AZƏrbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

Gedənlərin  ağrısı.  Versal  müqaviləsinə  gedənlər  elə  ilk  günlərdən 
çətinliklə  qarşılaşmışdılar.  Əvvəlcə  nümayəndə  heyətini  konfransa  buraxmaq 
istəməmiş,  günlərlə  gözləməyə  məcbur  etmişdilər.  Sonradan  bunun  səbəbi  də 
müəyyənləşmişdi.  Məlum  olmuşdu  ki,  fransızlar  Bakıdan  gələn  nümayəndələrə 
ingilis müstəmləkəsindən gələnlər kimi baxırlar. Sonradan nümayəndə heyəti ciddi 
danışıqlar  aparıb  Parisə  getmək  icazəsini  almışdı.  İşin  belə  həlli  zamanı  daha  bir 
xoşagəlməz  hadisə  baş  vermişdi.  Həmişə  əlində  hazır  bıçaq  tutub  onu 
azərbaycanlıya  vurmaq  istəyən  ermənilər  yenə  qazan  qaynatmışdılar.  Fransızca 

88 
 
çıxan erməni qəzeti Əhməd bəy Ağa oğlunun əleyhinə əks təbliğat kompaniyasına 
başlamışdı. Əhməd bəy Ağa oğlunu Türkiyə parlamentinin üzvü, türk qəzetlərində 
«müttəfiqlər» əleyhinə çoxlu məqalələr yazmış jurnalist kimi təbliğ edib nüfuzdan 
salmağa  çalışırdılar.  Çünki  bilirdilər  ki,  "Əhməd  bəyin  çox  geniş  diplomatik 
ustalığı,  siyasi  uzaqgörənliyi,  danışıqları  məharətlə  aparmaq  bacarığı  var.  Xain 
ermənilər  bunu  yaxşı  bilirdilər.  Və  həmişə  özgələrin  kölgəsinə  sığınmağı  bacaran 
bu adamlar indi də fransızlara «əmi» deyib, azərbaycanlıları gözdən salmağa cəhd 
edirdilər.  Xəyanət  öz  işini  görmüşdü.  Əhməd  bəy  Ağa  oğlunu  danışıqda  iştirak 
etməyə  qoymamışdılar.  Əhməd  bəy  Ağa  oğlunun  əslən  qarabağlı  olması  və 
Azərbaycan  partamentinin  deputatı  seçilməsini  təsdiq  edən  sənədlərlə  yanaşı, 
Tomsonun  verdiyi  zəmanətin  də  göstərilməsindən  bir  fayda  çıxmamışdı. 
Ermənilərin xain zərbəsi ucbatından nümayandə heyəti çətin vəziyyətə düşmüşdü. 
...Bütün bunları Məmməd Əmin Rəsulzadə Əli Mərdan bəy Topçubaşovun 
Azərbaycan  hökumətinə  (mart  ayında)  göndərdiyi  məktubdan  öyrənmişdi. 
Ermənilərin xəyanətkarlığı onu və bütün nazirləri dilxor etmişdi. 
...Amma həyat  davam edirdi. 
Azərbaycan  xalqı  Azərbaycan  Demokratik  Respublikasının  üç  rəngli 
bayrağı altında azad həyat yaşayırdı. 
Vətən varsa mən də varam! Vətən nəfəs alıb yaşayırsa, mən də yaşayıram. 
Vətənsiz yaşamağı neyləyirəm ki! Vətənsiz də insan olarmı? Vətənsiz insan həyat 
ləzzəti  anlamaz!  Daim  içərisi  ağrı  ilə  kəsilər,  əzab-əziyyətdən  yaxa  qurtarmaz! 
Vətənsiz  insanın  üzü  gülsə  də  ürəyi  qan  ağlar.  Vətənin  olmağından  ötrü  bəs  nə 
gərək?  Onu  qorumaq,  keşiyini  çəkmək,  yadlar  hücumundan  xilas  etmək,  başı 
üzərində  kiminsə  qılıncının  parlamağına  imkan  verməmək.  Və  nəhayət,  onun 
yolunda  can  əsirgəməmək,  canı  qurban  vermək.  Qurbansız,  şəhidsiz  Vətən  azad 
olarmı?  Vətənin  azadlığa  gedən  yolu  şəhidinin,  qurbanının  içərisindən  keçir. 
Onların pak ruhu ilə Vətən istiqlaliyyətin qədir-qiymətini bilir. Vətən onlardan—o 
pak  ruhlu  şəhidlərdən  başlayır.  Vətənin  torpağı  da,  suyu  da,  havası  da  onların 
istəklərindən,  arzularından  axıb  gəlir.  Bu  həqiqətdir!  Vətənin  varlığını  yaşadan 
həqiqətdir! Vətən onda azad olur, zülmətlərdən qurtarır! Və sən o şəhidli, qurbanlı 
Vətənə,  o  azad,  başı  üzərində  istiqlaliyyət  bayrağı  dalğalanan  Vətənə  baxıb 
deyirsən: nə qədər ki, vətəndəyəm diriyəm. 
İndi  mən diriyəm! Çünki  vətənim azaddır. Vətənimin göylərində  üç  rəngli 
bayraq dalğalanır. Çöllər, çəmənlər, güllər, çiçəklər bu bayrağın nuru ilə boy atır, 
böyüyürlər. Bu bayraqdan adamların üzünə təbəssüm qopur, qəlblərinə sevinc axır. 
Vətən azaddır, mən isə diriyəm! Vətənsiz diri də olmazdım, yaşamazdım! 
Adamlar  Azad  Azərbaycanda  xoşbəxt  ömür-gün  sürürdülər.  Getdikcə 
hamıda Vətənin bütövlüyü, onu parçalanmağa qoymamaq fikri möhkəmlənirdi. Bu 
günə kimi adamlar, bütöv Vətən anlayışı işlətməmişdilər. Onlara görə vətən yalnız 
doğulub boya-başa çatdığın kənddir, obadır. İmperiya əsarəti, amansız çar siyasəti 
xalqın  «bütöv  vətən»  anlayışını  öldürmüşdü.  İmperiyadan  əvvəl  isə  adamlar 

