AZƏrbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

Ġblis nədir? İblis, bütün insanlara xain olan qüvvət! İblis! İnsanları içəridən 
gəmirən  bir  qurd!  İblis!  İnsan  qanına  susamış  ac  yalquzaq!  İblis!  Məzlumların, 
qolu  qüvvətsizlərin  qənimi!  İblis!  Bir  parça  çörək  istəyi  ilə  yaşayanların  ümidini 
qılınclayan!  İblis!  Evlərə  girib  yanan,  ocaqları  söndürən,  çıxan  tüstüsünü  kəsən! 
İblis!  Gülzarlıqları  tapdalayıb  viranəliyə  çevirən!  İblis!  Xalqların  qanı  bahasına 
əldə etdiyi azadlığı ondan tutub alan! 
Qorxuludur,  məkrlidir,  kinlidir  İblis!  Ondan  özünü  qoru,  gözlə,  ey  başı 
bəlalı insan! 
...İblis  yavaş-yavaş  Bakıya—onun  başçılıq  etdiyi  azad  Azərbaycana  doğru 
irəliləyirdi. O hələ heç nə bilmirdi... 
Səhər əhvalı yaxşı idi. Yeməyini yeyəndən sonra hayat yoldaşı Ümbül Banu 
xanım  stolu  yığışdırdı.  Bir  qədər  sevimli  qızı  Lətifə  ilə  oynayandan  sonra  ayağa 
qalxdı. İşə getmək vaxtı idi. 
Ümbül Banu xanım məhəbbətlə həyat  yoldaşının arxasınca baxırdı. Ömür-
gün  yoldaşını  seçməkdə  bəxti  gətirmişdi.  Belə  saf  ürəkli  insanı  çətindir  həyatda 
tapmaq.  Böyük  bir  hökumətə  başçılıq  etsə  də  sadəliyini  itirmirdi.  Gecəsi  də, 
gündüzü  də  Azərbaycanla  bağlı  idi.  Bütün  işlərin  gərginliyi  onun  içərisindən 
keçirdi.  Amma  Ümbül  Banu  xanım  ömür-gün  yoldaşından  ötrü  narahat  idi,  bərk 
narahat  idi.  Məmməd  Əmin  demək  olar  ki,  istirahət  etmirdi.  Bu  onun  səhhətinə 
ciddi təsir göstərirdi. Hərdən  diqqətlə həyat yoldaşına baxır, gözlərinin ifadəsindən 
içərisində sonsuz ağrıların, narahatlığın dolaşdığını hiss edirdi. Qayğıkeş adam idi 
həyat yoldaşı. Xalq üçün işlədiyi bir yana, atasını, sevimli bacısını da unutmurdu. 
Həftədə bir dəfə Novxanıya gedib onlara baş çəkir, hal-əhval tuturdu. 
Ümbül  Banu  xanım  böyük  məhəbbətlə  sevimli  həyat  yoldaşının  arxasınca 
baxırdı. 
...Eşitdiyi xəbər Məmməd Əmin Rəsulzadəni bərk sarsıtdı. Bir müddət rəngi 
qaralmış halda dayandı. Sonra yavaş-yavaş özünə gəlməyə başladı. 
Türkiyədən  hərbi  nazir  İzzət  paşa  bir  teleqram  göndərmişdi.  İzzət  paşa 
yazırdı  ki,  müharibədəki  məğlubiyyətlə  əlaqədar  Türkiyə  ordusu  noyabrın  16-na 

