təhsil haqqı alınırdı. 1912-ci ildən sonra Bakının 
əvvəllər  təhsil  haqqı  alınmayan  bir  sıra  ibtidai  məktəbləri  də  pullu  oldu. 
Yoxsulların yüksək təhsil haqqı ödəməyə gücləri çatmırdı. 
Ümumtəhsil  məktəblərində  azərbaycanlı  şagirdlərin  sayı  nisbətən  az  idi. 
Azərbaycanlılar  əhalinin 
2
/
3
  hissəsindən  çoxunu  təşkil  etdikləri  halda,  onların 
payına ümumtəhsil məktəblərində yerlərin heç 
1
/
3
-i də düşmürdü. Belə ki, bütün tip 
ümumtəhsil  məktəblərində  təhsil  alan  73  min  şagirdin  yalnız  23  min  nəfəri 
azərbaycanlı idi. Azərbaycanlı qızların içərisində oxuyanların sayı heç 1500 nəfərə 
çatmırdı. 
Dünyəvi  məktəblərlə  yanaşı,  dini  təhsil  müəssisələri  -  mollaxana  və 
mədrəsələr,  pravoslav,  erməni-qriqorian,  lüteran,  katolik  kilsə  məktəbləri, 
həmçinin Qarabağ qriqorian ruhani seminariyası fəaliyyət göstərirdi. 
Mollaxana və mədrəsələrdə 12 mindən artıq uşaq oxuyurdu. 
Ə.  Hüseynzadənin  təşəbbüsü  ilə  köhnə  dini məktəbləri  yenidən  qurmağa 
cəhdlər  göstərildi.  1907-ci  ildə  Bakıda  «Səadət»  müsəlman  cəmiyyəti  tərəfindən 
«Mədrəseyi-səadət»  adlı  yeni  tip  dini  məktəb  açıldı.  Bir  il  sonra  Bakıda  Ə. 
Hüseynzadənin  bilavasitə  rəhbərlik  etdiyi  ikinci  belə  bir  məktəb  yaradıldı.  Bu 
məktəblərdə Quranla yanaşı, bir sıra dillər və Rusiya tarixi əvəzinə türk xalqlarının 
tarixi öyrədilirdi. 
Müəllimlərin  sayı  olduqca  az  idi.  1914-cü  ildə  cəmi  2600  nəfərdən  bir 
qədər  artıq  müəllim  vardı.  Onların  çox  hissəsini  qeyri-azərbaycanlı  müəllimlər 
təşkil  edirdi.  Ali  təhsilli  müəllimləri  barmaqla  saymaq  olardı.  Qafqazdakı 
müəllimlər  seminariyalarını  bitirmiş  orta  ixtisaslı  müəllimlər  və  ali  təhsilli 

128 
 
müəllimlər  birlikdə  3  faiz  təşkil  edirdi.  Müəllim  heyəti,  əsasən,  rus-Azərbaycan 
məktəblərini bitirənlərdən ibarət idi. 
Birinci  dünya  müharibəsi  illərində  və  çarizm  devrildikdən  sonra 
Zaqafqaziyada  yaranmış  ictimai-siyasi  sabitsizlik  şəraitində,  bütün  başqa  sahələr 
kimi,  maarif  sahəsi  də  geriləməyə  başladı.  Ələlxüsus,  Bakıda  mart  qırğınlarından 
sonra  müsəlman  əhalisinin  şəhəri  tərk  etməyə  məcbur  olması,  həmçinin  Bakı 
quberniyası  qəzalarında  minlərlə  müsəlmanın  məhvi  ilə  nəticələnən  erməni-
bolşevik terroru azərbaycanlıların maariflənməsi işinə ciddi zərbə vurdu. 
Azərbaycan  Demokratik  Respublikası  yarandıqdan  sonra  milli  məktəb 
quruculuğuna  başlandı.  Azərbaycan  türkcəsinin  dövlət  dili  elan  edilməsi  bu  işə 
güclü təkan verdi. 
1918-ci  ilin  avqustunda  Gəncə,  Şuşa,  Cavanşir,  Zəngəzur,  Cəbrayıl 
qəzalarının  maarif  orqanlarında  işləyən  yüksək  vəzifəli  erməni  və  rus  məmurları 
milli kadrlarla əvəz edildi. 
Avqustun  28-də  xalq  maarifinin  milliləşdirilməsi  haqqında  qanun  qəbul 
olundu. Mövcud məktəblərin çoxu milliləşdirildi. 
Azərbaycan dilinin tədrisi bütün məktəb proqramlarına daxil edildi. Hətta 
tədris rus dilində olan məktəblərdə Azərbaycan dilinə məcburi fənn kimi həftədə 3-
4 saat ayrıldı. 
Lakin milli kadrların çatışmaması üzündən, bir çox hallarda, tədris ana dili 
əvəzinə rus dilində aparılırdı. 
Ona  görə,  ilk  tədbir  olaraq,  Gəncə,  Şəki  və  Şuşa  şəhərlərində  milli 
məktəblərin  aşağı  sinifləri  üçün  200  müəllim  hazırlayan  qısa  müddətli  kurslar 
təşkil edildi. 
Maarif  Nazirliyinin  nəzdində  Bakı  xalq  məktəbləri  müdiri  Mahmud  bəy 
Mahmudbəyov,  1-ci  gimnaziyanın  müdiri  Rəşid  bəy  Əfəndiyev,  1-ci  realnı 
məktəbin  müəllimi  Abdulla  Şaiq  və  digər  görkəmli  pedaqoqlardan  ibarət imtahan 
komissiyası  yaradıldı.  Müəllim  işləmək  arzusunda  olanlar  imtahan  verərək,  bu 
komissiyanın  qərarı  ilə  müvafiq  sənəd  alırdılar.  Qori  müəllimlər  seminariyasının 
Azərbaycan  şöbəsi  Qazağa  köçürüldü.  1918-ci  ilin  noyabrında,  Firudin  bəy 
Köçərlinin böyük səyi nəticəsində, həmin şöbə müstəqil seminariya kimi fəaliyyətə 
başladı. 
1919-cu  ilin  martında  ərəb  əlifbasından  latın  əlifbasına  keçmək  üçün 
parlament komissiyası yaradıldı. 
Həmin  ilin  yayında milli  müəllim  kadrları hazırlamaq  üçün  Bakı,  Gəncə, 
Şəki,  Şuşa,  Qazax,  Salyan,  Qusar  və  Zaqatalada  xüsusi  pedaqoji  kurslar  təşkil 
edildi. 
Türkiyədən 50 nəfər kişi və qadın müəllimi dəvət olundu. 
Bu  zaman  Respublikada  ibtidai,  orta  və  natamam  orta  məktəblərin  sayı 
700-ə  çatırdı.  Bu  məktəblərdə  48  min  nəfərdən  artıq  şagird  təhsil  alırdı.  Onların 