89 
 
«xanlıqlar»  xəstəliyindən  yaxa  qurtara  bilməmişdilər.  Qarabağ  xanlığı,  Şəki 
xanlığı,  Naxçıvan  xanlığı...  Bunlar  əslində  xanlıq  deyildi,  xalqın  parçalanması, 
dəstə-dəstə  yaşayıb  gücdən  düşməsi  idi.  Elə  bunun  nəticəsi  idi  ki,  çar  qoşunları 
Azərbaycana  hücuma  keçəndə  iki  xan  bir-birilə  işbirliyinə  gələ  bilmədi.  Hərəsi 
çəkilib bir yanda durdu. Tədbirli, siyasətcil düşmən hərəsini bir yolla təkləyib qanlı 
İmperiya  pəncəsinə  keçirtdi.  Bəli,  birləşə  bilmədi  xanlıqlar. Birləşə  bilmədilər  və 
məhv oldular. Çünki elə o zamanın özündə də  «bütöv vətən» anlayışı yox idi. Bu 
xalqın bostanına ela qara daş atmışdılar ki, neçə əsrlər idi yalnız parçalanmaq, bir-
biri ilə didişmək toxumu cücərdirdi. Xətai dövründə alovlanan «bütöv vətən» fikri 
yaddaşlardan  silinib  getmişdi.  Çar  imperiyası  isə  özünün  iyrənc  oyunları,  xatalı 
hiyləgərlikləri ilə adamlarda vətən hissini öldürmüşdü. 
...Budur,  indi  xalq  azaddır.  Xalqın  azad  qəzetləri,  jurnalları  «bütöv 
Azərbaycan»dan danışır, onun şanlı tarixini, işıqlı keçmişini təbliğ edir. Adamlara 
hər gün belə fikir çatdırırlar: sən nə qarabağlısan, nə naxçıvanlı, nə şəkili, şirvanlı, 
sən azərbaycanlısan! Bu adı həmişəlik yaddaşında saxla və onunla fəxr et! 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadəni  indi  bir  məsələ  narahat  edirdi:  milli  ordunun 
Bakıya  gətirilməsi.  İngilislərin  danışığından  belə  məlum  oldu  ki,  onlar  milli 
ordunun  Bakıya  gəlməyinə  etiraz  etmirlər.  Az  sonra  isə  məqsədlərini  açıq  etiraf 
edəcəkdilər  ki,  Bakıdan  çıxıb  gedirlər.  İngilislərlə  razılaşandan  sonra  ordunun 
Bakıya  gəlməyinə  göstəriş  verdilər.  (Çünki  Tomson  yalnız  türklərin  deyil, 
Azərbaycan ordusunun da çıxıb getməyinə göstəriş vermişdi.) 
Budur,  indi  milli  ordunun  yenidən  Bakıya  gəlməyinə  razılıq  alınıb.  Sabah 
Azərbaycan əsgərləri Bakıya gəlir. 
1919-cu il aprelin 4-ü idi.  
Aprelin  5-nə,  milli  qoşunun  Bakıya  gələcəyinə  lap  az,  cəmisi  bir  gün 
qalırdı. 
O  isə  qurduğu  azad  hökumətin  milli  qoşununu  yaratmağın  çətinliklərini, 
hansı  maneələrin  üzə  çıxdığını  və  indinin  özündəki  əngəlləri  acı-acı  xatırlayıb 
düşünürdü. 
...Rusiya  imperiyasındakı türklər  əsgərlik  hüququndan  məhrum  idi.  Yalnız 
Volqa boyunda yaşayan türkləri əsgərliyə götürürdülər. Ona görə də Azərbaycanın 
milli  ordusunu  yaratmaq  söhbəti  ortalığa  çıxanda  o,  demək  olar  ki,  anlaşılmaz 
vəziyyətdə  qalmışdı.  Ordusuz  hökumət  olmazdı.  Ordu  hökumətin  dayağı,  onu 
saxlayan qüvvədir. Mütləq ordu yaratmaq lazım idi. 
Hələ  1917-ci  ilin  dekabrından  Zaqafqaziya  ərazisində  ayrı-ayrı  milli 
korpuslar  yaradılırdı:  erməni,  gürcü,  müsəlman.  Müsəlman  korpusunda  yeganə 
nizami  korpus  —  Birinci  atlı  tatar  polku  idi.  Bu  polku  «dikiy»  (vəhşi)  diviziya 
adlandırırdılar. 
Hökumət  elan  ediləndən  sonra  Gəncəyə  köçdülər.  Batumda  Türkiyə 
nümayəndəliyi  ilə  danışıqlar  aparanda  əsas  diqqəti  milli  ordunun  yaradılmasına 
yönəltmişdilər.  Türklər  köməklik  göstərəcəklərini  bildirmişdilər.  Və  qısa  bir 

