AZƏrbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

M.  Ə.  Rəsulzadə  Versaldan  nigarandır.  Neçə  gündür  ki,  Parisdən  Əli 
Mərdan  bəy  Topçubaşovun  göndərdiyi  məktub  haqqında  düşünür.  Topçubaşovun 
göndərdiyi  məktubdan  aydın  olur  ki,  Amerika  prezidenti  Vilson  Azərbaycanın 
müstəqilliyini  qəbul  etmək  fikrində  deyil  və  müxtəlif  bəhanələr  gətirir.  Vilson 
nümayəndə heyətinə bildirib ki, dünyanı xırda hissələrə bölmək istəmirik və yaxşı 
olardı ki, ümumi Qafqaz federasiyası yaradılsın. Vilson təklif edirdi ki, Beynəlxalq 
sülh  konfransının  təklifi  ilə  hansısa  böyük  dövlət  sizi  himayəyə  götürsün.  Amma 
sizin probleminiz «Rus məsələsi»ndən tez həll edilə bilməz. 

98 
 
Məmməd Əmin Rəsulzadə Amerika prezidentinin tərəddüd etməyindən çox 
narahat  idi.  Əgər  prezidentin  fikrini  dəyişdirmək  mümkün  olmazdısa, 
Azərbaycanın  müstəqilliyi  də  şübhə  altına  alınardı.  Və  indi  bir  hadisəni 
xatırlayırdı:  hələ  1918-ci  ilin  noyabr  ayının  əvvəllərində  Fətəli  xan  Xoyskinin 
imzası  ilə  Demokratik  hökumət  Amerika  prezidentinə  belə  bir  teleqram 
göndərmişdi: 
«Üç milyon yarımlıq  Azərbaycan-türk xalqı da cahan müharibəsinin bütün 
fəlakət  və  iztirabını  dadmış,  eyni  zamanda  müttəfiq  orduları  ilə  birlikdə  Karpat 
dağlarına qədər cəsarətlə yürümüş və qan tökmüşdür... İndi istiqlaliyyət arzusu ilə 
müstəqil bir dövlət qurmuşlardır. 
...Yüksək  şəxsinizə  müraciət  edərək,  istiqlalımızın  təsdiqi  və...  elan  etmiş 
olduğunuz  insani  prinsiplər  dairəsində  millətimiz  sizdən  alicənab  müzahərat 
gözlər». 
Vilsona  hələ  o  zaman  teleqram  göndərilib  xahiş  edilmişdi.  Vilsonun  o 
vaxtdan  müstəqil  Azərbaycan  dövlətinin  mövcudluğundan  xəbəri  vardı.  Lakin... 
düşmən  təbliğatı  və  onun  tarixi  mövqeyi  təcrübəsi  daha  güclü  idi.  İndi  Parisə 
toplaşmış ruslar Qafqazı  «Bölünməz Rusiya»nın bir parçası kimi tanıtmaq istəyir, 
böyük  dövlətlərə  yanlış  məlumatlar  verirdilər.  Bu  ruslar  Kolçakı  hakimiyyətə 
gətirmək  istəyirdilər.  Ermənilər  isə  Türkiyə  və  Qafqaz  Ermənistanından  təşkil 
olunan «Vahid Ermənistan» proqramını irəli sürürdülər. Topçubaşov yazırdı ki, biz 
hətta  Vilsonla  görüşdə  bir  məsələyə  də  razılığımızı  bildirdik.  Dedik  ki,  keçmiş 
Rusiyanın borcunun Azərbaycana düşən hissəsini də ödəməyə razıyıq. 
Topçubaşonun məlumat məktubundan aydın olurdu ki, Versal konfransında 
vəziyyət  çox  mürəkkəbdir.  Azərbaycan  hökumətinin  nümayəndə  heyətini  çətin 
işlər gözləyir. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  dumanlı  fikirlər  içində  Topçubaşovun 
göndərdiyi məlumatları götür-qoy edirdi. 
Məmməd 
Əmin  Rəsulzadəni  «içimizdəki  Denikinlər»  ağrıdır. 
«İçimizdəki  Denikinlər»  sakit  dayanmır,  Azad  hökumətin  işinə  mane  olurdular. 
Orduda  təbliğat  aparır,  cavanları  əsgəri  xidmətdən  qaçmağa  məcbur  edirdilər. 
Məmməd Əmin Rəsulzadə azərbaycanlı bolşeviklərin bu düşüncəsiz və xəyanətkar 
hərəkətlərindən olduqca bərk qəzəblənirdi. 
Bu  adamlar  xalqı  niyə  sakit  buraxmırlar?  Rusun,  erməninin  məqsədi 
aydındır. Bəs özümüzünkülər niyə xəyanət baltasını xalqa vururlar? 
Suallar içərisini ağrıdır, didib-parçalayırdı, hökumət rəhbəri kimi ona bütün 
məlumatlar çatdırılırdı. Verilən məlumatlar həyəcanlı və dözülməz idi. Bir hadisəni 
xatırladı. 
1918-ci  ilin  dekabr  ayı  idi.  Bolşeviklərin  təşəbbüsü  ilə  Bakıda  fəhlə 
konfransı keçirilirdi. O da müsavatçı dostları ilə bu konfransda iştirak edirdi. İclasa 
gəlməkdə  bir  məqsədləri  vardı.  Bilmək  istəyirdilər  ki,  axı  bu  bolşeviklər  niyə 
camaatı  rahat  buraxmır.  Konfransda  bolşeviklər  gülünc  vəziyyətdə  qaldılar.  İrəli 