129 
 
yarıdan  bir  qədər  çoxunu  -  24260  nəfərini  azərbaycanlı  şagirdlər  təşkil  edirdi. 
Təhsil alanlar içərisində 2 minə yaxın azərbaycanlı qız vardı. 
23  orta  və natamam  orta  təhsil müəssisəsi,  o  cümlədən  6 kişi  və  4  qadın 
gimnaziyası,  5  realnı  məktəb,  3  müəllimlər  seminariyası,  3  qadın  məktəbi, 
politeknik  və  ticarət  məktəbləri  fəaliyyət  göstərirdi.  Bakıda  4  kişi  və  4  qadın 
gimnaziyası,  3  realnı  məktəb,  müəllimlər  seminariyası,  qadın  məktəbi,  politexnik 
və ticarət məktəbləri, Gəncədə kişi gimnaziyası, müəllimlər seminariyası və qadın 
məktəbi, Şəkidə kişi gimnaziyası və qadın məktəbi, Şuşada realnı məktəb, Qazaxda 
müəllimlər seminariyası, Salyanda realnı məktəb vardı. 
1919-cu ildə Azərbaycanda 23 yeni ibtidai və orta məktəb açıldı. 
Azərbaycanda  ilk  dəfə  olaraq,  minlərlə  gəncin  milli  ordu  sıralarına 
çağırılması da məktəb-təhsil işinə müəyyən təsir göstərirdi. 
Azərbaycan dilində dərsliklər olduqca az idi. Dərsliklərin hazırlanması ilə 
məşğul  olan  xüsusi  komissiya  yaradıldı.  Bir  sıra  dərs  kitabları  nəşr  edildi. 
Məktəblərdə Rusiya tarixi əvəzinə ümumi türk tarixi öyrənilməyə başlandı. 
Savadsızlığın ləğvi üçün bir sıra addımlar atıldı. 1919-cu ildə Bakı, Şəki, 
Şuşa, Qazax və Zaqatalada yaşlılar üçün Azərbaycan dilində axşam kursları açıldı. 
Ali təhsilli mütəxəssislərə hədsiz dərəcədə böyük ehtiyac vardı. 
1919-cu ilin sentyabrında Azərbaycanda ilk ali təhsil ocağı - Bakı Dövlət 
Universiteti  təsis  edildi.  Noyabrın  15-də  Universitetdə  dərslər  başlandı.  Dörd 
fakültənin təşkili nəzərdə tutulurdu. Hələlik isə iki fakültə - tarix-filologiya və tibb 
fakültələri fəaliyyət göstərirdi. Universitetdə 877 tələbə təhsil alırdı. Bundan əlavə, 
217  nəfər  azad  dinləyici  vardı.  Bakıda  politexnik  institutun  və  Gəncədə  kənd 
təsərrüfatı institutunun təşkili üzrə layihələr hazırlandı. 
Parlamentin  qəbul  etdiyi  xüsusi  qərara  əsasən,  1919-1920-ci  dərs  ilində 
100  nəfər  abituriyent  və  tələbəni  dövlət  hesabına  təhsil  almaq  üçün  İngiltərə, 
Fransa,  İtaliya,  Türkiyə  və  Rusiyanın  ali  məktəblərinə  göndərmək  nəzərdə 
tutulurdu. Onlardan yalnız 13 nəfər Rusiyada baş verən hadisələrlə əlaqədar olaraq, 
oraya oxumağa gedə bilmədi. 
Azərbaycan  hökuməti  demokratik  prinsiplərə  sadiq  qalaraq,  ölkədə 
yaşayan  bütün  millətlərin  maariflənməsinə  səy  göstərirdi;  hələ  1918-ci  il 
sentyabrın 7-də milli azlıqların ana dilində təhsili haqqında qanun qəbul edilmişdi. 
1919-cu  il  oktyabrın  1-də  Dağlıq  Qarabağın  erməni  məktəbləri  üzrə 
xüsusi  müfəttişlik yaradıldı. 
 Mədəni-maarif  müəssisələri:  XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  bir 
neçə  kiçik  kitabxana  və  qiraətxana  müəssisələri  açıldı.  Bunlar  əsasən  Bakıda   
yerləşirdi. 
Birinci  rus  inqilabından  sonra  meydana  gəlmiş  mədəni-maarif  
cəmiyyətləri  tərəfindən  Bakıda,  Şuşada,  Şamaxıda  və  Azərbaycanın  digər  qəza 
mərkəzlərində kitabxana və qiraətxanalar açıldı. 