90 
 
zamanda Gəncəyə  gələn  kimi nizamlı qoşun  yaratmağa başladılar. 1918-ci ilin 11 
iyulunda  türk  komandanlığı  1894-99-cu  illərdə  anadan  olanları  əsgəri  xidmətə 
çağırır.  Elə  bütün  çətinliklər,  toqquşmalar,  böhranlar  da  burda  başlayır.  Adamlar 
indiyə  kimi  görünməmiş  hadisə  ilə  qarşılaşırdılar:  Əsgərlik!  Neçə  ay  evindən-
eşiyindən  ayrı  düş!  Kiminsə  əmrində  dayan,  yarıac,  yarıtox  dolan!  Bu  kimə 
lazımdır!  Biz  uşaqlarımızı  əsgərliyə  vermirik.  Uşağımı  gözümdən  kənaramı 
qoyacağam getsin? Uşaq saxlamışam ki, gedib güllə qabağında dayansın? 
Adamlar belə deyirdi və uşaqlarını əsgərliyə  vermək istəmirdilər. Vəziyyət 
çox dözülməz, acınacaqlı idi. 
Məmməd Əmin Rəsulzadənin sözü: 
«Bu  üzdən  ordu  təşkili  azərbaycanlılar  üçün  pək  müşkül  bir  iş  oluyordu. 
Fərəza,  Rusiyadan  ayrılmış  Ermənistan  və  yaxud  Gürcüstan  hökumətləri  nəşr 
eylədikləri bir əmrnamə ilə filan sənəsində rus ordusunda xidmət eyləmiş nəfər və 
zabitanı silah altına dəvət edincə on gün sonra yeni hökumətin ilk əsgəri-kadrosunu 
təşkil  edən,  hərbüzərb  görmüş,  barıt  qoxumuş  bir  qüvvət  vücuda  gəliyordu. 
Azərbaycan isə bundan məhrum idi. Ordunu ordu edən zabitandır. Bu xüsusda dəki 
Azərbaycan  məhrumiyyəti-tammə  içində  idi.  Rusiya  ordusunda  xidmət  eyləmiş 
zabitan pək məhdud idi...» 
Türklər  milli  ordu  yaradılmasında  böyük  işlər  görürdü.  Bu  sahədə  Nuru 
paşanın  böyük  əziyyətləri  vardı.  Tez-tez  əyalətlərə  gedən  Nuru  paşa  adamlarla 
görüşündə  həmişə  bir  şeyi—adamların  uşaqlarını  əsgərliyə  verməsini  təbliğ  edir, 
bunu zərurət sayırdı. Nuru paşa Gəncədə hərbi məktəb açdırmışdı. Hərbi məktəbdə 
çoxlu fədakar azərbaycanlılar oxuyurdu. 
Lakin  orduda  vəziyyət  pis  idi.  Nuru  paşa  söhbətlərinin  birində  Məmməd 
Əmin Rəsulzadəyə əsgər toplamağın çətinliyindən ağrılı-ağrılı danışmışdı. Türklər 
Bakıdan  gedəndən  sonra  bu  işin  daha  qorxulu  tərəfləri  ilə  toqquşmalı  oldular. 
Məsələn, əhalisinin səkkiz mindən çoxu müsəlman olan Bakıdan 5000 əvəzinə 800 
adam  əsgərliyə  verilmişdi.  O  böyüklükdə  Qarabağ  general  qubernatorluğundan 
(yüz  iyirmi  min  müsəlman  əhalisi)  7200  əvəzinə,  1902  adam  əsgərliyə 
götürülmüşdü.  Şamaxıdan  1800,  Kürdəmirdən  930  adamı  əsgərliyə  götürmək 
mümkün olmuşdu. Bakının kəndləri ilə müqayisədə bu iş daha qorxulu hal almışdı. 
Adamlar  nəinki  etirazını  bildirir,  uşaqlarını  vermirdilər,  eyni  zamanda  gələn 
adamlara  hücumlar  edir,  xəsarət  yetirirdilər.  Qazax  qəzasında  ağır  fəlakətlər 
olmuşdu.  Kəndləri  gəzib  əsgərliyə  uşaq  yığan  bir  starşinanı  öldürmüşdülər. 
Aslanbəyli,  Kəmərli  kəndlərində  də  hökumət  və  ordu  nümayəndələrini  yaxına 
buraxmırdılar. 
Dözülməz  hallardan  biri  də  ordudan  qaçmaq  idi.  Hərbi  nazir  Səməd  bəy 
Mehmandarov gileylənib deyirdi: 
«Əsgəri  xidmətə  çağırılanların  hələ  türklərin  vaxtından  ordudan  qaçmaq 
halları  indinin  özündə  davam  etməkdədir.  Bunun  da  kəskin  səbəbləri  vardır:  pis 
yemək, geyimin, ayaqqabının verilməməsi və s...» 