99 
 
sürdükləri—Bakıda  tətilə  başlamaq  təklifi  camaat  tərəfindən  qəbul  edilmədi. 
Onların  təklifini  yalnız  Tağıyevin  fabrikində  işdə  tətilə  başlamaq  təklifi  camaat 
tərəfindən qəbul edildi. Tağıyev isə cəza əlaməti olaraq bolşeviklərin fırıldaqlarına 
inandıqlarına  görə  onların  on  dördünü  işdən  çıxartdı.  Sonra  mərhəmətli  və 
xeyirxah Hacının bolşevik fəhlələrə ürəyi yandı, yenidən işə qaytardı. 
İndi  acı-acı  xatırlayırdı  ki,  konfransda  açıqcasına  məğlub  olan  bolşeviklər 
sonradan ona və müsavatçılara böhtan atıb deyirdilər ki, guya müsavatçılar qapıda 
dayanıb  konfrans  iştirakçılarının  hərəsinə  beş  manat  pul  verib  öz  tərəflərinə 
çəkirmişlər. Ona görə də konfransda bolşeviklərin təklifi qəbul edilməmişdi. 
Azərbaycanlı bolşeviklər ruslar və ermənilərlə əlbir işləyirdilər. Bu adamlar 
erməni  Mikoyanın,  Mirzoyanın  torunda  çırpınırlar.  Bu  torun  iplərini  bağlayan  isə 
yuxarıda—Moskvadadır.  Lenin  yenidən  erməniləri  aldadıb  Azərbaycanın  canına 
daraşdırıb. Yenə şirin vədlər verib bu xainlərə. Azərbaycanlı bolşeviklər isə həmişə 
olduğu kimi  yenə Leninə və  ermənilərin  şirin dilinə inanıblar. Mikoyan Bakıda iş 
qaydalarını pozmaq üçün may ayında tətillər təşkil etmək istəmişdi. Tətilin şüarları 
bu  idi:  «Bütün  hakimiyyət  fəhlələrə  və  kəndlilərə!  Sovet  Rusiyasına  və  sosialist 
inqilabına eşq olsun!». 
Amma o yaxşı bilirdi ki, bolşeviklərin bu şüarı altında hansı istək gizlənib: 
sovet  Rusiyasına  neft  göndərmək!  Bu  Leninin  göstərişi  idi.  Mikoyan  isə  həvəslə 
tapşırığı  yerinə  yetirməyə  çalışırdı.  Quru  sosializm  ideyası  ilə  aldanmış  bir  qrup 
azərbaycanlını yoldan çıxarmağa nə var ki! 
Tətilin  qarşısını  almaq  üçün  Əmək  naziri  Səfirkürdski  aranı  qatanları—
Mikoyanı, Çurayevi, Qarayevi və Kovalı yanına dəvət edib ciddi söhbət aparmışdı. 
Sonradan  Səfikürdski  acı-acı  ona  danışırdı  ki,  Qarayevi  bu  xəyanətkar  rus 
və erməninin arasında görəndə nifrətdən bilmirdim nə edim. 
Onu həyəcanlandıran bir başlıca məsələ də bu bolşeviklərin orduda apardığı 
təbliğat idi. Bolşeviklər azərbaycanlıları ordudan qaçmağa təhrik edirdilər. 
Bir  Ģikayət.  Bu  azərbaycanlı  bolşeviklər  milli  hökuməti  yıxıb  Vətənlərini 
işğalçı  XI  orduya  təslim  edəndən  sonra  xəcalət  çəkmədən  qəzetlərdə 
lovğalanacaqdılar:  bəli,  biz  orduda  güclü  iş  aparırdıq.  Hələ  1919-cu  ilin  avqust 
ayında  hümmət  təşkilatı  tərkibində  hərbi  komissiya  yaratdıq.  Hərbi  komissiya 
cavanları  əsgərlikdən  qaçmağa,  xalqın  uşaqlarını  əsgərliyə  verməməyə  çağırmalı 
və  bu  sahədə  ciddi  iş  aparmalı  idi.  Həmin  vaxta  qədər  də  biz  işləyirdik.  Amma 
ayrı-ayrılıqda fəaliyyət göstərirdik. Belə işin təqsiri az olurdu. Ona görə də təşkilat 
yaratdıq. 
Ordudakı  gərginliyi  bolşeviklər  getdikcə  artırırdılar.  Məmməd  Əmin 
Rəsulzadə bu dəhşətli bəladan xilas yolları axtarırdı. Belə həyəcanlı fikirlər içində 
general Mehmandarovun 418 nömrəli gizli məlumatını xatırladı. 
Hərbi  nazir  hökumətə  məlumat  verirdi:  «İndi  Azərbaycanın  bütün 
ərazisində  həm  xalq,  həm  də  döyüşçülər  arasında  təbliğat  aparılır.  Təbliğatçılar 
xalqın  uşaqlarını  əsgərliyə  verməməyə,  əsgərləri  isə  ordudan  qaçmağa  təhrik 