130 
 
Bir neçə kiçik kitabxana və qiraətxana çox zəif maddi bazaya malik olub, 
məhdud  oxucu  kütləsinin  belə  tələbatını  ödəyə  bilmirdi.  Bundan  başqa, 
kitabxanalardan  kitab  götürmək  üçün  qoyulan  girovun  və  kitabdan  istifadə 
müddətinin  gecikməsinə  görə  alınan  cərimənin  son  dərəcə  yüksək  olması  kasıb 
oxucuların  buraya  gəlməsinə  imkan  vermirdi.  Kənd  yerlərində  isə  oxucuların 
böyük əksəriyyəti kitab oxumaq imkanından məhrum idi. 
Bakıda  sənaye  muzeyi,  texniki  muzey,  pedaqoji  muzey  vardı.  Bunlar, 
əslində,  eksponatlar  saxlanan  kiçik  fondu  xatırladaraq,  demək  olar  ki,  heç  bir 
mədəni-maarif işi aparmırdı. 
Fəhlələrin təşəbbüsü ilə Bakıda bir neçə fəhlə klubu və xalq evi açılmışdı. 
Bunlarda kitabxanalar, dram  və  musiqi dərnəkləri təşkil  edilmişdi. 
Əsrin  əvvəllərindən  başlayaraq,  ümumi  fəhlə  kursları  adlanan  kurslar 
fəaliyyət göstərirdi. Bakı kursları xüsusilə fərqlənirdi. 1908-ci ildə həmin kurslarda 
450  müdavim  vardı  ki,  onların  da  190  nəfərindən  çoxunu  azərbaycanlılar  təşkil 
edirdi. 1909-cu ildə «Nicat» cəmiyyətinin axşam kurslarında 280 adam oxuyurdu. 
Bakının bəzi mədən-zavod rayonlarında da axşam kursları açılmışdı. 
Azərbaycan  Demokratik  Respublikasında  mədəni-maarif  işləri  milli 
məzmun  aldı.  Dövlət  dili  elan  edilmiş  Azərbaycan  dilində  çap  məhsullarının 
çoxalması bunun üçün əlverişli şərait yaratdı. Kitabxanalar ana dilində olan kitab 
və dövri mətbuat vasitələri ilə zənginləşdirildi. 
Bir  sıra  yeni  kitabxanalar  açıldı.  Hətta  bəzi  kənd  məktəblərində  də 
kitabxana-qiraətxana  təşkil  edildi.  Bakıda  mərkəzi  kitabxananın  və  kütləvi 
kitabxanaların layihələri hazırlandı. 
«Türk  ocağı»,  «Mədəni-maarif»,  «Nəsiri-maarif»  və  digər  cəmiyyətlər 
mədəni-maarif  işlərinin  genişləndirilməsində  mühüm  rol  oynadılar.  Bu 
cəmiyyətlərin  xətti  ilə  çoxlu  kitabxana,  axşam  kursları,  özfəaliyyət  dərnəkləri  və 
başqaları təşkil edildi. 
Səhiyyə  XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  səhiyyənin  vəziyyəti  çox 
acınacaqlı  idi.  Bakı  quberniyasında  105  həkim,  30-a  yaxın  aptek  vardı. 
Yelizavetpol  quberniyasında  vəziyyət  daha  pis  idi.  1909-cu  ildə  burada  cəmi  9 
həkim  və  27  feldşer  vardı.  Həkimlər  əsasən  şəhər  yerlərində  işləyirdilər,  kənd 
əhalisi, əslində, tibbi yardımdan məhrum idi. 
Xəstəxanaların  sayı  olduqca  az  idi.  Hətta  bütün  Zaqafqaziyada  Moskva 
quberniyasının bəzi qəzalarında olduğundan xeyli az xəstəxana vardı. 1910-cu ildə 
xəstəxanalarla nisbətən yaxşı təmin edilmiş Bakı şəhərində 34 xəstəxana fəaliyyət 
göstərirdi.  Bu  xəstəxanalarda  41  həkim,  60  feldşer  və  113  başqa  tibb  işçisi 
çalışırdı.  Birinci  dünya  müharibəsi  illərində  Bakıda  hərbi  qospitallarla  yanaşı, 
çoxlu  lazaret  təşkil  edildi.  Həmin  hərbi  xəstəxanalarda  çarpayıların  sayı  5800-ə 
çatırdı. 
Səhiyyə  xidmətinin  yarıtmaz  olması nəticəsində  yoluxucu  xəstəliklər  baş 
alıb  gedirdi.  Mədə-bağırsaq  xəstəlikləri,  malyariya,  revmatizm,  traxoma  geniş 