91 
 
Lakin şərait çətin idi. Yüz ildən çox əsgəri xidmətdən məhrum olan xalqın 
ağrısını  bir  günə,  bir  ilə  sağaltmaq  mümkün  deyildi.  Bundan  ötrü  vaxt, 
uzunmüddətli zaman gərəkdi ... 
Polkovnik  Səlimov  hökumətin  adına  verdiyi  gizli  raportda  gileyli  halda 
yazırdı: 
«...Demək olar ki, bütün əsgərlər Azərbaycanın əyalətlərində yerli əhalinin 
hesabına  dolanır,  yarıac  həyat  sürürlər.  Hətta  belə  böyük  və  varlı  bir  şəhər  olan 
Bakıda  əsgərlərə  yemək  tapılmır.  Nə  polkun,  nə  diviziyanın,  nə  də  korpusların 
anbarları  var.  Əsgərləri  həmişə  «un  şorbası»      ilə  yedirtmək  olmaz  ki!  ...10-cu 
polkun çoxlu əsgəri çəkməsiz və corabsızdır. Ordunu yeməksiz, paltarsız, atsız və 
təchizatsız  yaratmaq  olmaz.  Yarıac,  paltarsız  əsgər  əlbəttə  ki,  evə  qaçmaq 
istəyəcək. 
Özümə mənəvi borc bilərək aşağıdakı fikirlərimi  çatdırıram: 
1) Günün şüarı ancaq bu olmalıdır: hər şey ordu üçün. 
2) Kağızda deyil, rəsmi şəkildə bir korpus yaratmaq lazımdır. 
3)  Belə  bir  korpusun  yaradılması  və  təminatı  üçün  vəsait  əsirgəmək  lazım 
deyil. Böyük Napaleon deyirdi ki, müharibə üçün üç şey lazımdır: 1—pul; 2—pul; 
3—pul. 
Ordunu  yedirtmək,  geyindirmək  və  bolşevikləri  nəzərdən  qaçırmadan  hər 
cür xəstəliklərdən qorumaq lazımdır». 
..Polkovnik  Səlimovun  məlumatında  acı  həqiqətlər  vardı.  Lakin  Məmməd 
Əmin  Rəsulzadəni  ən  çox  ağrıdan  Azərbaycanlı  bolşeviklər  idi.  Orduda  əks-
təbliğat aparır, cavanları qaçmağa sövq edirdilər. 
Orduda  təchizatın  da  pis  olduğunu  bilirdi.  Amma  nə  etmək  olardı? 
Adamlardan  məcburən  pul  yığmaq  mümkün  deyildi.  Onsuz  da  məqam  gözləyən 
xain  qüvvələr  bundan  istifadə  edərdilər.  Digər  tərəfdən  silah  alınması  da 
çətinləşmişdi.  İngilislər  ikitərəfli  oyun  aparırdılar.  Azərbaycanın  müstəqilliyini 
tanısalar  da,  milli  orduya  çox  az  silah  satırdılar.  Əsgərlərin  yaşayış  yerləri  də  pis 
şəraitdə  idi.  Hər dəfə  Mehmandarovla,  ordu zabitləri ilə  görüşəndə  böyük inamla 
onlara  təskinlik  verir,  deyirdi  ki,  dözün,  hər  şey  yaxşı  olacaq.  Az  sonra 
Azərbaycanın  elə  güclü  ordusu  yaranacaq  ki,  hamı  ona  həsəd  aparacaq!  Zabitlər 
dözürdü  hər  çətinliyə!  Mehmandarov  böyük  sərkərdə  idi!  Milli  ordunun  
möhkəmlənməyində  çox   xidməti  vardı. 
Ən  çox  giley-güzar  ərzaqla  təchizat  sarıdan  idi.  Ucqar  yerlərdə  adamlar 
ərzağı gizlədir, əsgərlərə vermirdilər. İndiyə kimi yazıq, avam Azərbaycan kəndlisi 
harda  eşitmişdi  ki,  əsgərə  çörək  lazımdır  vermək,  çünki  o  səni  qoruyur.  Kəndli 
bilmirdi  bunları.  Bu  düşüncədən  məhrum  idi.  Ondan  ötrü  yalnız  bir  yaşayış 
norması vardı: Azərbaycan kimin əlində olursa olsun, mənə dəxli yoxdur. Gündəlik 
çörəyim tapılsın. 

92 
 
Adamlar  belə  yanlış  əqidənin  əsirinə  çevrilmişdilər.  Ona  görə  də  əsgəri 
sevmək,  onu  qorumaq,  saxlamaq,  bu  sənin  öz  övladındır,  keşiyini  çəkir  deyib 
kəndlini inandırmaq müşkül iş idi. 
...Şəraitin  çətinliyi,  xalqın  düşdüyü  vəziyyətin  ağırlığı  hamısı  onun 
içərisindən keçirdi. O bu hökumətin başçısı idi. Böyük iş götürmüşdü üzərinə. Bir 
də belə gün üçün azmı əziyyətlər çəkmişdi! Elə bu gün üçün çalışıb ömrünün neçə 
ilini  qurban  verməmişdimi?  O  gün  gəlmişdi!  Xalq  azad  idi!  Amma  azadlığı  elan 
etməklə  xalq  zülmət  dünyasından  xilas  olmur.  Xalqa  azadlığı  onun  yaşayışında, 
güzəranında göstərmək gərəkdir. Azadlığın ilkin qoruyucusu milli ordudur. Ordusu 
olmayan xalq ağacın qırılıb düşməkdə olan yarpağına bənzəyir. Hər zaman küləyin 
o yarpağı yerə salıb məhv etmək təhlükəsi var. O yarpağı əsən küləkdən qorumaq 
lazımdır.  Külək  əsməyə  başlayırdı.  Həm  kənardan,  həm  də  daxildən  küləyi 
qızışdırıb daha da bərk əsməyə məcbur edirdilər. 
Azərbaycan milli ordusu min bir çətinliklə üz-üzə dayanmışdı. 
Budur,  komandanlıqdan  yenə  narahat  və  qanqaraldıcı  məlumat  alınıb. 
Adamlar  orduya  verilən  atın  qiymətini  qaldırıblar:  əvvəllər  bir  atın  qiyməti  3—5 
min manat idi. İndi isə qaldırıb 15—25 minə çatdırıblar. 
Ordu  zabitləri  narahatdır.  Mehmandarov  hökuməti  yaranmış  vəziyyətdən, 
qarşıya çıxan hər çətinlikdən vaxtında xəbərdar edir. 
...O  isə  içərisində  inam  hissini  öldürmür.  Təmkinli  dövlət  başçısı  kimi 
hərəkət  edir.  Düşünür  ki,  adamları  inandırmaq,  yalnız  inandırmaq  lazımdır. 
Adamlar  bilməlidirlər  ki,  bu  onun  öz  ordusudur,  keşiyini  çəkib  düşməndən 
qorumaq üçün yaradılır. O inanmalıdır. Xalqın tezliklə bu həqiqəti qəbul edəcəyinə 
şübhə də etmir. O bu xalqı sevir, varlığı, həyatının mənası, yaşayışının idealı kimi 
xalqına vurğundur. Həm də bərk həyəcanlıdır, narahatdır. Düşünür ki, bu tarixi bir 
fürsətdir,  bu  imkanı  əldən  buraxmaq  olmaz.  Xalq  çətinliklə  əsarətdən  qurtarıb, 
azadlığa  çıxıb.  Onun  azadlığını  təhlükə  altında  qoymaq  olmaz.  Bakıya  maraq 
çoxdur.  Kim  bilir,  neçə  əjdaha  ağzını  açıb  bu  yağlı  tikəni  udmaq  istəyir.  O 
əjdahaların qarşısını ala  biləcək  yeganə  qüvvə  milli  ordudur. Tələsmək, tələsmək 
gərəkdir. 
Düşünürdü  milli  hökumətin  başçısı.  Ümidli,  işıqlı,  amma  narahat  günlər 
yaşayırdı. 
Orduda isə bütün çətinliklərə baxmayaraq böyük işlər aparılırdı. 
...Hələ  1918-ci  ilin  6  noyabrında  hökumətin  qərarı  ilə  hərbi  nazirlik 
yaradılmışdı. Nazirliyin bütün işlərini qurub qaydaya salmaq hərbi nazir, artilleriya 
generalı  Mehmandarova  tapşırılmışdı.  Nəzərdə  tutulmuşdu  ki,  1919-cu  ilin 
noyabrın 1-nə kimi ordunun mühüm hissəsi yaradılsın. Bu müddət ərzində üç polk 
heyətindən  ibarət  iki  piyada  diviziyası,  artilleriya  diviziyası  və  xüsusi  hissələrin 
daxil olduğu teleqraf, atlı, pulemyotçu və polk artilleriyası dəstələri yaradılmalı idi. 
Sonradan  isə  tərkibində  üç  polk  olan  süvari  diviziya,  hava  dəstəsi  və  dəmiryol 
batalyonu təşkil olunmalı idi. 