100 
 
edirlər. Xüsusilə Qazax qəzasında bu təbliğat güclü aparılır. Belə təbliğatın nəticəsi 
olduqca ciddidir. Gəncə qubernatorluğunun dediyinə görə, bütün Qazax uşaqlarını 
əsgərliyə verməkdən imtina edir». 
Mehmandarov  sonradan  hökumət  rəhbərliyinə  şikayətlənib  bolşeviklər 
haqqında ciddi tədbir görməyi söyləmişdi. 
Generalın  məlumatı  narahat  fikirlər  içində  saxlayırdı  onu.  Bəs  kim  idi  bu 
adamlar? Daxili İşlər Nazirliyi onların  kimliyini müəyyənləşdirmişdi. Budur onlar:  
Nərimanov, Mirzə Davud Hüseynov, Əliheydər Qarayev, Əhmədov və başqaları. 
Bu  adamlara  qarşı  qətiyyətli  işə  başlamaq  lazım  idi.  Hökumət  rəhbərliyi 
Daxili  İşlər  Nazirliyinə  onlarla  kəskin  mübarizəyə  başlamağı  tapşırmışdı.  İndi 
fikirləşirdi  ki,  belə  də  etmək  lazımdır.  «Bolşevikləşmiş»  adamlara  kəskin 
müqavimət göstərməli və ümumiyyətlə, onlar nəzarətə alınmalıdırlar. Ona görə də 
Daxili İşlər nazirinin az əvvəl verdiyi qərarı düzgün  sayırdı: 
 