80 
 
kimi  Bakıdan  çıxarılmalıdır.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə,  Fətəli  xan  Xoyski  və 
başqa hökumət nazirləri təəccüb içində qalmışdılar: Nə etməli? Vəziyyətdən necə 
çıxmalı?  İzzət  paşanın  yazdığında  yalnız  bir  ümidli  söz  vardı:  «Biz  məcbur  olub 
yalnız  bunu  deyə  bildik  ki,  arzu  edən  zabitlər  türk  ordusu  ilə  əlaqəni  kəsib 
Azərbaycanda qala bilərlər». 
Hökumət  başçıları  anlaşılmaz  vəziyyətə  düşmüşdülər.  İngilis  generalı 
Tomson qoşunu ilə tezliklə Bakıya girməli idi. Nə etməli? 
Yenicə  istiqlaliyyət  havasını  udan  xalq  əsarəti,  müstəmləkəçiliyimi  qəbul 
etsin?  Uzun  illərdən  bəri  yolunda  minlərlə  igidin  qanı  axıdılan  azadlığı  necə  əldə 
saxlamalı? 
Razılığa gəldilər ki, hər şey diplomatik danışıqlardan asılıdır. Yeganə çıxış 
yolu  yalnız  Tomsonla  dil  tapmaq,  onu  həqiqətlərə  inandırmaqdır.  Tomsonla 
danışıq üçün Əhməd bəy Ağayev, Nəsib bəy Yusifbəyov və Rafiyevdən ibarət bir 
heyət  yaradıldı.  Onlar  hələlik  Ənzəlidə  olan  general  Tomsonla  danışıq  aparmalı, 
Azərbaycanın müstəqilliyinə onu inandırmalı idilər. 
Məmməd Əmin Rəsulzadənin qəlbindən ümidli bir fikir keçdi: hər şey yaxşı 
olacaq!  Azərbaycan  öz  müstəqilliyini  saxlayacaq!  Tomsonu  razılığa  gətirə 
biləcəklər. 
...Məmməd  Əmin  Rəsulzadəni  bir  məsələ  də  ciddi  narahat  edirdi.  Neçə 
etmək  ki,  türk  zabitlərini  Bakıda  saxlamaq? Türkiyənin  hərbi  naziri  İzzət  paşa bu 
məsələyə  razılığını  vermişdi.  İndi  əsas  iş  asılı  idi  zabitlərin  özündən.  Zabitlər 
Azərbaycanda  qalmaq  üçün  buranın  vətəndaşlığını  qəbul  etməliydilər.  Türk 
zabitlərinə  ciddi  ehtiyac  var.  Azərbaycan  ordusuzdur.  Savadlı,  təcrübəli  zabit 
kadrlarımız  çox  azdır.  Nuru  Paşanın  məlumatına  görə  indiyə  kimi 
azarbaycanlılardan cəmi 1500 əsgər toplanıb. Onlardan isə yalnız 500-ü Bakıdadır. 
500  əsgər  nə  qüvvədir  ki?  Qarşıdan  coşğun  sel  kimi  ingilis  qoşunları  gəlir. 
Vəziyyət  də  çox  pisdir.  Bakının  kəndləri  ilə  müqayisədə  götürəndə  əyalətlərdə 
adamlar uşaqlarını əsgərliyə vermir. Çar imperiyası elə balta çalmayıb ki, bu xalqa, 
indi  yarası  sağalmış  olsun.  Bəs  nə  etməli?  Türk  zabitlərini  necə  yola  gətirməli? 
Bakının  alınmağında,  Azərbaycanın  işğalçılardan  təmizlənməyində  minlərlə 
qurban vermiş türk ordusu indi Bakıdan çəkilir. Bəs zabitlər belə mürəkkəb və hər 
dəqiqə qanlı toqquşma gözləniləcək şəraitdə qalmağa razılıq verəcəklərmi? 
Qaranlıq suallar içində çırpınır, vəziyyətdən çıxış yolu axtarırdı: 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  bu  ağrılarını,  türk  zabitlərini  Bakıda 
saxlamaq cəhdini əmisi oğlu Məmməd Əli Rəsuloğlu belə xatırlayarmış: 
«...Nəhayət,  türk  ordusu  Türkiyə  hökumətinin  müttəfiqlərlə  yapdığı  bir 
müahidə  əsasında  Bakıdan  çıxmaq  məcburiyyətində  qaldı.  Məmməd  Əmin  bəy 
türk  ordusu  komandanları  nəzdində,  bizi  buraxıb  getməmələri  üçün  onlardan  çox 
xahişlər  etdi  və  subayların  rütbələrinin  bir  dərəcə  yüksəldiləcəyini  və  əsgərlərə 
əlavə  maaş veriləcəyini söylədisə də subaylar arasında olan bir ixtilaf nəticəsində 
çəkilib getməyi üstün tutdular». 