93 
 
Orduda  iş  gedirdi.  Çətinliklərə,  maneələrə,  ərzağının  verilməməsinə, 
suyunun  kəsilməyinə,  bolşeviklərin  əsgərləri  ordudan  qaçırmaq  təbliğatına 
baxmayaraq Azərbaycan əsgəri əlində silah Vətənin keşiyində dayanırdı. 
Hərbi nazir Mehmandarov döyüşçülər və xalq üçün türk xalqının tarixindən 
bəhs edən kütləvi ədəbiyyatlar nəşr edilməyini lazım bilirdi. Mehmandarov yazırdı: 
«...Biz müsəlmanlar yenicə şüurlu və yaradıcı həyata başlamışıq... Ona görə 
də ziyalılarımızın ən mühüm vəzifələrindən biri xalqı və əsgərləri öz tarixi ilə tanış 
etməkdir...  Bu  şübhəsiz  ki,  xalqın  milli  hisslərini  və  türk  irqinə  məxsusluğu  ilə 
iftixarını artıracaqdır». 
General  haqlı  idi.  Və düzgün olaraq bir şeyi də tələb edirdi: Türk  xalqının 
görkəmli  adamlarına,  rəhbərlərinə  xalqın  ümumi  razılığı  ilə  gələcəkdə  heykəl 
qoyulmalıdır. Bu xalqın yaddaş tarixini möhkəmləndirəcəkdir. 
... «Məhmətciy»in kim olmasını bilməməyi Azərbaycanın bütün işıqlı əməl 
sahiblərini  ağrıdır,  narahat  edirdi.  «Məhmətcik»  özünün  türk  olduğunu,  şanlı 
keçmişini,  tarixini  bilmirsə,  onun  Vətəni  müdafiə  etmək  istəyi  də  olmayacaq. 
«Məhmətciyin»  həqiqəti  qavraması  üçün  onun  ulu  babalarının  tarixindən  danışan 
kitablar nəşr etmək lazım idi. 
Orduda  vəziyyətin  çətinliyinə  baxmayaraq  dözüb  dayanan  mərd  və  cəsur 
azərbaycanlı oğullar çox idi.  Pəncərəsiz, qapısız kazarmalarda yaşayan, çəkmənin 
olmaması  ucbatından  ayağına  çarıq  geyinmiş  Azərbaycan  əskəri  Vətənini  sevir, 
onu yağılardan qoruyurdu... 
 ġahid  sözü.  Müsavatçı  əsgər.  Hadisədən  çox  illər  keçəcək  və  heç 
düşünməzdim  də  ki,  günlərin  bir  günü  tale  məni  bir  müsavatçı  əsgərlə 
görüşdürəcək. Müsavatçı əsgərlərdən ikisinin sorağını almışdım. Biri Sabirabadda, 
Ulacalı  kəndində  yaşayır.  İkincisinin  isə  əmircanlı  olduğunu,  lakin  artıq  həyatdan 
köçdüyünü  öyrənmişdim.  Özü  də  danışıb  söhbət  edəndə  həmişə  deyərmiş  ki, 
«Azərbaycan vaxtında» belə yaşayardıq, «Azərbaycan dövründə belə edərdik. Belə 
deyirmiş o qoca müsavatçı əsgər. Ömrünün iyirmi üç ayını yaşadığı o xoş zamanı 
necə dəqiq və düzgün ifadə edirmiş: «Azərbaycan dövrü». İndi bir daha inanırıq ki, 
bizim son iki yüz ildəki yaşayışımızda yalnız iyirmi üç aylıq «Azərbaycan dövrü» 
olub.  Xalq  azad  olub,  müstəqil  yaşayıb:  O  dövrün  işığı  hələ  ürəyində  sönməyən 
qoca  müsavatçı  əsgər  isə  həmişə  məhəbbətlə,  həsrətlə  deyərmiş:  «Azərbaycan 
dövrü».  Min  bir  çətinliyə  baxmayaraq  Azərbaycan  hökumətinin  milli  ordusu 
yaradılırdı. Bu ordunun qəhrəmanlıq, cəsarət, vətən sevgili oxumalarını xalq eşidir, 
ürəyi iftixar hissi ilə dolurdu. 
Sabahı  hamı  intizarla  gözləyirdi.  Sabah  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin 
başçılıq  etdiyi  Azərbaycan  Demokratik  Respublikasının  milli  ordusu  Bakıya 
gəlirdi.  Analar  həsrətlə  əsgər  paltarı  geyinib  vətənin  keşiyini  çəkən  oğullarını 
gözləyirdilər. 
1919-cu  il  aprelin  4-ü  idi.  Milli  Azərbaycan  ordusunun  Bakıya  girməsinə 
bir gün qalırdı. 