«Müsavat Daxili İşlər nazirinin 
q ə r a r ı 
 
Şuşa şəhərinin müvəqqəti general-qubernatoruna 
 
N.  Nərimanovun həbs edilməsi haqqında 
Müvəqqəti general-qubernator X. Sultanova. 
 
Hərbi  nazirin  aldığı  casusluq  məlumatlarına  görə  bolşevik  Nərimanov 
Bakıya  gəlib,  orada  «Hümmət»  partiyasının  parlament  üzvləri  ilə,  başlıcası  isə 
Saniyev və Qarayevlə görüşmüşdür ki, Şuşa və Qazax qəzalarında camaat arasında, 
habelə  imkan  daxilində  qoşun  arasında  bolşevizmi  yaysın.  Hərbi  nazir  təsdiq  edir 
ki, bu cür təbliğat nəticəsində hazırda orduya çağırılanların sayı xeyli azalmışdır və 
qorxur ki, tamam heçə enə bilər. 
Məlumat  üçün  bunu  bildirməklə  siz  cənablarınızdan  xahiş  edirəm  ki, 
Nərimanov  sizin  general-qubernatorluğunuzda  peyda  olsa,  onun  tutulması  barədə 
sərəncam verəsiniz. 
Bu  barədə  Gəncə  qubernatoruna  da  mənim  tərəfimdən  teleqrafla  məlumat 
verilmişdir. 
Daxili İşlər naziri:  X a s m ə m m ə d o v». 
Onu ən çox Nərimanov narahat edirdi. O biriləri ilə müqayisədə Nərimanov 
həm  təcrübəli,  həm  də  geniş  siyasi  mübarizə  məktəbini  keçmiş  bir  adam  idi. 
Nərimanov  öz  əqidəsindən—tutduğu  yanlış  yoldan  əl  çəkmirdi.  Lenin  onu 
inandırırdı  ki,  Azərbaycanda  sovet  sosialist  respublikası  qurulsa  hökumətin 
müstəqil yaşamasına və xarici hücumlardan qorunmasına kömək edəcək. Bu vədlər 
Nərimanovda  belə  yanlış  əqidə  yaratmışdı:  Azərbaycan  sovet  Rusiyası  olmadan 
yaşaya bilməz. 

101 
 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  indi  öz-özünə  düşünür  və  Nərimanovun 
mövqeyini səhv kimi qiymətləndirirdi. 
Budur,  Nərimanov  Azərbaycan  hökumətinə  məktub  göndərib.  1919-cu  ilin 
belə gərgin vaxtında Azərbaycan Demokratik Respublikasının böyük işlər gördüyü 
bir zamanda Nərimanov nə yazırdı? 
 
«MÖHTƏRƏM NƏSĠB BƏY YUSĠFBƏYOV CƏNABLARI! 
 
...Bütöv  bir  xalqın  həyatı  ilə,  qızıl  əsgərləri  xarüqələr  yaradan  bütöv  bir 
dövlətin  həyatı  ilə  oynamaq  olmaz,  amma  siz  cinayətkarcasına  bu  cür  oynadınız, 
qonşularınız  isə  sizi  dar  bir  dalana  soxaraq  sizə  gülürlər.  Məsələn,  Ermənistanı 
götürün. O daim İngiltərə ilə, indi də Denikinlə əlaqə saxladığı halda öz agentlərini 
Moskvaya göndərir və artıq orada sovetlərə tərəfdar olmaqdan danışılır. 
Əgər Denikin tezliklə darmadağın edilərsə və Ermənistan sovetlərə tərəfdar 
olduğunu  bildirərsə  (bu  məhz  belə  də  olacaqdır),  onda  sizin  vəziyyətiniz  neçə 
olacaqdır?.... 
N. NƏRĠMANOV». 
 