131 
 
yayılmışdı.  1910-cu  ildə  Bakı  quberniyasının  150-yə  yaxın  yaşayış  məntəqəsini, 
xüsusilə  Lənkəran,  Cavad,  Quba  və  Şamaxı  qəzalarını  vəba  xəstəliyi  bürümüşdü. 
Azərbaycanda  bir  yaşınadək  olan uşaqlar arasında  ölüm halları  Mərkəzi  Rusiyada 
olduğundan xeyli yüksək idi. Bu, Bakıda 38 faiz təşkil edirdi. 1914-cü ildə şəhərdə 
«Uşaqlar  arasında  ölüm  halları  ilə  mübarizə  cəmiyyəti»nin  sanatoriyası  açıldı  və 
uşaq xəstəxanasının tikintisinə başlandı. 
Azərbaycan  Demokratik  Respublikası  zamanında  əhalinin  sağlamlığına 
xüsusi  qayğı  göstərilirdi.  Respublika hökumətinin  fəaliyyətə  başladığı  ilk gündən 
səhiyyə  nazirliyi  təşkil  edildi.  Maliyyə  imkanlarının  son  dərəcə məhdud  olmasına 
baxmayaraq, 1919-cu ilin fevralında səhiyyənin inkişafı üçün 4,5 milyon manatdan 
artıq vəsait buraxıldı. 
Bakı,  Gəncə,  Şuşa  və  Lənkəranda  pulsuz  dövlət  xəstəxanaları,  35  yeni 
kənd xəstəxanası, 56 feldşer məntəqəsi, şəhərlərdə apteklər açıldı. Kənd yerlərində 
əhaliyə tibbi yardım göstərmək məqsədilə şəhərlərdən sanitar dəstələri göndərildi. 
Ali  və  orta  təhsilli  tibb  kadrlarının  olduqca  çatışmaması  səhiyyənin  işini 
yaxşılaşdırmağa  ciddi  maneçilik  törədirdi.  Bütün  bunları  nəzərə  alan  Respublika 
hökumətinin sərəncamı ilə, 1919-cu ilin sentyabrında Bakı Dövlət Universitetində 
tibb fakültəsi təşkil edildi, Bakıda üçillik feldşer məktəbi açıldı 
 
§ 2. ELM. MƏTBUAT 
 
XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  elm  çox  ləng  inkişaf  edirdi.  Çar 
hökuməti  elmi-zehni  inkişafa  milli  oyanışın  əsaslarından  biri  kimi  baxaraq, 
müstəmləkələrdə  bu  sahəyə  lazımi  diqqət  yetirmirdi.  Bununla  belə,  iqtisadi 
inkişafın tələbləri bəzi elmi axtarışlar aparılmasını zəruri edirdi. 
Texniki  elmlər  sahəsində  başlıca  tədqiqat  işləri  neft  geologiyası,  neft 
texnikası  və  neft  kimyası  ilə  əlaqədar  idi.  Özünün  yüksək  ixtisaslı  milli  texniki 
kadrları  olmayan  Azərbaycanda  bu  elm  sahəsi  ilə  Rusiyadan  gələn  alimlər, 
həmçinin  Geoloji  komitə,  Rus  texniki  cəmiyyəti,  Dağ-mədən  komitəsi  kimi 
mərkəzi idarələr məşğul olurdular. 
D.  V.  Qolubyatnikov,  İ.  M.  Qubkin  və  digər  rus  alim  və  mühəndisləri 
tərəfindən Abşeronda geoloji quruluşun öyrənilməsi, neftin kimyəvi üsullarla emalı 
prosesinin  texniki  cəhətdən  təkmilləşdirilməsi  sahəsində  bir  sıra  kəşflər,  ixtiralar 
edildi.  Bunun  nəticəsində  neft  yataqlarının  dəqiq  yerini  aşkara  çıxarmaq  xeyli 
asanlaşdı, neft  məhsullarının  təmizlənməsində turşulardan  və qələvilərdən istifadə 
genişləndi.  1916-cı  ildə,  ilk  dəfə  olaraq,  neftin  proliz  üsulu  ilə  -  hava  vurmadan 
400-1200 dərəcə qızdırmaqla emalına başlandı. 
Kimya  elminin  inkişafı,  əsasən,  neft  istehsalı  ilə  məhdudlaşırdı.  Neft 
emalı istisna edilərsə, heç bir istehsal sahəsində kimya laboratoriyası yox idi. 