94 
 
Özü sonradan belə yazırdı: 
«Hökuməti  milliyyə  zamanında  Bakının  yaşadığı  ən  səmimi  sevinc 
günlərindən birisi də bu idi». 
Xoşbəxtsən,  ey  Azəri  qadını!  Xoşbəxtsən  ki,  oğlun  əsgər  paltarı  geyib 
fəxrlə,  vüqarla  önündən  keçir!  Gözlərində  təbəssüm,  qollarında  dağ  qüvvəti 
Bakının küçələri ilə addımlayır! Oğlunun bu xoş gününə baxıb ağlayırsan. Ağlama, 
Azəri  qadını,  ağlama!  Sevincdən,  fərəhdən  də  olsa,  ağlama!  Azmı  göz  yaşı  axıb! 
Azmı iniltilərin eşidilib! Azmı ağlar gündə saxlayıb, göz yaşını axıdıblar! İndi isə 
gül, Azəri qadını, gül! Gül ki, ürək sevincini bütün dünyalar eşitsin! Bütün cahan, 
külli ərz bilsin ki, azadsan! Və əyninə əsgəri paltar geymiş, əli silahlı mərd övladın 
səni  qara  qüvvələrdən  qoruyur.  Gül  ki,  sənin  bəxtəvərlik  səsindən  dağlar,  daşlar 
lərzəyə gəlsin, azad bir günə çıxdığını bilsin! Gül ki, sənə hər zaman xəyanət edib 
zülmətdə  yaşadan,  indi  isə  yurdundan  qovulub  təmizlənən  işğalçılar  səsindən 
qorxuya  düşsünlər!  Çünki  sənin  əli  silahlı,  mərd,  cəsur  övladın  var.  Gül,  Azəri 
anası, gül! 
Həmin  günün  ürəklərə  bəxş  etdiyi  sevinci  heç  kim  unutmayacaq.  Əsgəri 
təlim  keçib  nizamla,  hərbi  qayda  ilə  Bakının  küçələrindən  keçən  azərbaycanlı 
əsgərləri hamı məhəbbətlə salamlayırdı.  
Bakı  camaatı  rahat  nəfəs  almağa  başlamışdı.  İndi  onu  qoruyan, 
fəlakətlərdən gözləyən bir qüvvəsi vardı. Özü də bu qüvvə onun öz doğma övladı 
idi.  Adamlar  xoşbəxt  və  azad  dövran  yaşayırdılar.  Çünki  xalqın  bütün  sərvəti  öz 
əlində idi. Xalq torpağının da, neftinin də, bütün varının, dövlətinin də sahibi idi. 
Xalqın öz milli ordusu vardı, onun sərhədlərini düşmənindən qoruyurdu. 
Sonradan  hakimiyyətə  gələn  bolşeviklər  Məmməd  Əmin  Rəsulzadəni  və 
onun başçısı olduğu azad hökumətini bir şeydə günahlandıracaqdılar, daha doğrusu 
üstlərinə  böhtan  atacaqdılar  ki,  torpağı  niyə  kasıblara  verməmişdiniz?  Belə  deyib 
«Demokratik»  hökuməti  ittiham  edəcək,  onu  «bəyin,  xanın»  müdafiəçisi 
adlandıracaqlar.  Sonralar  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  bu  iftiraları  eşidəndə  acı-acı 
gülümsünəcəkdi. Deyəcəkdi ki, bu sözlər həqiqətdən uzaqdır, çox uzaqdır. Həqiqət 
isə başqa faktları ortalığa çıxarırdı. Hansı faktları? 
Azərbaycan  Demokratik  Respublikası  hələ  fəaliyyətə  başlamazdan  qabaq 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  lideri  olduğu  «Müsavat»  partiyası  1917-ci  ilin 
oktyabrında  özünün  proqramını  qəbul  etmişdi.  Həmin  proqramın  «torpaq 
məsələsi»  bölməsində  qeyd  olunurdu  ki,  «xəzinəyə,  sabiq  padşaha  və  padşah 
nəslinə  mənsub  xanədana,  mülkədarlarla  xüsusi  maliklərə  məxsus  olan  bütün 
torpaqlar  pulsuz  və  əvəzsiz  olaraq  zəhmətkeş  və  rəncbər  xalqa  veriləcəkdir».  Bu 
«müsavatçı»ların  torpaq  ilə  bağlı  həyata  keçirmək  istədikləri  proqram  idi.  Və 
Azərbaycan  Demokratik  Respublikasının  ilk  günlərindən  Məmməd  Əmin 
Rəsulzadənin  başçılıq  etdiyi  hökumət  bu  işin  həllinə  başladı.  Həmin  vaxtlar 
hökumətin  ilkin  atdığı  addım  aralarında  daim  ziddiyyət  olan  iki  sinfi  -  bəylərlə 
kəndliləri  barışdırmaq  cəhdi  oldu.  Çünki  torpağın  düzgün  bölünməsində  bu  iki 

