AZƏrbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

Bir  ağrı.  Heç  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  də  bilməyəcəkdi  ki,  bir  gün 
gələcək,  indi  mehribanlıqla  bağrına  basdığı  sevimli  oğlu  onun  adı  ilə  qətlə 
yetiriləcək.  İnanmazdı  ki,  günlərin  birində  oğlu  böyüyüb  on  doqquz  yaşına 
çatanda,  boylu-buxunlu,  yaraşıqlı  bir  igid  görkəmində  olanda  «bolşevik  qatillər» 
onu  yatdığı  yerdə  həbs  edəcək,  qaranlıq  zindana  salacaqdılar.  Qaranlıq  zindanda 
min bir işgəncələr  verəndən sonra,  «sən  müsavat hökumətinin başçısının oğlusan, 
xalq  düşmənisən»  deyib  güllələyəcəkdilər.  O  dəhşətli  sorğu-sual  zamanında  isə 
Rəsul  qorxmadan,  çəkinmədən  özünü  qətiyyətli  aparıb  ötkəm  də  cavablar 
verəcəkdi.  Rəsulun  bu  qorxmazlığını  görənlər  ürəklərində  fikirləşəcəkdilər: 
«Qoçun oğlu qoç olar». Hadisənin şahidi olanlar ürəklərində fikirləşdiklərini yalnız 
əlli  üç  il  keçəndən  sonra,  qorxu-hürkünün  tam  çəkildiyinə  inanıb  mənə 
danışacaqdılar. 
..Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  isə  oğlunun  belə  cəsarətindən  xəbərsiz  halda 
dünyaya göz yumacaqdı. 
Vətənin başı üstündə qara buludlar dolaşırdı. Vətəni xilas etmək lazım  idi. 
Amma necə? Hansı yolla? 
Tələsirdi. Nəsib bəy Yusifbəylinin mənzilinə tələsirdi. Saat doqquzda bütün 
partiya liderləri orda toplaşıb vəziyyəti müzakirə edəcəkdilər. 
Aprelin  27-si  idi.  26-sı  gecəsində  XI  ordu  artıq  Azərbaycan  hüdudlarını 
keçmişdi. 
Saat  doqquzda  partiya  liderləri  Nəsib  bəyin  evinə  toplaşdılar.  Müxtəlif 
fikirlər  irəli  sürüldü.  Şəfi  bəy  Rüstəmbəyli  isə  deyirdi:  gəlin  hökuməti  Gəncəyə 
köçürək  və  oradan  bolşeviklərə  qarşı  mübarizə  aparaq.  Şəfi  bəyin  təklifi  qəbul 
olunmadı.  Belə  qənaətə  gəldilər  ki,  ən  yaxşısı  Bakıda  qalıb  hökuməti  qan 
tökmədən bolşeviklərə verməkdir. Ciddi fikir ayrılığını görüb partiya liderləri belə 
razılaşdılar: 
Cümhuriyyətin 
taleyini 
parlamentin 
çıxaracağı 
qərarla 
müəyyənləşdirmək lazımdır. 
Aprelin 27-də saat 12-də parlamentin son iclası oldu. 

115 
 
Hərbi  nazir  Mehmandarovun  vəziyyət  haqqındakı  məlumatından  və 
mövqeyindən  də  çox  şey  asılı  idi.  Amma  təcrübəli  general  bütün  imkanlarından 
istifadə  etmişdi.  Bakıda  qalan  cüzi  bir  qüvvə  ilə  60  minlik  düşmən  ordusunun 
qarşısını  almaq olmazdı. Hərbi  nazir açıqca elan etdi  ki, onun ordusu müqavimət 
göstərmək imkanına malik deyil.  
«Sosialist»  və  «İttihad»  partiyaları  açıq  şəkildə  hökumətin  sovetlərə 
verilməsini  müdafiə  etdilər.  «Əhrar»  partiyası  da  bolşeviklərə  etirazı  olmadığını 
söylədi.  
Vəziyyət  başqalaşmışdı.  Yaxınlaşan  təhlükə  adamların  möhkəmliyini 
sarsıtmış,  fikirlərini  dəyişmişdi.  Həmin  matəm  libasına  bürünmüş  Demokratik 
hökumətin    son  iclasında yalnız o sərt  mövqe tutdu. Hamı inandı ki,    Məmməd 
Əmin  Rəsulzadə  mübarizə  yolundan  dönmək  fikrində  deyil,  əksinə,  son  nəfəsinə 
kimi  döyüşmək  əzmindədir.  Adamlar  şahidi  oldular  ki,  həyatını  Azərbaycanın 
istiqlaliyyəti  yolunda  qurban  verməyə  hazır  olan  hökumət  başçısı  təslim  olmaq 
istəmir.  Həmin  o  məşum  gündə,  yurdunun  düşmən  həmləsinə  məruz  qaldığı  
ərəfədə  qorxmadan,  çəkinmədən  yaxınlaşmaqda  olan  bolşeviklərə  nifrətini  və 
mövqeyini belə bildirdi: 
«Əfəndilər, mötəcazir bir ultumatum qarşısında qalmışıq. Burada təslimdən 
bəhs edirlər.  Fəqət  əfəndilər, təslim nə demək? ...Kimə tərki mövqe edirik?... Bizə 
deyirlər ki, hüdudunuzu keçən ordunun başında Nicati  adında  bir türk komandanı 
durmuşdur.  Rusiyadan gələn bu mötəcaviz ordu təmin edirlər ki, həyat və məmat 
müğadiləsində qalan Türkiyəni xilas üçün gedir. 
Əfəndilər, Türkiyə  Azərbaycanın xilaskarıdır. Amali  milliyyətimizin təbcil 
eylədiyi  müqəddəs  bir  məmləkətdir.  Onun  xilasına  gedən  qüvvəti  biz 
məmnuniyyətlə  istiqbal  və  teşyi  edərik.  Fəqət  bir  şərtlə  ki,  bu  qüvvət  bizim 
hürriyyətimizi,  istiqlalımızı  çeynəməsin.  Halbuki,  əfəndilər,  bizə  sormadan 
hüdudumuzu keçən hər hansı bir qüvvət, dostumuz deyil, düşmənimizdir! 
Duyduğumuz bu propaqanda düşmən propaqandasıdır. Bizi iğfal ediyorlar. 
Yalandır.  Gələn  ordu  rus  ordusudur.  Fərzən  komandanı  bir  türk  olsa  da  yenə 
rusdur. İstila ordusudur. Onun istədiyi 1914-cü il hüduduna qayıtmaqdır. Anadolu 
imdadına  gedəcək  bəhanisiylə  yurdumuza  girən  bu  işğal  ordusu  buradan  bir  daha 
çıxmaq  istəməyəcəkdir.  Qızıl  Rusiya  ilə  anlaşmaq  üçün  hökuməti  mütləq 
bolşeviklərə təslim, ultumatumu qəbul etmək zillətinə qatlanmağa ehtiyac yoxdur. 
Bu mötəcaziranə ultumatumu rədd etməliyik... 
İstiqlalımızı göz bəbəyi kimi müdafiəyə qərar verən bir məclisə dinlədiyi bu 
ultimatumu  qəbul  etmək,  hökuməti  öz  əliylə  dost  kisvəsinə  bürünmüş  düşmənə 
təslim etməkdir. Biz buraya millətin iradə və arzusuyla gəldik, bizi buradan yalnız 
qüvvət və süngü çıxarmalıdır… 
...Dediyin  sözlər  hamının  ürəyindən  idi.  Adamlar  yenə  səni  sevir,  inanır, 
arxanca da  gəlməyə  hazır idilər. Çünki  görürdülər  ki, başı  bəlalı Vətənin  yolunda 
necə həlak edirsən özünü. Ondan qeyri bir idealın, səadətin yoxdur. Vətən istiqlalı 