81 
 
Amma vəziyyətin mürəkkəbliyinə baxmayaraq, qoşunlar əslində Bakını ağır 
vəziyyətdə  qoyub  getmək  istəmirdilər.  Nuru  Paşanın  komandanlığında  çalışan 
Qafqaz  Müsəlman  Ordusunun  siyasi  şöbə  rəisi  Cavad  bəy  deyirdi:  «Türkiyə 
hökuməti  güclü  və  qardaş  Azərbaycan  ordusu  yaradılmasından  ötrü  heç  bir 
vəsaitini  əsirgəməyəcək.  Ordu  Azərbaycan  dövlətinin  ixtiyarında  ehtiyacı  olana 
kimi qalacaq». 
Amma  sonradan  vəziyyətin  mürəkkəbləşdiyini  nəzərə  alıb  türk  qoşunu 
Bakıdan çıxarılmışdı. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  Nuru  Paşanın  o  zaman  Bakıda  qalmaq  üçün 
hansı  həyəcanlar  keçirdiyini  sonralar  xeyirxahlıq  və  məhəbbətlə  xatırlayarmış. 
Amma vəziyyət gərgin idi. Tomson Bakıya gəlirdi. Türk qoşunları isə Bakını tərk 
edirdilər. 
Türk qoşunları gedirdi. 
Bakılılar  sakitcə,  dərin  kədər  və  qüssə  içərisində  dayanıb  gedən  qoşuna 
baxırdılar.  Xilaskar  ordu  Bakıdan  çıxırdı.  Həmin  o  günü  həyəcandan  ağlayanlar, 
göz yaşı tökənlər də çoxdu. Hamının qəlbindən bir ağrı keçirdi: «Siz gedirsiniz, bəs 
halımız necə olacaq? Bizi kimin ümidinə qoyursunuz?» 
Türklər gedirdi. Sabah Bakıya ingilislər girəcəkdi. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  və  bütün  Azərbaycan  hökumətinin  üzvləri 
həyəcan  içərisində  idilər.  Tomson  əvvəlcədən  sifariş  göndərib  bir  neçə  yeri,  o 
cümlədən «Metropol» mehmanxanasını əsgərlər üçün boşaltmaq əmrini vermişdi. 
Şəhərdə qəribə ölgünlük vardı. Adamlar elə bil doğma bir səs üçün darıxır, 
onu eşitmək, elə hey dinləmək istəyirdilər: 
Anam beni böyütdü, bu yollara göndərdi...  
Yox,    bu    mahnı    daha    oxunmayacaqdı!    Şanlı  türk        əsgəri  Bakının  
küçələrində  gəzib  şirin  ləhcəsiylə  bu  sözləri  deməyəcəkdi.  Sabahdan  bu  şəhərdə 
özgə  mahnılar  oxunacaqdı.  Təkcə  mahnılarmı  oxunacaqdı?  Kim  bilir,  bəlkə  yenə 
günahsız qanlar töküləcəkdi...  
Türklər gedirdi Bakıdan.  
Sabah, noyabrın 17-də Tomson Bakıya gəlirdi. Tomsonun  Bakıya gəlişini 
Məmməd Əmin  Rəsulzadə belə xatırlayırdı: 
«İxrac  bilahadisə icra  edildi. Azərbaycan  bayrağı    ilə müzəyyən körpüyə 
çıxan  Tomsonu  Xariciyyə  naziri  müavini  salamladı.  Müqabilində  Tomson  
kəndisini hərbi-ümuminin  xitamı və  sülhün iadə etmək üzrə bulunduğu ilə təbrik 
etdi. 
İki  gün  sonra  komandanlığın  əhaliyi-islamiyyəni  məyus  edəcək  bir 
bəyannaməsi nəşr olunuyordu...» 
Həmin  bəyannamədə  Tomson  təhlükəli  bir  fikir  irəli  sürüb:  «Rusiyadan 
qoparılmış  Qafqaziyanın  düşməndən  təmizlənməsi  üçün  Ufada  təşəkkül  edən  rus 
hökuməti ilə bir araya gəldiyini deyirdi».. 
Vəziyyət qorxulu idi! 

82 
 
Məmməd Əmin Rəsulzadəni ən çox qəzəbləndirən Biçeraxovun hərəkətləri 
idi.  İngilis  ordusunda  türklərə  qarşı  vuruşmuş  köhnə  çar  zabiti  Biçeraxov  çox 
azğınlıq  edir,  hər  yanda  özünü  «Bölünməz  Rusiya»nın  nümayəndəsi  kimi  aparır, 
aeroplanlardan  bəyannamələr  yayırdı.  Şəhərə  yaydığı  bəyannamələrin  birində 
deyirdi:  «Sizlərə  salam  olsun,  Rusiya  vətəndaşları!  Müttəfiqlərin  köməyi  ilə  öz 
köhnə sərhədlərini bərpa edən böyük Rusiyamız artıq bir çox yerlərdə özünün yeni 
həyatını başlayır...». 
Şovinist  Biçeraxov!  Canınızdan  bu  şovinistlik,  özgə  torpağında  ağalıq, 
hökmranlıq hissi çəkilib getmədi! Həmişə Bakıya—bu qızıl neft səltənətinə əyalət 
şəhəriniz kimi baxdınız! 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  hər  gün  Fətəli  xanla,  Nəsib  bəylə,  başqa 
hökumət nazirləri ilə məsləhətləşir, Tomsonla «dil tapmaq» üsulları axtarırdı. İndi 
hər  şey—başlıca  məsələ  olan  Azərbaycanın  müstəqilliyinin  saxlanması  məhz 
Tomsonla uğurlu iş görməkdən ibarətdir. 
Ruslar  və  ermənilər  yenə  şəhərdə  azğınlıq  edirdi:  Azərbaycanı  Rusiyanın 
bir parçası kimi təbliğ edən Biçeraxovun sözləri onları «ruhlandırırdı». 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  başçılıq  etdiyi  Azərbaycan  hökuməti 
vəziyyətdən  çıxmaq  üçün  Tomsonla  danışıqlar  aparırdı.  Belə  uğurlu  danışıqlar 
getdikcə öz bəhrəsini verirdi.  
Biçeraxovun  Bakıda  çevriliş  etmək  istədiyini  eşidən  Tomson  ona  46  saat 
müddətində Bakını tərk etməyi əmr etdi.  
Bakı  qanında  şovinistlik  qaynayan,  «Bölünməz  Rusiya»  xəstəliyinə 
tutulmuş  təhlükəli  bir  adamdan  xilas  oldu.  Amma  ümumi  əhval-ruhiyyə  hələ 
gərgin idi. 
İndi  başlıca  söhbət  parlamentin  açılışından  gedirdi.  Tomsonun  müəyyən 
təzyiqi  ilə  «Koalisyon  hökumət»  yaratmaq  razılaşdırılmışdı.  Başqa  millətdən 
olanlar da hökumət işində çalışa bilərdilər. 
Amma  sonradan  məlum  oldu  ki,  Bakıdakı  «Rus  milləti  komitəsi» 
Azərbaycan parlamentinə nümayəndələrini göndərmək istəmir. 
Getdikcə  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  və  dostları  Tomsona  hər  şeyi  başa 
salır, rus şovinizminə onda da nifrət oyadırdılar. 
Lakin razılıq alınmışdı. Tomson parlamentin açılışına icazə vermişdi. 
Məclisin  açılışı  günü  bir  maraqlı  hadisə  baş  verdi.  Məmməd  Əli 
Rəsuloğlunun xatirəsi: 
«...Məclisin  açılacağı  gün  Azərbaycan  bayrağının  məclisin  binası  üzərinə 
taxılması işi də bir məsələyə çevrildi. İngilis komandanı bizimkilərə: «Baxınız, biz 
nə  zamandan  bəri  buradayız,  heç  bayraq  sancdığımızı  gördünüzmü?  deyincə 
bizimkilər də: «sizin bayrağa ehtiyacınız yoxdur, bizim isə ən böyük arzumuz milli 
bayrağımızı taxmaqdır» şəklində cavab vermişlərdi. İngilis komandanı da bu sözü 
məqbul saymış, rus  və erməniləri artıq həyəcanlandırmamaq üçün  yalnız  məclisin 
toplandığı günlərdə bina üzərinə bayraq taxılmasını xahiş etmişdi. Bizimkilər də bu 