95 
 
sinfin arasındakı  münasibətdən çox  şey asılı  idi. Parlament  üzvlərindən bir neçəsi 
qəzalara  göndərilirdi  ki,  bəylər  və  kəndlilər  arasındakı  ziddiyyəti  aradan 
qaldırsınlar. Hökumətin gördüyü iş yaxşı da nəticələr verirdi. 
...İngilislər  getməyə  hazırlaşırdılar.  Tomson  Azərbaycanda  qalmağın 
əhəmiyyətsiz  iş  olduğunu  anlamışdı.  Bir də  milli  hökumətin qoşunu artıq Bakıda 
idi. İngilislər bu getmələri ilə bir başqa siyasi mənfəət də güdürdülər. 
Məmməd Əmin Rəsulzadə bunu belə izah edirdi: 
«Bittəb  ingilislərin  bu  hərəkəti  azərbaycanlıların  qara  gözlərinə  aşiq 
olduqlarından  irəli  gəlmirdi.  Zatən  eşqin  bir  siyasət  amili  olduğu  dastanı 
zamanların  ibtidailiyi  ilə  bərabər  çoxdan  əfsanəyə  qarışıb  getmişdir.  Burada  eşq 
deyil, siyasi və iqtisadi mənfəətlər vardır. Bakı petrolunun müstəqil qafqaziyalı bir 
hökumət  əldə  bulunması  və  ələlümum  qafqaziyanın  Rusiyadan  ayrılması 
ingilislərin  işinə  gəlirdi.  Azərbaycan  da  bu  keyfiyyətdən  istifadə  etməliydi. 
Hökuməti-milliyənin diplomasi müvəffəqiyyətləri bununla izah olunurdu». 
...İngilislər  getməyə  hazırlaşırdılar.  Bir  zamanlar  işğalçı  kimi  gələn,  «biz 
belə hökumət tanımırıq» deyən ingilislər indi  Azərbaycanın  müstəqilliyini tanıyıb 
gedirdilər.  Bu  işdə  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  yazdığı  siyasi  məqsədlərlə 
yanaşı,  Azərbaycan  hökumətinin  bacarıqlı  diplomatiyasının  da  mühüm  rolu 
olmuşdu.  Üç-dörd  ay  əvvəl  Bakını  Rusiyanın  bir  parçası  kimi  tanıyan,  Ufada 
ağqvardiyaçılarla  razılaşmaya  gələn,  ingilisləri  bu  qısa  zamanda  əsl  həqiqətə 
inandırmaq asan iş deyildi. 
...İngilislər  getməyə  hazırlaşırdılar.  1919-cu  ilin  may  ayından  yüklərini 
tutub  yola  düzələn  ingilislər  avqust  ayında  tamamilə  Bakıdan  çıxdılar.  Gedəndə 
Milli hökumətə 26 milyon pul borclu qaldılar. 
İstiqlal  bayramı  yaxınlaşırdı.  Xalq  böyük  sevinc  içərisində  mayın  28-də 
azad  Azərbaycan  Respublikasının  ildönümünü  bayram  etməyə  hazırlaşırdı. 
Küçələrdə  28  mayın  xoş  görünüşünü  özündə  əks  etdirən  üç  rəngli  bayraqlar 
asılmışdı.  Bunlar  azadlıq  bayraqları  idi.  Bu  bayraqlar  Azərbaycan  xalqının  işıqlı 
günə çıxdığından,    istiqlaliyyət havası udduğundan xəbər verirdi. Azadlıq üçün nə 
gərək  idi?  Torpaq  özününkü,  sərvətləri  özününkü,  ordu,  qoşun  özününkü!  Bunlar 
deyilmi  azad  insan  yaşayışına  yollar  açan?  Bütün  Azərbaycan  xalqı  istiqlaliyyət 
bayramının gələcəyi günü gözləyirdi. O günə az qalırdı. 
Həmin o xoş gündə, Azərbaycan istiqlalının ildönümü günündə—28 mayda 
«İstiqlal» jurnalı alovlu sözlər yazırdı: 
«Bu  gün  milliyətimizin  şənlik  və  şadyanalıq  edəcəyi  bir  gündür.  Bu  gün 
milli bayramımızdır. Bu gün ən ali və şərəfli bir bayramdır. Azərbaycan istiqlalının 
aləmə bildirilmək üçün elan edilən günündən bir sənə keçir. Bu gün bayramdır, pək 
ali  bir  bayramdır.  Hakimiyyəti-milliyyə  sayiqəsi  ilə  surətnəzir  olan  bu  böyük 
bayram  heç  şübhəsiz  ki,  ümum  dostlarımızın,  canla-başla  çalışanlarımızın  deyil, 
hətta  Azərbaycan  istiqlalı  yolunda  bütün  varlıqdan  məhrum  edilən  balalarımızı, 

96 
 
qucağında oğlanlarının başı kəsilən analarımızı belə şad ürək, fərəhli qəlb, yüksək 
ruhlarla sevindirəcək, güldürəcək, şən və məğrur edəcəkdir...» 
Azad  Azərbaycanda çıxan qəzetlər, jurnallar ondan,  yalnız ondan, xalqı ağ 
günə çıxarmış aylı, ulduzlu örpəyə bürünmüş istiqlaliyyətdən yazırdılar. 
«Azərbaycan  istiqlalı  elə  qiymətdar,  elə  müqəddəs  bir  sevgilidir  ki,  hər 
şəkildə  olursa-olsun,  təcəssüm  etdirilərsə,  bütün  azərilərin  fərdənfərd  ona  sitayiş 
etməsi  fərzi  və  təbiidir,  zira  onun  yolunda  verilən  qurbanlar  heç  bir  məbudun 
yolunda  verilməmişdir.  Ona  fəda  edilən  qəhrəmanlar  heç  bir  məqsədə  fəda 
edilməmişdir. Ona eşq yetirən aşiqlər heç bir məşuqə üçün mümkün olmamışdır». 
Azad xalq istiqlalının bayramı günündə rusun, erməninin qurbanı olmuş, bu 
gün üçün canından keçmiş oğullarını da unutmurdu, onları böyük iftixar hissilə yad 
edirdi,  Azərbaycanın  istiqlaliyyəti  yolunda,  onu  əsarətə  salmaq  istəyən  çar 
Rusiyası  ilə  hələ  yüz  il  əvvəl  vuruşub  həlak  olan  qəhrəmanlarını—Mirzə 
Məhəmməd xanı, Hüseynqulu xanı, Cavad xanı xalq məhəbbətlə yada salırdı. Azad 
xalq  bu  qənaətdə  idi:  istiqlalsız  Azərbaycan,  Azərbaycansız  Azərilər  daha  yaşaya 
bilməz! 
Həmin günü xoşbəxt ömür yaşayan xalq azad Azərbaycan hökumətinin otuz 
beş  yaşlı  başçısı,  hamının  məhəbbətini  qazanmış  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin 
sevinc, həyəcan dolu sözlərini eşidirdi: 
«Azəri türkləri bu gün ilk dəfə olaraq böyük bir bayram saxlayırlar: istiqlal 
bayramı! 
Bundan  bir  sənə  əvvəl  Zaqafqaziyanın  müqəddarını  həll  üçün  Tiflisə 
toplanmış olan müsəlman vəkilləri tarixin öylə bir anına təsadüf eləmişlərdi ki, yüz 
sənəlikdir,  əsarətə  yalnız  yüksək  bir  amal  nəticəsi  deyil,  eyni  zamanda  zəruri  bir 
ehtiyac kimi xatimə vermək məcburiyyətində qalmışlardı. 
Əvət, Zaqafqaziya millətləri bilməcburiyyə elanı-istiqlal etmişlərdi. 
Bilməcburiyyə elani istiqlal!». 
Milli  hökumətin  başçısı  bu  xoş  gündə,  bəxtəvər  anlarda  «istiqlalın»  necə 
əldə olunmağından danışır, adamları istiqlal yolunda tökülən qanları unutmamağa 
çağırır. Mart qırğını, Bakı əsarəti, osmanlı türk qardaşlarımızın köməyi, ingilislərin 
gəlişi,  Biçeraxovun  azğınlığı,  bunlar  hamısı  son  bir  ildə  baş  verən  hadisələrdir. 
Amma bu bir ildəki hadisələr təsirsiz və izsiz qalmadı. Adamlarda «bu böhrandan, 
sıxıntıdan yaxa qurtarmağın yolu yalnız istiqlaliyyətdədir» fikrini möhkəmlətdi. 
Məmməd Əmin Rəsulzadə o xoş istiqlal bayramını salamlayıb deyirdi: 
«Hər  nasılsa  növzadımız  bir  yaşına  çatdı!  Bu  bir  ilin  ərzində 
azərbaycanlıların  verdikləri  qurbanlara  müqabil  qazandıqları  yalnız  xaricin  bizi 
müstəqil bir millət kimi tanımağa doğru və göstərdiyi bəzi təmailat deyil, ən böyük 
şeyi fikri hürriyyət və istiqlalın artıq milli bir fikir olduğu keyfiyyətidir». 
Xalq  istiqlalı  asanlıqla  qazanmamışdı.  İstiqlal  uğrunda  böyük  mübarizələr 
aparmışdı.  İstiqlal  günəşi  vətənin  başı  üzərində  asanlıqla  parlamamışdı.  Neçə 
qurbanlar  bahasına  o  günəşin  üzünü  tutan  zülmət  buludları  silib  atmaq  mümkün 