116 
 
ilə  yaşayıb  nəfəs  alırsan.  Elə  buna  görə  hamının  məhəbbəti  vardı  sənə.  Amma 
dövran dəyişmişdi. Dəyişən şərait insanı çox şeyə məcbur edir... 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  çıxışında  açıqca  bildirirdi  ki,  son  nəfəsinə  kimi 
bolşeviklərlə  vuruşmağa  hazırdır,  lakin  o  biri  partiyaların  imtina  etdiyi  şəraitdə 
«müsavat» partiyası bu çətin vəzifənin məsuliyyətini üzərindən götürür. 
İndi son ümid, vətəni bu bəladan qurtarmağın son çıxış  yolu  Azərbaycanlı 
bolşeviklərin göndərdiyi ultimatuma qalırdı. Onlar göstərirdi ki, hakimiyyət ruslara 
deyil,  azərbaycanlı  kommunistlərin  ixtiyarına  keçir.  Bu  məsələni  dəqiqləşdirmək, 
bolşeviklərlə  görüşmək  üçün  bir  «komissiya»  yaradıldı.  Bolşeviklər  isə  Behbud 
bəy  Cavanşirin  mənzilində  oturub  cavab  gözləyirdilər.  Azərbaycanlı  bolşeviklər 
tez-tez Behbud bəyin evinin pəncərəsindən çölə boylanaraq «xoşbəxt» dəqiqələrin 
başlanması  intizarında  idilər.  Hamısının  içərisindən  qəribə  sevinc  hissləri  keçirdi. 
Onlara  isə  xalqın  malını,  sərvətini  çapıb-talayıb  Rusiyaya  göndərdiklərinə  görə 
Lenin  bir  ötəri  «pay»  verəcəkdi.  Yəni  göndərdiyi  təşəkkür  məktubunun  sonunda 
yazacaqdı:  «Kommunist  salamı  ilə».  Bu  «kommunist  salamı»  sözünü  isə 
azərbaycanlı bolşeviklər müqəddəs yerdən göndərilən quran kimi qarşılayacaqlar. 
Başqa  çıxış  yolu  qalmamışdı.  Parlamentdə  yaradılan  «komissiya» 
bolşeviklərlə görüşüb aşağıdakı şərtlərlə hakimiyyəti onlara v e r d i : 
1. Rus ordusu Bakıya girmədən dəmir yolu ilə Anadolu imdadına gedəcək. 
2.  Azərbaycan  istiqlal  və  təmamiyyəti-mülkiyyəsi  hər  növ,  təərrüz  və 
qüyuddan məsun qalacaq. 
3. Azərbaycan ordusu olduğu kimi qalıb inhilal etdirilməyəcək. 
4.  Azərbaycan  firqəsi  siyasiyyəsi-hürriyyət  və  sərbəstlərini  mühafizə 
edəcəklər. 
5. Sabiq rical, əzayi-hökumət və məbusandan kimsə cürmisiyası ilə ittiham 
edilməyəcək. 
6.  Kəmali-sərbəsti  ilə  toplanacaq  Azərbaycan  şuraları  hökumətinin  şəkli-
idarəsini təyin qılacaq idi. 
..Sonradan bolşeviklər bu şərtlərin heç birinə əməl etmədilər. 
XI  ordu  Bakıya  girirdi.  Yolda  hərbi  nazir  Mehmandarovun  göndərdiyi  bir 
teleqramı tutub saxladılar. Bu azad Azərbaycanın paytaxtı Bakıdan göndərilən son 
hökumət  teleqramı  idi.  Bu  teleqram  göndəriləndə  hələ  Bakı  işğal  olunmamışdı, 
ümid işığı tam sönməmişdi. 
Hərbi nazirin milli ordumuza son ümidini yaşadan t e l e q r a m : 
«Hərbi sənəddir. Növbədən kənar. Birinci diviziyanın rəisinə. Gəncə.  
Bolşeviklər  Yalama  stansiyasına  hücum  edib  irəliləyirlər.  Xudatı  tutublar. 
Vəziyyət gərgindir. Əmr edirəm: Elə bu gün Qızılburuna Qazaxdan bir, Gəncədən 
də bir batalyon göndərin... Sabah batalyonların gələcəyini gözləyəcəyəm. 
№  1417. 1920-ci il, 27 aprel. 
G E N E R A L MEHMANDAROV». 