Nərimanovun  məktubda  yazdığı  bir  söz  də  onu  ağrıdırdı:  «Qızıl  əsgərləri 
xarüqələr  yaradan  bir  dövlət».  Nərimanov  sovet  Rusiyası  haqqında  deyirdi  bu 
sözləri. Maraqlı idi. Əgər Nərimanov əsgərin xarüqələr yaratdığından danışır və bu 
fikri  qəbul  edirdisə,  bəs  onda  niyə  milli  ordumuzdan  Azərbaycanlı  balalarımızı 
qovur,  onları  əsgərlikdən  uzaqlaşdırır,  xalq  arasında  «uşaqlarınızı  əsgərliyə 
verməyin»  deyib  fəryad  qoparır?  Niyə,  niyə  bunları  edir  Nərimanov?  Məgər 
Azərbaycan  əsgəri  «xarüqələr»  yarada  bilməzmi?  Məgər  «xarüqələr  yaratmaq» 
yalnız  rusun  alnına  yazılıb?  Axı  faktlar  tamam  başqa  şeyləri  deyir.  Qısa  bir 
zamanda  milli  ordumuz  necə  böyük  qəhrəmanlıqlar  göstərib?  Lənkəranda  kök 
atmış,  öz  hökmranlıqlarını  davam  etdirən  rusları  milli  ordumuz    susdurmadımı? 
On-on  iki  gün  ərzində  dörd  yüz  əlli  kilometrlik  bir  yolu  milli  ordumuzun  susuz 
səhralardan  nizami    bir    halda  gedib-gəlməyi,  Lənkəran  və  Muğanda  Demokratik 
hökumətin    bayrağını  qaldırmağı  böyük  hadisə  deyilmi?  Zəngəzurda,  Qarabağda 
erməniləri  susduran  bizim  milli  ordumuz  deyilmi?  Ayağı  çarıqlı,  əyni  cırıq    
paltarlı  Azərbaycan  əsgəri  hansı  çətinliklərlə  qarşılaşmır?  Amma  dözür,  dayanır 
Azərbaycan  əsgəri.  Çünki  onun  sinəsində  vətən  sevgisi,  rusun    əsarətindən    xilas 
olmuş  Azərbaycana  vurğun  bir  ürək  döyünür.  O  bu  həqiqəti  bilir  və  onun 
qorunmasında  canını  əsirgəmir.  Nərimanov  isə  özgələrin  cəsarətinə,  «xaruqələr 
yaratdığına»  inanır.  Əgər  sizin  təbliğatlarınız  olmasaydı,  indi  nə  qədər 
Azərbaycanlı balası əsgəri paltar geyinib vətəni qoruyurdu. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  düşünürdü  ki,  Nərimanovun  xalq  arasında 
nüfuzu  var.  Xalq  ona  «həkim  Nəriman»  kimi  hörmət  edir,  inanırdı.  Ona  görə  də 
Nərimanovun  dediyi  sözlər  çoxlarının  əqidəsini  dəyişirdi.  Nərimanov  həm  də 