132 
 
Təbiət  elmləri  sahəsində  irəliyə  doğru  bəzi  addımlar  atıldı.  Rus  alimləri 
tərəfindən  Azərbaycanın  təbiəti  və  kənd  təsərrüfatı  istehsalı  şəraiti  öyrənilərək  bir 
neçə elmi əsər yazıldı. 
Sarıtəpə,  Ağstafa,  Cəfərxan  təcrübə  stansiyaları  təşkil  edildi.  Bu 
stansiyalarda bitkilərin genetika və seleksiyası üzrə elmi tədqiqatlar aparılmasa da, 
yaxşı  bitki  növlərinin  seçilib  çoxaldılması  və  yayılması,  həmçinin  başqa 
regionlarda  yetişən  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  yerli  şəraitə  uyğunlaşdırılması 
sahəsində müəyyən işlər görüldü. 
Tibb  elmləri  çox  ləng  irəliləyirdi.  Bu  sahədə  tədqiqatlar,  əsasən,  Bakı 
həkimlər  cəmiyyətinin  üzvləri  tərəfindən  aparılırdı.  Lakin  həmin  cəmiyyətin 
kifayət  qədər  maliyyə  vəsaitinin  olmaması  geniş  tədqiqatlar  aparılmasına  imkan 
vermirdi.  Bir  sıra  elmi-kütləvi  əsərlər,  o  cümlədən  N.  Nərimanovun  «Vəba», 
«Vərəm» və başqaları nəşr edildi. 
Humanitar elmlər sahəsində müəyyən irəliləyiş vardı. Bu cəhətdən tarix 
və ədəbiyyatşünaslıq xüsusilə fərqlənirdi. 
1905-ci ildə Rəşid bəy İsmayilovun «Müxtəsər Qafqaz tarixi» və 1905—
1913-cü  illərdə  Hacı  Şeyx  Həsən  Gəncəvinin  dördcildlik  «Zübdətüt  təvarix» 
kitabları  nəşr  olundu.  Ümumiyyətlə,  Qafqazın  və  Şərq  İslam  ölkələrinin  tarixinə 
həsr  olunmuş  bu  kitablarda  Azərbaycanın  XIX  əsr  siyasi-mənəvi  tarixindən  də 
bəhs edilirdi. 
Mətbuat  səhifələrində  Fərhad  Ağazadə,  Şair  Tahir  Musayev  və 
başqalarının  Azərbaycan  tarixinin  müxtəlif  məsələlərinə  dair  məqalələri  dərc 
olundu. 
Rus  tarixçiləri,  həmçinin  bir  qrup  rus  zabiti  və  məmurları  tərəfindən 
Qafqazın  tarixinə dair  xeyli  kitab  yazıldı.  Həmin  kitablarda  Azərbaycan tarixinin 
bəzi məsələlərinə toxunulurdu. 
M.  Ə.  Rəsulzadənin  Azərbaycan  xalqının  məişətinə  və  ictimai-siyasi 
tarixinə  həsr  etdiyi  «Acı  bir  həyat»  (1912),  «Cəmaət  idarəsi»  və  «Bizə  hansı 
hökumət faydalıdır» (1917) kitabları nəşr olundu. 
Ədəbi  tənqid  və  ədəbiyyatşünaslığın  inkişafında  F.  Köçərli,  C. 
Məmmədquluzadə, N. Nərimanov və başqaları mühüm rol oynamışlar. Onlar bədii 
sənətkarlıq, ədəbiyyat və dil məsələlərinə, Azərbaycan, həmçinin rus klassik irsinin 
bir sıra görkəmli nümayəndələrinin yaradıcılığına dair çoxlu  ədəbi-tənqidi məqalə 
və publisistik əsərlər həsr etmişlər. 
Coğrafiya  elminin  bəzi  uğurları  vardı.  1904-cü  ildə  Mollazadənin 
coğrafiya məsələlərinə həsr olunmuş kitabı Azərbaycan dilində çapdan çıxdı. Daha 
sonra  Qafur  Rəşad  Mirzəzadənin  Qafqaz  coğrafiyasına  dair,  Yusif  Əliyev  və 
Fərhad Ağazadənin Avropa ölkələrinin coğrafiyasına dair əsərləri nəşr olundu. 
Bu  dövrdə  pedaqoji  elmlər  sahəsində  müəyyən  inkişaf  gözə  çarpırdı. 
Həsən  bəy  Zərdabi,  Həbib  bəy  Mahmudbəyov,  Rəşid  bəy  Əfəndiyev  və 