117 
 
Bu son teleqram idi. Amma teleqram ünvana gedib çatmadı. Bir də hər şey 
gec idi artıq. 
XI ordu qarşısına çıxan nə  vardısa dağıdıb Bakıya girirdi. Milli hökumətin 
yüzlərlə əsgərini yolda öldürüb şəhid edən ordu amansız intiqam ilə Bakıya girirdi. 
Həmin  günü  Bakıya  tələsən  bir  adam  da  vardı.  O  bu  günü  böyük 
səbirsizliklə,  həsrətlə  gözləmişdi.  İndi  o  gün  gəlib  çıxmışdı.  Azəri  türklərinin 
qanını hərisliklə içməyə tələsən bu adam Anastas Mikoyan idi. 
Erməni  qatillərini  növbəti  qəsdə  hazırladığına  görə  gecikib  Bakıya  iki  gün 
sonra—aprelin 30-da gələcəkdi. 
 
YOXDUR HƏQĠQƏT! 
 
Yoxdur  həqiqət!  O  həqiqət  varsa  üzündən  qanlı  niqabı  götürüb  gözümə 
görünsün! O həqiqət varsa zülmün qılıncını başım üstdə oynatmasınlar! O həqiqət 
varsa  iti  pəncələri  ilə  bağrımı  söküb  parça-parça  etməsinlər!  O  həqiqət  varsa 
sinəmə  dağlar  çəkib  gözümdən  qanlı  yaşlar  axıtmasınlar!  Yox,  yoxdur  həqiqət! 
Mən o həqiqətin varlığına inanmıram. Əgər o həqiqət  varsa qaranlığı dağıdıb işıq 
saçsın! 
...Gecənin  qaranlığı  ilə  evə  gedirdi.  Ümidləri  qırılmış,  arzuları  doğranmış 
keçmiş  hökumət  başçısı  yol  gedirdi.  Gedirdi  və  içərisi  hönkürürdü.  Hər  şey,  hər 
şey bitmişdi. Yurdu yenidən talan olunur, özgələrin əsarəti altına düşürdü. Yüzillik 
isti  torpağından  yenicə  baş  qaldıran  istiqlaliyyət  gülünü  zülmkar    əllər    qoparıb 
atırdı. İnsan iniltisindən, göyə yüksələn fəryadlardan təzəcə dinclik tapmış torpağın 
qara  günləri  başlayırdı.  Vətənin  azadlıq  qapılarına  qanlı  qıfıllar  asılırdı.  Neçə 
müddət  idi  ki,  başı  üzərində  üç  rəngli  bayraq  dalğalanan  xalq  qanlar  içində 
boğulmaq ərəfəsində idi.  
Yol gedir və düşünürdü: hər şey, hər şey qurtardı. Bu gələn rus ordusudur. 
Vətənimi istila etmək üçün gəlir. Bu gələn qoşun heç zaman Bakıdan çıxmayacaq. 
Bu  qoşunu  yalnız  zorla,  qüvvətlə  qovmaq  mümkündür.  Sabahdan  qoşun  şəhərə 
girirdi. 
Bir  ağrı.  İllər  keçəcək  və  o,  müxtəlif  ölkələrdə  çıxaracağı  jurnalların 
hamısında «27 apreli» matəm günü kimi elan edəcəkdi. Həmin günü qara haşiyəyə 
alıb,  Azərbaycanın    matəmidir  deyə  bildirəcəkdi.  Sonralar  isə  hər  il  «aprelin  27-
də»  ona  matəm  teleqramları  göndərib,  xalqın  ağır  dərdinə  -  istiqlalının  əldən 
getməyinə kədərləndiklərini bildirəcəkdilər. 
...Aprelin  28-də  Bakının  küçələri  XI  ordu  əsgərləri  ilə  dolu  idi.  Ədəbsiz 
halda  Bakının    küçələrinə  yıxılıb  uzanmış  bu  «sarı  əsgərlərə»  nifrətlə  baxırdı. 
Kənardan, kənardan dayanıb bu ağrını çəkirdi. «Gizli müsavat»ın tapşırığını yerinə 
yetirməyə  məcbur  idi.  «Gizli  müsavat»  ona    üzə  çıxmamağı  tapşırmışdı.  Yox,  o 
fəaliyyətindən qalmamışdı. O yenə işləyirdi, xalqını  qanlı 
işğaldan 
qurtarmaq 
yollarını düşünürdü. O  biri partiyalar təslimçilik  mövqeyi  tutmuşdu.  Amma  onun 