83 
 
xahişi qəbul etmişdilər. Bu hal bir ənənə halını almışdı. Bayrağımızın taxıldığı gün 
hər  kəs  məclisin  açıq  olduğunu  bilirdi.  Məclisin  açılacağı  gün  rus  və  ermənilərin 
fitnəsindən  məclisi  qorumaq  məqsədiylə  hindli  müsəlman  əsgərlər  məclisdən  çox 
uzaq  küçə  və  caddə  başlarında  qruplar  halında  növbə  gözləməkdə  idilər.  Hindli 
əsgərlər məsələni anlayaraq xalqımızı təbrik edirlərdi. 
Məmməd  Əmin  bəyin  o  gün  məclisin  balkonundan:  «Bir  dəfə  yüksələn 
bayraq  bir  daha  enməz»  sözü  kəndlərdən,  neft  ocaqlarından  şəhərə  axın  etmiş, 
dolub binanın hər yanını tutmuş xalqımız tərəfindən coşğun alqışlarla qarşılandı...» 
Bir xoĢ söz. Həmin günü sən hamını heyrətdə qoydun! Həmin günü dediyin 
sözlər dalğa-dalğa, ildırım sürətiylə Azərbaycanın hər yerinə yayıldı. Adamlar səni 
daha  da  sevdi,  daha  da  inandı.  Sən  həmin  günü  adamların  qəlbində  qırılıb 
çiliklənmiş  ümidlərə  can  verdin,  yaşatdın.  Sənin  xoş  ahəngli  səsin  adamların 
qəlbinə  yayılıb,  onların  azadlıq  və  istiqlaliyyət  arzusunu  coşdurdu.  Dediyin  o  xoş 
məramlı sözlər  adamların  həmişəlik yaddaşına  yazıldı. Elə həmin  o gün dediyin 
«Bir  dəfə  yüksələn  bayraq  bir  daha  enməz»  sözün  sonralar  xalqımızın  həyat 
məramına, yaşayışının mənasına çevrildi. 
Məmməd 
Əmin 
Rəsulzadənin 
Azərbaycan 
Milli 
Cümhuriyyəti 
parlamentinin ilk açılışındakı tarixi çıxış: 
«Möhtərəm  millət  vəkilləri!  Azərbaycan  Milli  Cümhuriyyətinin  ilk 
parlamentosunu  açmaq  səadətinin,  siz  möhtərəm  millət  vəkillərini  təbrik  etmək 
şərəfinin öhdəmə düşməsi ilə iftixar edirəm (alqışlar) ...Əfəndilər, Rusiyada zühur 
edən böyük inqilab digər həqiqətlər arasında bir böyük həqiqəti dəxi elan etmişdi. 
Bu  həqiqət  millətlərin  hürriyyət  və  istiqlal  haqları  idi.  Rusiya  inqilabı  təbiətində 
mövcud  olan  ruha  sadiq  qalaraq  təbii  yolu  ilə  inkişaf  etsəydi,  millətlərin 
hüququnun  təmin  ilə  muxtariyyətlərdən  mütəşəkkil  azad  və  demokratik  bir 
Rusiyanı  bir  an  əvvəl  təsis  edəcəkdi.  O  vaxt  təbii  idi  ki,  Rusiyada  yaşayan 
müsəlmanların  siyasi  həyatları  digər  məhkum  millətlərlə  bərabər,  başqa  bir  yolda 
cərəyan  edəcəkdi.  Millətlər  öz  müqəddəratlarının  təyinini  pək  səmimi  bir  surətdə 
Rusiya müəssisan məclisindən gözlərdilər. Fəqət Rusiyada inqilab və demokratizm 
naminə zühur edən bir istibdadın nə kimi xarabalıqlar yaratdığını bilirsiniz. İnqilab 
naminə  hökümfərma  olan  anarşı  və  millətlərin  hüquqi  elanından  sonra  yürüdülən 
qəti mərkəziyyətçilik Zaqafqaziya millətlərini öz başlarının çarəsinə baxmağa sövq 
etdi. Zaqafqaziyadan Rusiya qurucu məclisinə seçilən millət vəlilləri, özlərini vəkil 
edən  camaatın  hüququnu  Zaqafqaziyada  Seymini  təşkil  və  onun  istiqlalını  elan 
etməkdə gördülər.  
Eyni məntiq nəhayət Azərbaycan əhalisi tərəfindən seçilən vəkillərin Şurayi 
Milli  təşkilinə  sövq,  bu  milli  şura  isə  Azərbaycan  istiqlalını  elan  etmək  zərurəti 
qarşısında qaldı. Azərbaycan istiqlalı elan olundu (alqışlar...). 
Biz  azərbaycanlılar  bütün  mövcudiyyətimizlə  öz  müqəddəratımızı,  öz 
istiqlalımızı  müdafiə  və  mühafizədə  israr  edər,  səbat  və  mətanət  göstərirsək,  heç 
şübhəsiz  ki,  Azərbaycan  Cümhuriyyəti  paydar  olur.  Fəqət  bunun  üçün  təkrar 