133 
 
başqalarının  elmi-pedaqoji  əsərləri  və  məqalələri,  tədris  vəsaitləri  məktəb-təlim 
işinin yaxşılaşmasına xeyli kömək etdi. 
Vaxtilə, başlıca olaraq rus alimləri tərəfindən az-çox inkişaf etdirilən elm 
sahələri Azərbaycan Demokratik Respublikası zamanı bir qədər tənəzzülə uğradı. 
1919-cu ildə Adil xan Ziyadxanovun «Azərbaycan tarixinə, ədəbiyyatına, 
siyasətinə  dair  oçerklər»i  nəşr  edildi.  Zəngin  faktik  materiala  və  tarixi  mənbələrə 
istinadən  yazılmış  bu  elmi-kütləvi  əsərdə,  əsasən,  Azərbaycan  Demokratik 
Respublikasının  siyasi  tarixindən,  onun  inkişaf  perspektivlərindən  bəhs  edilirdi. 
Kitab  rus  və  ingilis  dillərinə  tərcümə  olunaraq,  o  zaman  Parisdə  öz  işini  davam 
etdirən Beynəlxalq sülh konfransının üzvləri arasında yayılmışdı. 
Paris  sülh  konfransında  Azərbaycan  numayəndə  heyətinin  üzvləri 
tərəfindən  elmi  dəyəri  olan  bir  sıra  kitabça  və  məqalələr,  o  cümlədən  «Qafqaz 
Azərbaycanı  Respublikası»,  «Azərbaycan  Respublikası.  Qafqaz  Azərbaycanının 
iqtisadi  və  maliyyə  vəziyyəti»,  «Qafqaz  Azərbaycanı  Respublikasının  Paris  sülh 
konfransından  tələbləri»  adlı  kitabçalar  hazırlanıb  buraxıldı.  Həmin  kitabçalarda 
Azərbaycanın  lap  qədimlərdən  başlayaraq  müasir  dövrə  qədərki  tarixi, 
etnoqrafiyası,  iqtisadiyyatı,  mədəniyyəti,  xalqın  yadelli  işğalçılara  qarşı 
mübarizəsi,  milli-azadlıq hərəkatı, müstəqil dövlət  quruculuğu  və  digər məsələlər 
barəsində yığcam məlumatlar verilirdi. Təbliğat-informasiya məqsədilə yazılmış bu 
kitabçalar 1919-cu ildə Parisdə ingilis və fransız dillərində nəşr edilərək, konfrans 
iştirakçılarına paylanmışdı. 
Müstəqil  Azərbaycan  dövlətinin  qarşısında  özünün  elmi  kadrlarını 
hazırlamaq, milli elmi-tədqiqat mərkəzləri yaratmaq mühüm vəzifə olaraq dururdu. 
1919-cu  ilin  axırı-1920-ci  ilin  əvvəllərində  Bakıda  «Müsəlman  Şərqini  öyrənən 
cəmiyyət»,  Maarif  nazirliyinin  nəzdində  arxeologiya  şöbəsi  yaradıldı.  Bunlar 
Azərbaycanın  qədim  və  orta  əsr  tarixi  abidələrini  araşdırıb  öyrənməklə  məşğul 
olurdular. 
Bu  zaman  fəaliyyətə  başlayan  Bakı  Dövlət  Universitetində  müxtəlif  elm 
sahələri  üzrə müəyyən  tədqiqatlar aparmaq  imkanı  yaranmışdı.  Universitetin  elmi 
şurası vardı, o, həmçinin, alimlik dərəcələri vermək hüququna malik idi 
Mətbuat: XX əsrin  əvvəllərində Azərbaycanda mətbuat inkişaf edirdi. 
1903-1905-ci  illərdə  Tiflisdə  Azərbaycan  dilində  ilk  qəzetlərdən  biri 
«Şərqi-Rus» qəzeti nəşr edildi. Qəzetin redaktoru  görkəmli maarifçi Məmmədağa 
Şahtaxtinski (1848-1930-cu illər) idi. Onun xüsusi mətbəəsi də vardı. 
«Şərqi-Rus»  qəzetində  C.  Məmmədquluzadə,  M.  Ə.  Sabir, A.  Səhhət,  F. 
Köçərli, M. S. Ordubadi və başqa ziyalıların  bir sıra  məqalələri dərc olunmuşdu. 
Qəzetin  səhifələrində  ictimai  həyatın  müxtəlif  məsələləri,  o  cümlədən 
xalqın milli özünüdərki,  mədəniyyət, ədəbiyyat məsələləri haqqında yazılırdı. 
Birinci rus inqilabı illərində Azərbaycanda bir sıra yeni qəzet və jurnallar 
çıxmağa başladı. 