118 
 
ilhamçısı,  lideri  olduğu  «Müsavat»  fəaliyyətdə  idi.  Bu  yolu  axıracan  gedəcəkdi, 
son  nəfəsinə  kimi  mübarizəsini  aparacaqdı.  Ömrü  harda  qırılsa,  orda  da  
dayanacaqdı.    Fikrində    qətiyyətli  idi!  İnanırdı  ki,  az  keçməmiş  indi  bolşeviklərə 
ümid edənlər tezliklə aldandıqlarını başa düşəcək, onlara təqdim  edilən siyasətin iç  
üzündən agah olacaqlar. O zaman  adamlar yenə onun qaldırdığı üç rəngli bayrağın 
dövrəsinə yığılacaqlar. 
Çünki bu haqq bayrağı, azadlıq, istiqlaliyyət    bayrağıdır.  Çünki bu bayraq 
təmizdir,  büllur  çeşmə  kimi  safdır.  Bu  bayraq  minlərlə  Azəri  türkünun  qanından 
yaranıb.  Düşünürdü  öz-özünə:  o  bayrağı  son  nəfəsimə  kimi  göylərə  qaldırıb 
enməyə  qoymayacağam.  Qoy  indi  rusların  qırmızı  bayrağını  öpüb  gözlərinə 
qoysunlar, hər yerdə «Yaşasın inqilab» qışqırsınlar. Vaxt  gələcək, zaman yetəcək, 
onlar  da  peşiman  olacaq,  aldandıqlarını  biləcəklər.  O  qırmızı  bayraq  onların  da 
başını  kəsib  nahaqdan  qanını  axıdacaq.  Biləcəklər,  əsl  həqiqəti  biləcəklər.  Amma 
onda  gec  olacaq.  Budur,  indi  parlament  binasına  yığılıb  «Ura»  sədalarını  göylərə 
yüksəldirlər.  Hətta  Leninə  muştuluq  xəbəri  də  göndəriblər  ki,  bəs  müstəqil 
Azərbaycan  sovet  sosialist  Respublikasının  müvəqqəti  hərbi  inqilab  komitəsi 
xalqın  istəyi  ilə  hakimiyyəti  ələ  alır,  müsavat  hökumətini  xalqın  düşməni  sayır. 
Sovet  Rusiyasının  bütün  düşmənləri  ilə  əlaqəsini  kəsir.  Altdan  da  imza  qoyublar: 
Nərimanov, Mirzə Davud Hüseynov, Musabəyov, Əliheydər Qarayev... 
Mayın  3-də  Parlament  binasından  üç  rəngli  bayrağımızın  yerinə 
özünüzünkünü asdınız. Heç bilirsinizmi həmin günü nə oldu? Heç bilirsinizmi xalq 
həmin günü necə ağlayıb fəryad qopardı? Siz o bayrağı tərpətməklə xalqın ürəyini 
yaraladınız.  İnildədi,  fəryad  qopardı  xalq.  Ah-naləsindən  göylər  silkələndi,  yerlər 
yarıldı.  Xalqın  içərisi  nifrət  və  qəzəb  alovu  ilə  doldu  sizə  qarşı.  İndi  həmin  od 
yanıb hər yanı bürüyür. Onu söndürə bilməyəcəksiniz, gücünüz çatmayacaq! 
Bəli,  endi  bayrağımız.  O  üç  rəngli  azadlıq  müjdəçisi  vəhşicəsinə  qoparılıb 
ayaqlar altına  atıldı.  O  vicdanımız,  namusumuz, qeyrətimiz  idi.  Namusu, qeyrəti, 
ayaq altında tapdanan xalqın qəzəbini yatırmaqmı olar? Bura gəlməkdə məqsədiniz 
hamıya  aydındır.  Buraya  sərvətimizi  soymağa  gəlmisiniz.  Əgər  elə  olmasaydı 
gələndən iki gün sonra qızıl neftimizi gəmilərə yükləyib Rusiyaya daşımazdınız! 
Bakıya  girəndə  yüzlərlə  biçarə  Azərbaycan  əsgərini  qətlə  yetirib 
öldürdünüz.  Nə  idi  onların  günahı?  Onlar  ki,  öz  vətənlərini  qoruyurdular!  Görün 
necə  namərdsiniz  ki,  altmış  min  qoşunla  qarşınızda  dayanan  min  nəfərə  güllə 
atmısınız, neçə günahsızı yolda al qanına boyamısınız. Bunu xalq bağışlayarmı? 
Sanki xalqa göz dağı verirsiniz. Yüzlərlə şəhidini tapdalayıb üstündən keçir, 
üç  nəfər  ölən  əsgərinizi  Bakının  küçələrində  musiqi  çaldırıb  təntənə  ilə 
basdırırsınız. Özü də harda? Azərbaycan torpağında. 
Hələ o yoxdur. Hələ o gəlməyib. O gələndə ayrı dəm-dəstgah olacaq. İşğalçı 
əsgərlər  sıraya  düzüləcək,  göyə  salam  atəşi  yağdıracaq,  yalançı  şüarlarla  vağzalı 
bəzəyəcəklər.  O  isə  vaqondan  düşən  kimi  süni  bir  halda  gülümsəyib  deyəcəkdi: 
«Sizi qırmızı Moskva adından təbrik edirəm». Sonra heç nəfəsini dərmədən Şərqin 