84 
 
ediyorum  səbat,  mətanət,  fədakarlıq  istər.  İstər  ki,  biz  özümüzün  istiqlala  layiq 
olduğumuzu isbat edəlim. Bu oldumu, sizi təmin edərim ki, kimsə haqqımızı təslim 
etməmək  cəsarətində  bulunamaz.  Hankı  vicdandır  ki,  istiqlalı  istəyən  və  ona  
ləyaqətini isbat edən bir milləti qəhr etsin.  (Alqışlar.) 
Əfəndilər! Qafqaziya ehkamı ruhunda heç zaman hürriyyət və istiqlal fikri 
hakim  olmamışdır.  Hürriyyət  fikrinin  mümməssili  (təmsilçisi)  olan  «Prometey» 
Qafqaziya  dağlarında  zəncirbənd  edilmişdi.  O  daimi  zəncirlərini  qırmaq 
təşəbbüsündə  idi.  «Prometey»in  ruhu  Qafqaziyanın  butün  millətlərində  vardır. 
Qafqaziya  millətlərinin  istiqlalı  və  sərabərlikdə  müstəqil  olaraq  yaşamaları  bir 
xəyali-beid  (uzaq  xəyal)  deyildir.  Qardaş  millətimiz  olan  Şimali  Qafqaziya,  qapı 
bir qonşumuz ermənilər münadibati-dostanəmiz, bütün cüziyyata rəğmən, daimən 
səmimi  qalan  gürcülər  bizə  bir  çox  mədəni  xidmətləri  toxunmuş  rus  camaatının 
mühüm  bir  qismi  ilə  əl-ələ  verərək  Qafqaziyanın  müqəddəratını,  bu  qitə  üzərində 
yaşayan  millətlərin  arzusu  vəchi  ilə  təmin  edə  bilirik  (Sürəkli  alqışlar,  təkrar 
alqışlar, yaşa, var ol səsləri.). 
Əfəndilər, bu gün Azərbaycanın paytaxtında məclisi-məbusan iftitahındayız 
(Millət  məclisinin  açılışını  yapırıq).  Azərbaycan  bir  atəş  mənbəyidir.  Vətənimiz 
hər  zaman  öz  sinəsində  bir  atəşi  müqəddəs  bəsləməlidir.  Bu  atəş  əski  zamandan 
bəri  həqiqipərəstlərə  rəhbər  bir  şöleyi-ümid  və  imam  təşkil  eyləmişdir.  O  atəş  ki, 
bu  gün  də  sərvət  və  zaman  (dövlət,  zənginlik)  səbəbi  və  baisi  təməddündür 
(mədəniyyətdir).  Qoy  bu  atəş  Azərbaycan  övladlarının  sinələrinə  dolsun. 
Milyonlarla ürəyi bu atəş əbədiyyən sönməz bir  məşəl təşkil edib də hürriyyət  və 
istiqlala  doğru  getdiyimiz  maneəli  yolları  işıqlandırsın!  (Sürəkli  və  şiddətli 
alqışlar...)» 
...Alqış  səsləri  eşidilir.  Binanın  içərisində  də,  çölündə  də  alqış  səsləri 
göylərə  qanadlanır.  Alqış  səsləri  binanın  divarlarında,  Bakının  küçələrində, 
evlərində,  insanların  qəlbində  alovlanır.  Hər  yer  səsinin  sehrinə,  məhəbbətinə 
bürünüb.  Hər  yandan  adamlar  ümid,  şəfqət  dolu  gözlərlə  sənə  baxıb  deyirlər: 
«Yaşa, var ol!». 
Parlament binası üzərində üç rəngli bayraq dalğalanır. Bu bayraq türklüyün 
(qırmızı), islamın (yaşıl) və müasirləşməyin (mavi) rəmzidir. 
Parlament binasına min bir əziyyətlə qaldırdığın o bayraq həmişəlik olaraq 
milyonlarla  insanın  qəlbində  əbədi  məskən  saldı,  yaşadı,  ömür  etdi.  Ən  ağır 
zamanda  belə  o  bayrağa  məhəbbəti,  o  üç  rəngə  sevgini  ürəklərdən  silib  apara 
bilmədilər.  Qaranlıq  zülmətlərdə,  həbsxanalarda,  uzaq  şimalın  soyuğunda  belə 
adamlar o bayraqdan danışdılar, onu xoş xatirə kimi andılar. 
Günlərin  bir  günü  isə  Vətən  göylərini  qara  dumanlar  alıb,  yanan  günəşini 
söndürəndə,  hamı  qara  geyinib  bir  küncdə  qəmli  sükuta  batanda,  əmin  qızı 
Ümgülsüm  xanım  yaşıl  bayrağın  parlament  binası  üzərindən  endirilib  oraya 
bolşeviklərin  tökdüyü  günahsız  qanlar  rəngində  qırmızı  parça  asılmağına  dözə 
bilməyəcəkdi. 