134 
 
1905-1906-cı  illərdə  Azərbaycanda  ana  dilində  ilk  qəzet  olan  «Həyat», 
1906-1907-ci  illərdə  «Füyuzat»  jurnalı  və  «İrşad»  (Düz  yol)  qəzeti  nəşr  edildi. 
Həmin dövrdə «Rəhbər» (1906) və «Dəbistan» (1906-1908) adlı pedaqoji jurnallar 
buraxıldı. 
1906-1917-ci  illərdə  Tiflisdə  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalı  nəşr  edildi. 
(İyirminci illərdən başlayaraq jurnal öz fəaliyyətini Bakıda davam etdirmişdi). 
Milli  mənlik  şüurunun  oyanması  prosesində  meydana  gələn  qəzet  və 
jurnallar  Azərbaycan  ictimai  fikrinin  formalaşmasında  mühüm  rol  oynadı.  Milli 
demokratiyanın  qabaqcıl  nümayəndələri  tərəfindən  daim  işlənib  inkişaf  etdirilən 
azadlıq  və  müstəqillik  ideyaları  mətbuat  orqanları  vasitəsilə  dərhal  yayılaraq, 
Azərbaycan ictimai fikrini əhatə edirdi. 
Ə. Ağayevin, Ə. Hüseynzadənin redaktorluğu ilə çıxan «Həyat» qəzeti və 
«Füyuzat»  jurnalının  səhifələrində,  əsasən,  liberal  əhval-ruhiyyəli  ziyalılar,  o 
cümlədən  Ə.  Hüseynzadə,  Ə.  Ağayev,  gələcək  müstəqil  Azərbaycan  dövlətinin 
yaradıcılarından  olan  M.  Ə.  Rəsulzadə  və  Ə.  M.  Topçubaşov  milli  özünüdərkə, 
milli azadlığa çağıran məqalələrlə çıxış edirdilər. Burada, həmçinin H. Zərdabinin 
elmi-nəzəri məqalələri, N. Vəzirov və Ə. Haqverdiyevin hekayələri, M. Ə. Sabirin 
şerləri, hətta bolşevik N. Nərimanovun inqilabi-publisist yazıları dərc olunurdu. 
C. Məmmədquluzadənin redaktoru olduğu «Molla Nəsrəddin»  jurnalında,  
əsasən,   inqilabi-demokratik ziyalılar,  o  cümlədən,  M.  Ə.  Sabir,  M.  S.  Ordubadi, 
Əliqulu  Qəmküsar,  Əli  Nəzmi,  Əzim  Əzimzadə,  həmçinin  Ü.  Hacıbəyov,  F. 
Köçərli  çıxış  edirdilər.  Jurnalın  kəskin  silahı  satira  idi.  İctimai-siyasi  həyatın 
ziddiyyətləri  və  eybəcərlikləri  həcvlər,  felyetonlar,  karikatura  və  jarjlar  vasitəsilə 
ifşa edilirdi. 
«Molla  Nəsrəddin»  jurnalı  Azərbaycan  satiraçılarının  böyük  bir  nəslini 
tərbiyə  edib  yetişdirmişdir.  O,  nəinki  Azərbaycanda,  həm  də  Yaxın  və  Orta  Şərq 
ölkələrində böyuk şöhrət qazanmışdı. 
İrtica  illərində  mətbuat  ciddi  hücumlara  məruz  qaldı.  Bir  sıra  qəzet  və 
jurnallar  bağlandı,  onların naşirləri təqib  edildi.  Lakin  artıq  oyanmış milli  şüurun 
qarşısını  almaq  mümkün  deyildi.  Bağlanmış  qəzet  və  jurnallar  bəzən  yeni  adda 
çıxır, yaxud yeniləri nəşr edilirdi. 
1908-1919-cu  illərdə  Azərbaycanda  muxtəlif  adda  onlarca  yeni  qəzet  və 
jurnal nəşr edilmişdir. Təkcə «Molla Nəsrəddin»in təsiri altında 10-a qədər satirik 
jurnal, o cümlədən «Bəhlul», «Zənbur», «Babayi-Əmir», «Məzəli», «Şeypur» nəşr 
edilmişdi.  Bundan  əlavə,  rus  dilində  çıxan  «Kaspi»,  «Baku»,  «Bakinskiye 
izvestiya» və digər mətbuat orqanları da vardı. 
 
XX  əsrin  əvvəllərində,  müxtəlif  vaxtlarda,  Azərbaycan  dilində 
«Hümmət»,  «Qoç-dəvət»,  «Təkamül»,  «Bakı  həyatı»,  rus  dilində  «Bakinski 
raboçi»,  «Prizıv»,  «Bakinski  proletari»,  «Qudok»  və  başqa  bolşevik  mətbuatı 
çıxmışdır. 

135 
 
«Həyat»  qəzeti  və  «Füyuzat»  jurnalının  nəşri  dayandırıldıqdan  sonra, 
keçmiş «həyatçılar» və «füyuzatçılar» yeni meydana çıxan «Təzə həyat» və «Yeni 
füyuzat»ın ətrafında toplaşdılar. 
Onuncu  illərin  ortalarında  Azərbaycanda  milli hərəkat  genişlənən  dövrdə 
«İqbal» və onu əvəz etmiş «Açıq söz» qəzeti, «Dirilik» və «Şəlalə» jurnalları milli 
azadlıq  ideyalarını  yayan  başlıca  mətbuat  vasitələrinə  çevrildi.  Bu  zaman  milli-
azadlıq hərəkatının lideri M. Ə. Rəsulzadənin qəzet və jurnal səhifələrində azadlıq 
ideyalarının  yeni  ictimai  şəraitdə  inkişafına  həsr  olunmuş  silsilə  məqalələri  dərc 
edildi. 
M.  Ə.  Rəsulzadənin  bilavasitə  redaktoru  olduğu  «Açıq  söz»  qəzetinın 
ətrafında xalqın bütün zümrələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirən siyasi xadimlər, 
ədiblər, publisistlər cəmləşmişdilər. Qəzetin səhifələrində milli-azadlıq hərəkatının 
görkəmli nümayəndələri ilə yanaşı, Şəfiqə xanım Əfəndizadə, Ömər Faiq, Abdulla 
Şaiq, Nəriman Nərimanov, Ə. Haqverdiyev, Hüseyn Cavid və başqa ziyalılar çıxış 
edirdilər. 
«Müsavat»ın  mətbu  orqanı  olan  «Açıq  söz»  qəzetində  milli-azadlıq 
ideyaları  ilə  bərabər,  milləti  birliyə,  vətənpərvərliyə,  qeyrətə,  sayıqlığa  çağıran 
çoxlu məqalə verilirdi. 
C.  Cabbarlının  dostu  şair  Mirzəbala  Məmmədzadə  «Açıq  söz»  qəzetində 
Zaqafqaziya  komissarlığının  tərkibində  müsəlman  ordusunun  yaradılması 
çətinliklərinə həsr etdiyi «Azərbaycan çağırır» adlı məqalə ilə çıxış edərək yazırdı: 
«Ey gənc türklər! Bu gün Kəbeyi-müqəddəsiniz olan vətəninizi azad ediniz! Əgər 
milli ədəbiyyat istəyirsiniz yenə onu qurtarmalısınız. Əgər milli məktəblər... elmi-
fənn arzulayırsınız  yenə  vətəni  azad  etməlisiniz... hürriyyət  və  vətən  yolunda  can 
verməyən bir millət, muxtariyyəti və istiqlalı yolunda varından keçməyən bir millət 
yaşamaq istəməmək deməkdir». 
Vaxtilə «İqbal» qəzetinin redaktoru olmuş Sənətulla Eynullayev Bakıdakı 
mart qırğınlarından üç gün əvvəl «Açıq söz»də dərc etdirdiyi «Dəhşətli saət gəlir, 
birlik  gərək!»  adlı  məqaləsində  müsəlmanlara  xəbərdarlıqla  yazırdı:  «Bakıda 
millətlərin cəmi partiyaları bu gün məlum məsələlər xüsusunda sözlərini bir etdilər. 
Müsəlman  partiyaları  da  «milləti  fəlakətdən  xilas  etmək»  xatirinə  birləşməyə 
borcludurlar.  Çünki  «baş  kəsildikdə  saqqalla  bərabər  gedəcək»  olduğundan 
dəhşətli  saətlərdə  partiya  fərqinə  baxmayaraq,  proqram  və  partiyalar  da  millətlə 
bərabər gedəcəkdir. Dəhşətli saət gəlir, birləşin!». 
Bakıda  mart  hadisələri  zamanı  mətbəələrin  avadanlıqlarının  çoxu 
ermənilər  tərəfindən  məhv  edildiyindən  xeyli  qəzet  və  jurnal,  o  cümlədən  «Açıq 
söz»  uzun  müddət  işıq  üzü  görmədi.  Qəzet  öz  fəaliyyətini  yalnız  1918-ci  ilin 
payızında,  Azərbaycan  Demokratik  Respublikası  zamanı  bərpa  etdi.  1919-cu  ilin 
əvvəllərindən «Açıq söz»ün əvəzinə «İstiqlal» qəzeti çıxmağa başladı. 
Azərbaycan  Demokratik  Respublikası  dövründə  fəaliyyət  göstərən 
mətbuat  orqanlarının  ən  mühümlərindən  biri  «Azərbaycan»  qəzeti  idi.  Milli 