119 
 
xilaskarına  teleqram  vuracaqdı  ki,  bəs  «Qızıl  Ordu  özünü  yaxşı  aparır,  əhvali-
ruhiyyə  inqilabidir.  Mənim  şəxsimdə  əhali  Sovet  Rusiyasını  səmimiyyətlə 
alqışlayır». 
«Mənim  şəxsimdə»...  Bu  xəstəlikdən  yalnız  ömrünün  sonunda  yaxa 
qurtaracaqsan.  Onda  gec  olacaq.  O  zaman  biləcəksən  ki,  aldanmısan.  Bakıda 
minlərlə  adamı  qətlə  yetirdilər,  ayaqlarına  daş  bağlayıb  dənizə  atdılar,  quyulara 
doldurdular. Sən isə susurdun. Amma xəbərin var idimi ki, cəllad Pankratov, xain 
Mikoyan  hansı  əməllərdən çıxır, necə  nahaq qanlar tökür? Heç bir dəfə  də  olsun 
Mikoyandan  Bakıya  niyə  gəldiyini  soruşdunmu?  Dedinmi  ki,  məqsədin  nədir? 
Maraqlandınmı  ki,  niyə  Mikoyan  ömrü  boyu  yaltaqlandığı  rus  əsgərlərini  yanına 
salıb gecələr evlərə hücum çəkir, adamların qızıl üzüyünü, qızıl sırğasını, altununu, 
gümüşünü oğurlayıb aparır? İndi hər yerdə «müsavatı» damğalayır, onlar «bəy, xan 
hökuməti» qurmuşdular deyirsiniz. Böhtan atır, adımıza ləkə yaxırsınız. Xalq üçün 
gördüyümüz işlərin hamısını ləkələmək istəyirsiniz. Əgər qurduğumuz hökumətdə 
savadlı, əsilli-nəsilli, ziyalı bəy,   mülkədar vardısa, bunun nəyi pis idi. Elə onların 
savadının, bacarığının hesabına qısa bir zamanda hər sahədə milliləşdirmə apardıq, 
böyük  işlər  gördük.  Bəs  siz  nə  edirsiniz?  Rus  və  erməni  soyğunçularını 
doldurmusunuz Bakıya! Hamısına da fövqəladə səlahiyyətlər verilib. İndi Bakının 
ağası  Pankratovdur.  Pankratov  erməni  mafiyası  ilə  Çikoyanla,  Atarbəyovla 
əlbirdir. Bəs nə iş görür bu adamlar? Adam öldürür, evləri soyurlar. Niyə bir dəfə 
dəfə olsun soruşmursunuz ki, axı biz müstəqil respublikayıq. Pankratov, Mikoyan 
nə ağalıq edir burda? Soruşmursunuz... 
Amma  biz  sakit  dayanmayacağıq.  Gecəli-gündüzlü  çalışıb  fəaliyyətimizi 
davam  etdirəcəyik.  Xalqı  düşdüyü  müsibətdən  qurtaracağıq.  «Müsavat»  yenə  üç 
rəngli  bayrağını  xalqın  başı  üzərində  dalğalandıracaq!  Müsavat  işləyir.  Müsavat 
fəaliyyətdədir. 
...Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  Bakıda  fəaliyyətə  başlayan  «gizli  müsavat»ın 
ilhamçısı idi. 
«Gizli müsavat» işləyirdi. 
  
«Gizli müsavat» 
 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  başçılıq  etdiyi  «Müsavat»  partiyası  elə 
aprelin 27-si gecəsindən fəaliyyətə başladı. 
Hökumət  bolşeviklərə  məcburən  veriləndən  sonra  sədaqətli  müsavatçılar  - 
Mirzə  Bala  ilə  Əbdül  Vahab  Yurdsevər  onun  evinə  gəldi.  Məmməd  Əmin 
Rəsulzadə  onlara  lazımi  məsləhətlər  verib  təlimatlandırdı.  İşi  hansı  sahədə 
aparmağı,  necə  mövqe  tutmağı  dedikdən  sonra  ayrıldılar.  Hamısı  bilirdi  ki, 
Məmməd Əmin Rəsulzadə nəzarətə götürüləcək və onun geniş fəaliyyətinə imkan 
verilməyəcək.  Ona  görə  «müsavat»ın  təşkilatı  quruluşunda  müəyyən  dəyişiklik 
lazım idi. 

120 
 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  ilə  görüşüb  ayrılandan  sonra  Cəfər  Cabbarlının 
şəhər  kənarındakı  evinə  gəldilər.  Cəfər  Cabbarlı,  Mirzə  Bala,  Əbdül  Vahab 
Yurdsevər,  Məmməd  Sadıq  Quluzadə  və  Məmməd  Həsən  Baharlı  birlikdə  gizli 
partiyanın ümumi mərkəzini yaratdılar. 
Əbdül Vahab Yurdsevərin yazdığı: 
«Partiya  mərkəzi  qurulduqdan  sonra  vəzifə  bölgüsünə  başlanmış  və 
komisyonların təşkilinə keçilmişdi. Emin bəyin də razılığı ilə gizli təşkilatın başına 
Mirzə  Bala  Məhmətzadə  gətirilmişdi.  Müavini  sifətilə  Bakı  komitəsinin  təşkili 
mənə  tapşırılmışdı.  Bakı  və  onun  xaricində,  Azərbaycanın  digər  bölgələrində 
köhnə  «müsavat»  komitələrini  canlandırmaq  və  yenilərini  qurmaq  vəzifəsi 
Məmməd Sadıq Quluzadəyə verilmişdi. Təşkilat məsrəflərini ödəmək işi Məmməd 
Həsən  Baharlıya  həvalə  olunmuşdu.  Ümumi  mərkəzin  Baş  katibliyinə  isə  Cəfər 
Cabbarlı  seçilmişdi.  Bu  vəzifə  bölümünə  görə  ümumi  mərkəz  yanında  tədricən 
ilgili  komisyonlar da  qurulmuşdu. Bu  komisyonlar aşağıdakılardır: 1. Siyasi işlər 
komisyonu; 2. Təşkilat və propaqanda komisyonu; 3. Maliyyə komisyonu. 
Fəaliyyətə  başlamamızdan  bir-iki  ay  sonra  köhnə  parlament  üzvü  Rəhim 
Vəkilli  də  Ümumi  mərkəz  üzvlüyünə  cəlb  edilmiş  və  siyasi  İşlər  komisyonunun 
başına gətirilmişdi. 
Azərbaycanın  müxtəlif  yerlərində  təşkilat  qurmaqda  heç  bir  çətinlik 
çəkməmişdik...  Hamısı  mal  və  can  da  daxil  olmaqla  hər  şeylərini  vətən  yolunda 
fəda etməyə hazır olduqlarını ifadə edirlərdi». 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  ilhamçısı  olduğu  «Gizli  müsavat»  işləyirdi. 
Xalq isə sevirdi «müsavatı». 
Ümidləri  yalnız  «müsavata»  —  onun  ideya  rəhbəri  olan  Məmməd  Əmin 
Rəsulzadəyə idi. 
«Gizli müsavat»ın demək olar ki, bütün təşkilatlarda adamları vardı. «Gizli 
müsavat» «İstiqlal» adlı bir qəzet də çıxarırdı. 1923-cü ilin ortalarına qədər çıxan 
bu  qəzetin  19  nömrəsi  çapdan  çıxmışdı.  «Gizli  müsavat»  xalqın  tarixi  ilə  bağlı 
önəmli günlərdə müxtəlif bəyannamələr çap edib yayırdı. 1923-cü ildə «Müsavat» 
təşkilatının  gizli  mətbəəsində  çap  olunub  xalq  arasında  yayılan  bəyannamələrdən 
biri aşağıdakı məzmunda idi: 
 