85 
 
Əmin qızını ona görə həbsxanaya salıb işgəncələr verəcəkdilər ki, o həqiqəti 
bilirdi. Parlament binasının üzərinə min bir müşkülatla qaldırıb «Bir dəfə yüksələn 
bayraq  bir  daha  enməz»  dediyin  o  bayrağın  həsrəti  əmin  qızının  içərisini 
göynədirdi və dərdə dözə bilmirdi. 
Sən  isə  eşidirdin,  uzaq  ellərdə  çırpına-çırpına  eşidirdin  bu  ağrıları:  O 
bayrağı bir daha xalqın başı üzərində yüksəltmək üçün elləri, obaları gəzib, bütün 
insanları köməyə çağırırdın... 
...Hələlik  1918-ci  ildir  və  parlament  binasının  üzərində  üç  rəngli,  aylı, 
ulduzlu Azərbaycan Demokratik Respublikasının bayrağı dalğalanır. 
İngilis generalı Tomson getdikcə həqiqəti aydın başa düşürdü. Azərbaycan 
hökuməti  rəhbərlərinin  mövqeyi  ilə  razılaşırdı.  Çünki  Tomson  Azərbaycanda 
koalisyon  (müttəfiq)  hökumətin  qurulmağını,  yəni  başqa  millətlərin  də  burda 
iştirakını  tələb  etmişdi.  Demokratik  hökumət  bu  tələbi  yerinə  yetirmişdi.  Lakin 
Bakıdakı  rusların  mövqeyi  başqa  idi  və  onların  hərəkəti  Tomsonu  acıqlandırırdı. 
Azərbaycanın  müstəqilliyini  qəbul  etməyən,  buranı  Rusiyanın  ayrılmaz  hissəsi 
kimi tanıyan ruslara Tomson hirslə demişdi: «Rusiya yoxdur və nə zaman olacağı 
da məlum deyil». 
Azərbaycanda  Demokratik  respublikanın  koalisyon  (müttəfiq)  ruhda 
fəaliyyətini nəzərə alan Tomson dekabrın 29-da bütün azərbaycanlıların ürəyindən 
olan bir bəyanat    verir: 
«Xoyskinin rəhbərliyi altında koalisyon Azərbaycan hökuməti yaradıldığını 
nəzərə alıb elan edirəm  ki, İttifaq komandanlığı bu hökuməti Azərbaycanın bütün 
hüdudlarında yeganə yerli qanuni hakimiyyət kimi tamamilə müdafiə edəcək». (Bu 
bəyanatın  cəmi  bir  ay  əvvəl  «Bizim  bildiyimiz  Azərbaycan  xalqının  doğma  bir 
cümhuriyyəti  yoxdur,  yalnız  türk  komandanlığının  intriqası  ilə  təşəkkül  etmiş  bir 
hökumət  var»  deyən  Tomson  tərəfindən  verilməsi  Azərbaycan  Respublikasının 
böyük diplomatik qələbəsi idi). 
...Tomsonun  bu  bəyanatından  sonra  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  və  bütün 
hökumət  nazirləri  rahat  nəfəs  almışdılar.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  isə  demişdi: 
«İndi bütün şübhələr dağılıb getdi». 
Amma  Tomsonun  bu  bəyanatı  hamının  ürəyindən  olmadı.  Rus  və  erməni 
təşkilatları  Tomsona  etiraz  etməyə  başladılar.  Biri  şovinistlik,  digəri  isə  xainliklə 
silahlanmış iki qüvvə Azərbaycanın müstəqilliyini tanımaq istəmir, ciddi fəaliyyət 
aparırdılar.  Çalışırdılar  ki,  neft  sahələrində  aranı  qatıb  çaxnaşmalar  yaratsınlar. 
Lakin... Məmməd Əmin Rəsulzadənin lideri olduğu «Müsavat» partiyasının üzvləri 
işləyirdi: 
Əmisi oğlu Məmməd Əli Rəsuloğlunun xatirəsi: 
«...Bu  xəbəri  duyan  erməni  və  ruslar  azərbaycanlıları  zəif  göstərmək  üçün 
neft  ocaqlarında  çalışan  işçi  və  ustalara,  Xəzər  dənizi  gəmilərində  çalışan 
dənizçilərə  bir  protesto  yapdırmağa  çalışdılar.  Fəqət  «müsavatçı»ların  ciddi 
çalışmaları  və  propaqandaları  nəticəsində  bu  hərəkətin  qarşısı  alındı.  Bu  işdə 