102 
 
yaradıcı  ziyalı  idi,  əsərləri  səhnələrdə  tamaşaya  qoyulur,  sevilirdi.  Nərimanovun 
inandığı Lenin siyasəti isə onun xalq arasındakı mövqeyinə uyğun gəlmirdi. 
Bir  Ģikayət.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  Nərimanov  haqqında 
düşündükləri  az  keçməmiş  düz  olacaqdı.  Və  bu  həqiqətə  Nərimanov  özü  də 
inanacaq,  təəssüf,  peşmanlıq  hissi  ilə  etiraf  edəcəkdi.  Nərimanov  başa  düşəcəkdi 
ki, o aldanıb. 
Nərimanovun  rəyi  soruşulmadan  Lenin  Azərbaycanın  adından  danışanda, 
xalqın sərvətini, neftini istədiyi kimi bölüşdürəndə o zəif bir səslə deyəcəkdi: «Mı 
tak  ne  doqovorilis.  (Biz  belə  danışmamışdıq).  Amma  Nərimanovu  heç  kim 
eşitməyəcəkdi.  Çünki  Nərimanov  gücsüz  idi.  Nə  olsun  ki,  özünü  hökumət  başçısı 
qoymuşdular?  Bu  ki,  kağızda  yazılmışdı.  Real  həyatda  isə  o  gücsüz  idi.  Güclü, 
olmaq üçün, hökumət başçısının ordusu gərəkdi. Nərimanovun isə ordusu yox idi. 
Bakıda özünün bir zamanlar pərəstiş etdiyi, «xarüqələr yaratmağı» ilə qürrələndiyi 
rus ordusu vardı. Və Nərimanov bu ordunun əmri ilə oturub-dururdu. Nərimanovu 
müdafiə etməli olan milli ordu isə dağılmışdı. 
Gərginliklərə,  olmazın  çətinliklərinə  baxmayaraq  milli  ordu  möhkəmlənir, 
əsgərlərin sayı çoxalırdı. Məmməd Əmin Rəsulzadənin ilham verdiyi Demokratik 
hökumət  və  qeyrətli  «müsavatçı»lar  xalqa  həqiqəti  başa  salır,  milli  ordunu 
gücləndirirdilər. Nəzərdə tutulmuşdu ki,  əsgərlərə əlli  min  dəst paltar almaq üçün 
xüsusi  bir  heyət  İtaliyaya  göndərilsin.  Ordu  möhkəmlənirdi.  Bolşevik  maneəsinə 
baxmayaraq xalq öz oğullarını Vətənin keşiyini çəkməyə göndərirdi. 
...Xalq  azadlığa  çıxmışdı.  Hər  cür  əsarətdən,  sıxıntı,  boğuntudan  xilas 
olmuşdu. Hamı Azərbaycanın istiqlaliyyət qoxuyan dadlı günlərini yaşayırdı. 
Qarşıdan xoşbəxt bir gün gəlirdi. Hamı o günü səbirsizliklə gözləyirdi. 
1919-cu il idi. Sentyabrın 15-nə bir gün qalırdı. 
..Sentyabrın  15-i  günü  azad  Azərbaycan  xalqı  ona  istiqlaliyyət  səadəti 
ərmağan  etmiş  türk  şəhidlərini  yad  edirdi.  Keçən  il  bu  zaman  türk  qoşunlarının 
köməyi ilə Bakı şəhəri rus, ingilis, erməni düşmənlərindən azad edilmişdi. Yüzlərlə 
türk əsgəri Bakının azad olunması uğrunda gedən qanlı döyüşlərdə həlak olmuşdu. 
Xalq onları hörmətlə dəfn edib, xatirələrini əziz tuturdu. 
Budur, Bakı camaatı Çəmbərəkənd qəbiristanlığına axışır. Onları azad etmiş 
türk  şəhidlərinin  məzarını  ziyarətə  gedirlər.  İndi  bura  xalqın  müqəddəs  bildiyi 
yerdir. 
Həmin  günü  Azərbaycanın  çox  yerində  şəhid  qəbirlərini  ziyarət  edirdilər. 
Xalq  torpağını  işğalçılardan  azad  etmiş  türk  şəhidlərinin  məzarını  Şamaxıda, 
Qarabağda, Naxçıvanda və başqa yerlərdə qoruyub  hörmətlə  saxlayırdı. 
Həmin  o  günü  azad  Azərbaycan  hökumətinin  başçısı  Məmməd  Əmin 
Rəsulzadə  Çəmbərəkənd  məzarıstanlığına  toplaşmış  həmvətənləri  qarşısında  çıxış 
edir. Otuz beş yaşlı dövlət başçısı deyir: 
«Ey hür Azərbaycanın hür vətəndaşları! Əziz millətdaşlar!... Böyük bir hiss, 
milliyyət  və  qardaşlıq  hissilə  uzaq  yollardan  qoşaraq  bizi  xilasa  gələn  və  öz 