«MÜSAVAT»IN GĠZLĠ BƏYANNAMƏSĠ 
 
Vətəndaşlar! Millətdaşlar! 
Bu gün 27 apreldən üç il keçir. Üç il bundan əvvəl rus ordusu «İnqilab» və 
«Kommunizm»  şüarıyla  vətənimizə  soxulmuşdur.  Qəssablar  yerli  Azərbaycan 
türklərindən əldə etdikləri ajanların yardımı ilə məmləkətə girmişlərdir. Bu gün hər 
kəsə aydın və məlumdur ki, 27 aprel faciəsi kommunistlərin hər yerdə bağırdıqları 
kimi Azərbaycan kəndli və fəhlələrinin inqilabı deyil, sadə rus ordusunun vəhşicə 
bir  istilasıdır.  Yüz  il  bundan  əvvəl  çarlıq  Rusiyası  eyni  vəhşətlə  Azərbaycan 

121 
 
xanlıqlarını  işğal  edib  Rusiyaya  birləşdirmişdi.  O  zaman  Azərbaycan-türk  xalqı 
Sisyanovların kirli çəkmələri altında inləyirdi. 
27  Aprel  faciəsi  ilə  Azərbaycan  ikinci  dəfə  olaraq  rus  ordusunun  yeni 
Sisyanovu olan Orconikidzenin idarəsi altına girirdi. Nəticə hər iki halda eyni idi. 
O  zaman  Azərbaycan-türk  xalqının  arzu  və  iradəsi  qanlara  qərq  edilirdi.  Bu  dəfə 
daha müqəddəs istiqlal haqqından əl çəkmək istəməyən Azərbaycanın on minlərlə 
dəyərli  övladları  Gəncə,  Qarabağ,  Zaqatala,  Şamaxı,  Göyçay  və  başqa  qəzalarda 
güllələnirdi.  O  zaman  Azərbaycan-türk  xalqı  bütün  hürriyyət  və  haqqını  itirdi,  bu 
dəfə daha Azərbaycan-türk xalqı üçün hürriyyət və haqq deyilən şeylərdən bir əsər 
qalmışmıdır? 
...Bilirsinizmi    ki,  27  aprel    faciəsindən    sonra  nə  qədər  oxumuşlarımız, 
çalışanlarımız,  gənclərimiz,  subay  və  əsgərlərimiz,  kəndli  və  işçilərimiz  Xəzər 
dalğalarına  qurban  olmuşlardır..  27  apreldən    sonra  edamlar,  həbslər  son  günlərə 
qədər davam  edir, qurbanlar eyni vətənsevərlərdir. 
Nikolay  Rusiyası  ilə  Lenin  Rusiyası  arasında  fərq  yalnız  bundadır  ki,  o 
zaman  cahangirlik  siyasəti  başçısının  adı  Nikolay,  indiki  cahangirlik  siyasəti 
başçısının adı Lenindir. O zamankı zəncirlərin rəngi qara, indiki zəncirlərin rəngi 
isə qırmızıdır. 
Azərbaycan-türk  xalqının  fikri  və  arzusu  ilə  hesablaşan  varmıdır?  İndiki 
Şuralar  hökuməti  Azərbaycan-türk  xalqını  təmsil  edirmi?  Buradakı    başçıların 
yüzdə  yetmişi  özgələrdən    ibarət  deyilmi?    İndiki  Şuralar  hökuməti  Azərbaycan-
türk  xalqı  adına  hansı  haqla  söz  söyləyir?  Oradakı  başçıların  yalnız  yüzdə  otuzu 
türk və müsəlmandır ki, onlar da Azərbaycan-türk xalqı ilə əsla əlaqədar olmayan, 
vicdanını, namuslarını, vətən və millətlərini Rusiyaya satmış alçaqlardan ibarətdir. 
Süni şəkildə qurulan Şuralar hökuməti nə üçündür? ...Bu Şuraların vəzifəsi 
yalnız Rusiyanın istilasını qorumaq  üçün deyilmidir? 
Bundan  sonra  artıq  kimi aldadacaqlar. Bütün dünya  həqiqəti görməkdədir. 
Rusiya  əvvəlki  hüdudlarında  olduğu  kimi  qurulmuşdur.  Vətənimizin  Muğan  kimi 
bol  məhsullu  çölləri  və  çəmənləri  ayrılıb  rus  kəndlilərinə  verilir.  Öz  geniş 
torpaqlarını  yabançılara    imtiyaz    sürətiylə    verən  Rusiya  Azərbaycanın  Muğan 
çöllərinə  yüz    minlərlə  rus  kəndlisini  doldurub  yurdumuzu    hər  zaman  üçün  rus 
ölkəsi  halına  gətirmək  istəyir.  Bütün  dünyanın  həsrətlə  baxdığı  Azərbaycan  nefti 
Rusiyaya daşınır və bu gün öz neftiylə bütün dünya qarşısında iftixar edən Odlar 
yurdunun    paytaxtı  Bakı  Moskvadan  izn  almadan  bir  pud  neftə  belə  sahib  ola 
bilmir. Təsəvvür edin ki, Bakı neftə möhtacdır. Neft Moskvada daha ucuz qiymətlə 
satılmaqdadır. Neftimiz Rusiyanın öz malı və milli sərvəti halına gətirilmişdir. 28 
mayda  Azərbaycan-türk  xalqı  istiqlalını  elan  etməklə  öz  sevimli  və  şəfqətli 
anasının  qoynunda  azad  bir  türk  mədəniyyəti  qurmaq,  azad  bir  sənət,  türk 
ədəbiyyatı,  türk  həyatı  yaratmaq  istəyirdi.  Buna  əngəl  olmaq  Rusiyanın  yeni 
üsuludur.  Azəri  türkləri  yaxşıca  bilirlər  ki,  rus  bayrağını  qızıl  rəngə  boyayan  türk 