86 
 
Abbas bəy, Vəli bəy, Piri bəy, Abdulvahab bəy və adlarını indi xatırlayammadığım 
və  sonradan  bolşeviklər  tərəfindən  öldürülmüş,  sürülmüş  bir  çox  gənc 
arkadaşlarımızın böyük  fədakarlıqlar göstərdiklərini ayrıca  qeyd etmək istəyirəm. 
Bu surətlə ingilislər böyük bir önəm daşıyan  neft ocaqlarında qüvvətin erməni və 
rusların  deyil,  Azəri  türklərinin  əlində  olduğuna  inanaraq,  Azərbaycanı  Azəri 
türklərinə təslim etməyə qərar verdilər. İngilis komandanlığında Fətəli xana:  «Biz 
Qafqaziyada  bu  qədər  kulturlu  və  çalışqan  türk  kütləsinin  olduğunu  təsəvvür 
etmirdik» demişdilər. 
...Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  erməni  və  rusların  təhlükəli  iş  görüb, 
Azərbaycan  hökumətini  zəiflətmək  məqsədini  güddüklərini  bilirdi  və  bununla 
əlaqədar hökumətin ingilis komandanlığına etiraz bəyanatı verməyini vacib sayırdı. 
Azərbaycan hökuməti tezliklə öz etiraz notasını bildirdi. 
Həmin  hadisəni  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  belə  xatırlayırdı:  hökumət 
bununla  iktifa  etmirdi.  Komandanlığa  verdiyi  notada  «səlahiyyəti-hürriyyət» 
komandanlıqca  tanınmış  bir  Azərbaycan  hökuməti  var  ikən  düvəli-müttəfiqədən 
bulunmayan rus Biçeraxov ordusu ilə asayişi ümumiyyəyi müxəll olmaqdan başqa 
bir faidəsi mütəsəvvir bulunmuyan erməni məfrəzəsinin Bakıda bulunmalarına bir 
səbəb olmadığını bəyanla məzkur qitəati-əsgəriyyənin bir an əvvəl Azərbaycandan 
uzaqlaşmasını tələb eylədi. Bu nota üzərində Biçeraxov alayı 48 saatlıq bir möhlət 
zərfində  Bakını  tərkə  məcbur  olduğu  kimi,  erməni  məfrəzələrinin  inhilalı  dəxi 
təqərrür etdi». 
Biçeraxovun  başçılıq  etdiyi  şovinist  ruslar,  xain  ermənilər  Bakını  tərk 
edirdilər.  Gedəndə  içərilərindəki  qəzəbi,  kini  gizlədə  bilməyib  azərbaycanlıları 
təhqir  edir,  bununla  iğtişaş  salmaq  istəyirdilər.  Xalq  isə  dözür,  dayanır,  bu 
xainlərin tez yox olmalarını istəyirdilər. 
Bakıda  ingilislər  qalmışdı.  İngilislər  getdikcə  Azərbaycanın  işlərinə  az 
müdaxilə edirdilər. 
...Vəziyyətin gərginliyinə  və mürəkkəbliyinə baxmayaraq azərbaycanlıların 
yaşayışında  milli  ruh  «hər  şey  özününküdür»  istiqamətində  gedirdi.  Hökumət 
işləyir,  yeni  qanunlar  verir,  nizam-intizam  möhkəmlənir,  iqtisadiyyat  ölgünlük 
bataqlığından  çıxarılırdı.  Xalqın  ərzaqla  təminatı  getdikcə  yaxşılaşırdı.  Yaxın 
rayonlardan  Bakıya  köməklik  göstərilir,  camaatın  xüsusilə  çətinlik  çəkdiyi  çörək 
ehtiyacı  ödənilirdi.  Əhalinin  dolanışığının  yaxşılaşmağı  və  bazarda  bolluq 
olmağından ötrü sərbəst satışa imkan verilirdi. 
Azad  Azərbaycanda  xalqın  güzəranı  daha  da  xoş  olur,  adamlar  ana 
torpağındakı sərvətlərin ixtiyarını ələ alırdılar. 
Xalq  xoşbəxt  idi.  Çünki  torpağının  da,  neftinin  də,  varının,  dövlətinin  də 
sahibliyini öz ixtiyarına vermişdilər. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  neçə  gün  idi  ki,  hökumət  nazirləri  ilə  ciddi 
söhbətlər aparırdı. Qarşıda Azərbaycan hökumətini çətin sınaq gözləyirdi. Fransada 
Versal  sülh  konfransı  keçiriləcəkdi,  bunun  üçün  oraya  gedən  heyət 