136 
 
istiqlaliyyət  qazanıldıqdan  az  sonra  meydana  gələn  bu  qəzetin  1919-cu  ilin 
yanvarından  1920-ci  ilin  aprelinədək  redaktoru  Üzeyir  Hacıbəyov  olmuşdur.  Ü. 
Hacıbəyov  əvvəllər  də  bir  müddət  «Tərəqqi»  (1908-1910-cu  illər)  qəzetinə, 
həmçinin  «Həqiqət»  (1909-1910-cu  illər)  və  «Yeni  İqbal»  (1915-1916-cı  illər) 
qəzetlərinə redaktorluq etmişdir. 
«Azərbaycan»  qəzeti  ictimai-mənəvi  həyatın  başlıca  məsələlərini  öz 
səhifələrində  işıqlandıraraq,  onlara  öz  münasibətini  bildirirdi,  O,  ictimaiyyəti 
xəbərdar  edərək  yazırdı:  «Bir  Denikin  var,  bizi  xaricdən  təhdid  edir,  bir  çox 
denikinlər  var  ki,  içimizə  dolub,  ən  xətərli  yerlərdə  gizlənib,  bizi  daxildən 
qorxudurlar...  Buna  görə,  istiqlalımızı  əldən  verməmək  üçün  bu  fövqəladə 
zamanda  fövqəladə  işlər  də  görülməlidir,  o  işlərin  ən  mühümü  özümüzü  xarici 
denikinlərlə bərabər, daxili denikinlərdən qorumaq təşəbbüsüdür». 
«Azərbaycan»  qəzeti  heç  bir  siyasi  partiyaya  mənsub  olmayıb,  ardıcıl 
surətdə milli azadlığı, milli müstəqilliyi, milli birliyi müdafiə mövqelərindən çıxış 
edirdi. 
1919-cu  ildə  Azərbaycanda,  ümumiyyətlə,  80-dən  artıq  qəzet  və  jurnal 
çıxırdı. Bunların 40-a qədəri Azərbaycan dilində idi. 
Azərbaycanda  mətbuatın  inkişafı  xeyli  dərəcədə  nəşriyyat  işlərinin 
genişlənməsi ilə əlaqədar idi. 
1905-ci  ildə  Bakı  quberniyasında  cəmi  15  xırda  mətbəə  və  litoqrafiya, 
həmçinin  15  kitab  mağazası  vardı.  Gəncə,  Şuşa  və  Naxçıvanda  da  mətbəələr 
yaradılmışdı. 
Həmin  dövrdə  Tiflisdə  C.  Məmmədquluzadə  və  Ömər  Faiq  tərəfindən 
«Qeyrət» adlı mətbəə təsis edildi. 
1908-ci ildə Bakı quberniyasında mətbəə və litoqrafnyaların sayı artıq 30-
a çatdı. Gəncə, Şuşa və Lənkəranda yeni mətbəələr açıldı. 
Bakıda Orucov qardaşlarının və Haşım bəy Vəzirovun mətbəələri, Tiflisdə 
«Qeyrət»  mətbəəsi  daha  iri  müəssisələr  olub,  Azərbaycanda  dövrü  mətbuat  və 
kitab nəşrində mühüm rol oynamışdır 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

137