122 
 
xalqının  axıtdığı  qanlardır.  Azərbaycan-türk  xalqının  məsumanə  axan  qanından 
yüksələn milli intibah rus ağalığının son məzar daşı olacaqdır. 
Ey  türk  xalqı,  səni  hürriyyətə  qovuşduracaq  və  bəxtiyar  yaşadacaq,  qanlı 
mücadiləyə bütün qüvvətinlə hazırlaş. Səni bu mücadilə qurtaracaqdır. Azərbaycan 
istiqlalını bir dəfə qurdun, ikinci dəfə də qurmaq bacarığına sahibsən. Düşmənini 
tanı, milli intibahını yüksəlt, haqq səninlədir!... 
 
Yaşasın Azərbaycan istiqlalı!  
Yaşasın üç rəngli bayrağımız!  
Məhv olsun rus cahangirliyi!  
Mərkəz heyəti.»
 
«Gizli  müsavat»  xalq  arasında  belə  ruhlu  bəyannamələr  yayır,  onları 
mübarizəyə  çağırırdı.  «Gizli  müsavat»  işləyirdi.  Xalq  kömək  edir,  inanır,  yardım 
göstərirdi ona. «Gizli müsavat» təşkilat üzvlərindən hər ayın başında beş ya on altı 
manat  (imkana  görə)  alıb  özünü  maliyyələşdirirdi.  Adamlar  da  vardı  ki,  evinin 
əşyasını bazarda satıb «Gizli müsavata» yardım əlini uzadırdı. Elə həmin o pullar 
ilə Məmməd Əmin Rəsulzadənin xaricə qaçmağı təşkil olundu. 
Bakıda ölgünlük idi. İşğalçı rus əsgərləri küçələrə döşənib acgözlüklə evlərə 
baxır, gecənin düşməyini gözləyirdilər ki, girib soyğunçuluq, oğurluq etsinlər. Bakı 
bütövlükdə onların əlinə keçmişdi. Qətllər, ölümlər Bakıda günü-gündən artırdı. 
Gözü yaşlı, ürəyi yaralı adamlar həsrətlə köhnə parlament binasına baxır, o 
üç rəngli bayrağın həsrətini çəkirdilər. 
Məmməd Əmin Rəsulzadənin ağrılı sözləri: 
«Vürudunun  ilk  günlərində  «ixtilalın  qansız  olduğuna»  təəssüf  edən  bu 
xunxar qüvvət artıq cəlladlıq zövqünü tətmin üçün fürsət bulmuşdu. Yalnız üsyan 
zühur  edən  yerlərdə  deyil,  üsyan  ilə  əlaqədar  olmayan  yerlərdə  dəxi  qurşuna 
düzülənlərin hədd və hesabı yox idi..» 
Günahsız  insanlar  «müsavat»çısan,  «millətçi»sən,  adı  ilə  güllə  hədəfinə 
çevrilirdilər. 
Çölə  baxırdı.  Rus  əsgərləri  gülə-gülə  küçədən  keçib  gedirdilər.  Adamlar 
dərin  matəm  içində  görünürdü.  Əsəbi  və  dilxor  halda  ona  çatdırılan    bolşevik 
qəzetlərinə baxdı. 
Budur, 1 may münasibətilə yazırlar: 
«Yoldaş  fəhlələr  və  vətəndaşlar!  Bütün  küçələr  və  meydanlar  qırmızı 
bayraqlarla, yoldaşlarımızın azadlıq yolunda tökdüyü qanla doludur... 
Rusiya proletariatı və kəndlilərinin Qırmızı Sovet ordusunun köməyi ilə biz 
Azərbaycandakı istismarçıları—kapitalist və mülkədarları rədd etdik»... 
Yazılan  sözlərə  acı-acı  gülümsünürdü.  Azadlıq  yolunda  tökülən  qan!  Yox, 
qan elə tökülmür. O azadlıq yolunda deyil, kiminsə torpağını işğal etmək uğrunda 
tökülən  qandır.  Və  sizin  təntənə  ilə  Azərbaycanda  basdırdığınız  o  rus  əsgərləri 
işğalçıdır! 