97 
 
olmuşdu.  İstiqlaliyyət  asanlıqla  qazanılsaydı,  onun  qədir-qiyməti  də  bilinməzdi. 
Xalq  canı  qədər  sevdiyi  istiqlala  canını  şam  kimi  əritməklə  gəlib  yetmişdi.  Ona 
görə də xalqı istiqlaldan, istiqlalı xalqdan ayırmaq olmazdı.   Elə bu istiqlalın gücü 
ilə milli ordu yaradılmışdı. 
Məmməd Əmin Rəsulzadə o xoş gündə fəxrlə deyirdi: 
«...Bu  alqışlar  yalnız  siyasi  firqələrin  nümayəndələrindən  deyil,  ağac 
tüfəngləri  ilə  «irəli,  irəli!»  deyə  soqaqları  dolaşan  gənclərlə  «Azərbaycan 
əsgərlərini»  yaşar  gözləri  və  «allah  bədnəzərdən  saxlasın»  duası  ilə  ötürən 
camaətdən nəşeyi-istiqlalı dərk etmiş xalqdan gəlir». 
Xalqın  sevindiyi  bu  əziz  və  xoş  gündə  hökumət  başçısı  ona  görə  ötənləri 
xatırladır ki, adamlar istiqlaliyyətin təkcə gəlişini alqışlayıb işi bitmiş saymasınlar, 
onu  qorusunlar,  qara  qüvvələrin  xəyanətindən  saxlasınlar.  Çünki  yaman  gözlər 
dikilib  istiqlalımıza  və  imkan  gözləyirlər  ki,  vətən  bağçasında  bitən  bu  gülü 
qoparıb atsınlar, onu məhv etsinlər. 
Məmməd Əmin Rəsulzadə yazırdı: 
«Bundan  altı  ay  əvvəl  Azərbaycan  məclisi-məbusanın  açıldığı  gün:  «Bir 
kərə yüksələn bayraq bir daha enməz» demişdim. 
O  zaman  içində  bulunduğumuz  zaman  o  qədər  müşkül  və  o  qədər  pərxövf 
idi ki, yüksəltdiyimiz bayrağı pək də yüksəkliyə qaldırmayır, onu yalnız parlaman 
binasına münhəsir etdiribdə müdara (gözəl rəftar etmə) göstərmək məcburiyyətinə 
qalırdıq. 
Bu məcburiyyətdən  müntəsir olan bəzi bədbinlər «hanıya bir kərə yüksələn 
bayraq bir daha endirilməz!» deyirsiniz?— deyirdilər! 
İştə  qoy  bu  günkü  gün  milli  bayraqlara  boyanmış  Azərbaycan  paytaxtı  o 
kimi bədbinlərin qəlbini təsfiyə etsin! 
Bir sənəlik həyat həqiqətən də göstərdi ki, bir kərə açılmış Ləvan-hürriyyət 
bir daha bükülməz!». 
Hökumət rəhbəri haqlı idi. Doğrudan da bir sənəlik azad həyat adamları tam 
ayıltmış,  onların  tarixinə,  keçmişinə,  yaşayışına  özgə  nəzər  salmağa  məcbur 
etmişdi.  Xalq  bilmişdi  ki,  onu  bu  kökə  salan,  istismar  edib  inkişaf  yollarını 
bağlayan  imperiyadır,  xain  düşmənlərin  iyrənc  siyasətləridir.  Xalq  yaxşı  tanıyırdı 
düşmənini.  Və  indi  qəti  bir  fikrə  gəlmişdi:  onlardan  uzaq  olmaq,  yaxına 
buraxmamaq.  Onlar istiqlal qənimidirlər!