87 
 
müəyyənləşdirilməliydi.  Bu  heyət  Azərbaycanın  müstəqilliyini  xarici  dövlətlərə 
tanıtmalı və onun hüququnu müdafiə etməli idi. Heyətə olduqca  məsuliyyətli bir iş 
tapşırılırdı. 
Versal sülh konfransına aşağıdakı heyətdə nümayəndələr göndərməyi qərara 
aldılar:  Əli  Mərdan  bəy  Topçubaşov,  (heyətin  başçısı),  Əhməd  bəy  Ağa  oğlu, 
Əkbər  ağa  Şeyxülislamzadə,  Məhəmməd  Həsən  bəy  Hacınski,  Mir  Yaqub 
Mehdizadə, Məhəmməd bəy Məhərrəmzadə, Ceyhun bəy Hacıbəyli. 
Yanvarın  əvvəllərində  heyət  yola  düşdü.  Böyük  ümidlə,  Azərbaycan 
istiqlalını dünyaya tanıtmaq istəyi ilə bu adamlar uzaq Parisə yollandılar. 
Mehribanlıq və səmimiyyət hissi ilə ayrıldılar. Ayrılanda əməli və qayələri 
bir  olan  həmvətənlərinə  baxdı.  Demək  istədi  ki,  indi  bütün  ümidlər  sizədir. 
Azərbaycanın azadlıq səsini bütün dünyaya siz yaymalısınız. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  heyətin  hansı  çətin  iş  yerinə  yetirəcəyini  yaxşı 
bilirdi.  Heyət  indiyə  kimi  imperiya  zülmü  altında  inləmiş,  həmişə  Rusiyanın  bir 
əyaləti  kimi  yaşamış ölkəni müstəqil dövlət olaraq dünyaya  tanıtmalı idi.  Deməli 
idi  ki,  Azərbaycan  Rusiyadan  ayrılmış,  özü  öz  müqəddəratını  həll  etməyə  qadir 
olan  bir  ölkədir.  Görən  amerikalını,  ingilisi,  fransızı  indiyədək  azərbaycanlını 
«qara tatar» «avam müsəlman» kimi qəbul edən bu xalqları Azərbaycanın müstəqil 
bir  dövlət  kimi  yaşaya  biləcəyinə  inandırmaq  mümküm  olacaqmı?  Çar  Rusiyası 
Azərbaycanın varlığını inkar etməklə onun beynəlxalq aləmdə məhvinə səbəb olub. 
Avropalı,  amerikalı  üçün  yalnız  sıldırım  qayaları,  yaşıl  meşələri,  sonsuz 
gözəllikləri  olan  Qafqaz  var.  Bir  də  onların  bildiyi  yalnız  budur!  Qafqazda  — 
Rusiyanın bu əyalətində kiçik xalqlar yaşayır. Bu xalqlardan hansı birininsə ayrılıb 
-müstəqil dövlət halına keçməyini onlar qəbul edəcəkmi? 
Amma  inanırdı.  İnanırdı  ki,  bu  millətin  imzası  dünyanın  bütün  azad 
xalqlarının  arasında  görünəcək.  Onlar  inanacaq  Azərbaycanın  özünü  yaşatmaq 
bacarığına. Bu xalqın düşünən başlı, saf əqidəli, milli qeyrətli oğulları çoxdur. Və 
başını  köləlik  zəncirindən  təzəcə  xilas  etmiş  bu  xalq  hələ  çox  işıqlı  düşüncəli, 
yüksək  istedad  sahibi  olan  adamlar  yetirəcək.  Elə  ingilis  Tomsonu  inandıran,  öz 
kübar  davranışı,  yüksək  məntiqi  biliyi  ilə  onu  heyrətdə  qoyan  bu  adamlar 
olmadımı?  Əhməd  Ağa  oğlunun,  Fətəli  xanın  yüksək  savadına  Tomson  necə  də 
heyran kəsilmişdi? Yox, bu adamlarla hər işi görmək mümkündür. 
Belə işıqlı ümidlər içində gedənləri düşünürdü.