123 
 
Qəzetlərə  baxırdı.  Bədəni  əsəbdən  titrəyə-titrəyə,  içərisi  kəsilə-kəsilə 
qəzetlərə göz yetirirdi. 
Yazırdı  q ə z e t l ə r : 
«...Biz inanırdıq. Bilirdik ki, alçaq müsavat rejimi son günlərini yaşayır… 
...Azərbaycan müsavatı erməni daşnaklarının ekiz qan qardaşıdır!» 
Yazılanları oxuduqca ayağının altından az qalırdı yer qaçsın. 
Qəzetin  o  biri  nömrəsində  Azərbaycan  əsgərlərinə  bolşeviklərin  müraciəti 
verilmişdi. Mirzə Davud Hüseynovla Çingiz İldırımın imza qoyduqları müraciətdə 
əsas fikir budur: hücumu dayandırın! 
Qəzetdə  bir  məlumat  da  verilmişdi:  yalnız  mayın  1-də  Rusiya  «Buniyad» 
gəmisi  ilə  67,528  pud  neft;  «Rus»  gəmisi  ilə  128722  pud  neft  göndərilib; 
«İsgəndəriyyə» gəmisi ilə 76691 pud mazut yola salınıb.  
Acı-acı düşündü: «Azərbaycanın sərvətini talan edirlər!» 
Əlləri    titrədiyindən  qəzetin  içəri  səhifəsini  açıb  oxuya  bilmədi.  Oxuduğu 
hər  məlumat  ürəyinə  ox    kimi  sancılıb,  içərisini  ağrıdırdı.  Qəzetdə  yenə  bir 
müraciət  verilib.  Diqqət  etdi.  Bir  müsavatçı  əsgərin  öz  yoldaşlarına  müraciəti  idi. 
Hər sözündən yalan iyisi gələn müraciəti dilxor vəziyyətdə oxumağa başladı: 
«Yoldaş əsgərlər! ...Satılmış müsavatçılar bizi aldadıb deyirdilər ki, bəs biz 
vətənə, millətə xidmət edirik və onlar bir də deyirdi ki, əgər bu yolda həlak olsanız, 
yeriniz müqəddəslər arasında olacaq. 
...Yoldaşlar, bu istismarçılar daha yoxdur!  
Kommunizm ideyasına eşq olsun! 
İnqilab rəhbərləri olan Leninə və Trotskiyə eşq olsun!» 
Nifrətlə  qəzetdə  yazılan  müraciəti  oxuyub  düşün  «Yox,  Azərbaycan  əsgəri 
heç  zaman  bu  sözləri  yazmaz.  İnanmıram  ki,  bir  vaxtlar  əlində  silah  tutmağı  ilə 
sevincindən  gözləri  yaşaran  şanlı  Azərbaycan  əsgəri  xəyanət  yolunu  tutsun.  Bu 
yalandır.  Həqiqətdən  uzaqda  dayanan  bir  böhtandır.  Mən  sizə  inanmıram.  Bakını 
işğal  etsəniz  də  Azərbaycan  əsgərindən  qorxursunuz.  Çünki  o  silahını  yerə 
qoymayıb hələ. O əsgər sizə hələ çox qan udduracaq. O əsgər yuxularınıza haram 
qatacaq,  xalqının  talanan  sərvətinə  görə  qanınızı  axıdacaq.  Onunla  asanlıqla 
bacarmayacaqsınız.  O  əli  silahlıdır.  İstiqlaliyyətin  nə  olduğunu  bilir.  Sizin  yalan 
bicliklərinizə  inanmayacaq.  Ondan  ötrü  yalnız  bir  həqiqət  mövcuddur:  Vətənin 
istiqlalı! Əgər bircə il də geciksəydiniz, Azərbaycan əsgəri ilə bacara bilməzdiniz. 
O  qüvvətli  və  sayca  da  çox  olacaqdı.  Amma  onun  çoxalıb  qüvvətlənəcəyindən 
qorxub Vətənimə hücum etdiniz. O  əsgər sizi bağışlamayacaq. Gözlərində istiqlal 
alovunu söndürsəniz də ürəyində bir məşəl yanacaq, sizə nifrət yağdıracaq. Ayağı 
çarıqlı,  əyni  cırıq  kürklü  Azərbaycan  əsgəri,  ümidim  sənədir.  Bu  gün  sınaq 
meydanıdır.  Xalqımın  vuran  qolu,  qüvvətisən.  Xalqın  nahaqdan  axıdılan  qanını 
yerdə qoyma! Susdur düşmənin qəflət gülləsini!» 
...Həyəcanından, hirs və qəzəbdən bir yerdə dayana bilmirdi. Otaqda tez-tez 
o baş - bu başa gəzişirdi... 

124 
 
Amma  özü  bilmirdi  ki,  belə  hirslənməyi,  əsəbiləşməyi,  içərisindən  keçən 
ağrılar hamısı onda ömrünün sonuna kimi əzab çəkəcəyi şəkər xəstəliyini artırırdı. 
Şəkər  xəstəliyi  otuz  ildən  də  çox  incidib,  narahat  etdi  onu.  Bu  hadisələr  hamısı 
onun içərisindən keçib gedirdi. Və şübhəsiz ki, acı təsirini də göstərirdi. 
...Sabah  Lahıca  yola  düşməli  idi.  Bakıda  qalmaq  olmazdı.  Vəziyyət 
təhlükəli  idi.  Onu  ciddi  halda  axtarır,  mütləq  ələ  keçirməyə  çalışırdılar.  «Gizli 
müsavat»ın  işini  Lahıcdan  idarə  edəcəkdi.  Lahıclı  dostu  Ağabala  Qasımov  sabah 
onu yola salacaqdı... 
..Azərbaycan od içində  idi. Xalq  rusların işğalını qəbul etmirdi. Yenidən o 
xoşbəxt  dövrana—Azərbaycan  Demokratik  Respublikası  dövrünə  qayıtmaq 
istəyirdi. 
Azərbaycan əsgəri silahını  yerə  qoymurdu.  Bolşeviklərə  qarşı  ilk  böyük 
üsyan 1920-ci ilin may ayında Gəncədə baş verdi.