103 
 
ölümləri ilə yeni bir türk dövlətini yaşadan bu böyük insanları yad edərkən sizi bir 
az  düşündürmək  istəyirəm.  Rus  əmələsi  millətlərin  haqqı  istiqlalını  elan  edər.  Bu 
mümkündür.  Fəqət,  bir  türk  istiqlalının  təhəqqüqünü  rus  əmələsindən  gözləmək 
əbəsdir.  Sinfi  məfkurələrin  öz  qüvvət  və  sayələrinə  bağlı  olduğu  kimi,  milli 
məfkurələrin təhəqqüqü də milli qüvvətlərin sayı və hümmətlərinə bağlıdır.  
Bunun  üçündür  ki,  millətlərə  hakkı-istiqlal  elan  edən  rus  kommunizmi 
Azərbaycan  istiqlalına  müncər  olunca,  türk  düşmanı  ünsürlərlə  yaxınlıq  etdi, 
başımıza  qanlı  mart  hadisəsini  gətirdi.  Bizə  muxtariyyət  vermək  deyil,  xarabazar 
vermək  istədi.  Bu  qızıl  və  qanlı  qüvvəyə  qarşı  milli  istiqlalımızın  həqiqi  müdafiə 
olaraq  bizə  Xızr  kimi  gələn  qüvvət  hankı  qüvvət  idi?!  Bu  qüvvət  Rusiya  əmələsi 
deyil, türk ordusu idi. Milli bir qüvvət idi! 
Əvət, Azərbaycan milli hürriyyət və istiqlalının yeni türk dövlətinin vücudu 
üçün bu  gün böyük  məzarları başında hüznlə  üzərində diz çökdüyümüz bu böyük 
insanlara borcludur! 
Bu böyük şəhidlər kimi, biz də fədakar olacaq, hürriyyətimizi, milli vəhdət 
və istiqlalımızı, canımızı verərək müdafiə edəcəyik!» 
Məzar başına toplanan xalq öz rəhbərinin səsinə qoşularaq and içir. 
Azad  Azərbaycanın  hər  yanında  türk  şəhidlərinin  xatirəsi  yad  edilir, 
məhəbbət, hüzn dolu sözlər eşidilirdi. 
Xalq  azad  idi  va  öz  xilaskarını  yada  salır,  məzarı  başında  onun  qanı 
bahasına  qazanılan  istiqlalını  qoruyub  saxlayacağına  and  içirdi.  Hökumət  başçısı 
da  xalqla  birlikdə  bu  and  yerinə  gəlirdi.  Azad  xalqın  istəyindən  başqa,  özgə 
kimsənin hökmü işləmirdi burda. Amma… 
ġikayət  səsi.  Amma  bir  gün  gələcəkdi  ki,  hər  şey  dəyişəcək,  dövran 
başqalaşacaqdı.  İndi  azadlıq  gülü  bitən  torpaqdan  ah-fəğanlar  yüksəlməyə,  inilti 
qopmağa  başlayacaqdı.  Azərbaycanı  işğal  edən  bolşeviklər  qanlı  istibdad 
köynəyini  əyninə  geyinib  yalnız  «hürriyyət»  deyən  Azəri  türklərini  deyil,  eyni 
zamanda  torpaqda  sakit  uyuyan  türk  məzarlarını  da  qılınclayacaqdılar.  Qorxu  və 
əsarətdə yaşayan xalqa Çəmbərəkəndə gedib türk şəhidinin məzarını ziyarət etmək 
qadağan  olunacaqdı.  Qorxacaqdı  bolşeviklər.  Qorxacaqdılar  ki,  adamlar  o  məzar 
üstə gedəndə içərilərinə güc, qüvvət yığıb bu işğalçılara qarşı qiyam qaldırar, qanlı 
teştlərini onların başında sındırarlar. 
Amma  xalq  unutmayacaqdı  o  şəhidləri.  Məzarları  üstə  gedə  bilməsələr  də, 
kənardan  baxıb  onların  azad  məfkurə  atəşini  ürəklərinə  yığacaq,  yadlar  ayağı 
altında  inildəyən,  məzarıstanlıqda  sönməz  bir  şölə  kimi  daima  tutuşub  yanan 
şəhidləri  qəlblərində  yaşadacaqdılar.  O  məzarlar  üstündə  içdikləri  andı  isə 
unutmayacaqdılar. İçəriləri alışa-alışa qisas gününü gözləyəcəkdilər. 
...O  məzarlardan  biri  hazırda  Şamaxı  rayonunda  qalmaqdadır.  Görünür  bu 
qərib türk şəhidinin məzarını dağıtmağı təsadüfən unudublar. 
M.Ə.Rəsulzadə  qaçqınlar  haqda  düĢünür.  Gələn  xəbərlər  ürək  açmırdı. 
Neçə  dəfə  Ermənistan  hökumətinə  təklif  olunmuşdu  ki,  qırğın  dayandırılsın. 

104 
 
Amma  ermənilər  bildiyini  edirdi.  Zəngəzurda,  Vedidə  Andranik  qocalara, 
körpələrə  belə  rəhm  etmirdi.  400-ə  yaxın  azərbaycanlı  qorxudan  qaçıb  məscidə 
girmişdi.  Andronikin  adamları  onlara  rəhm  etməyib,  içərisindəkilərlə  birlikdə 
məscidi yandırmışdılar. 
Günahsız  ölənlərin  acı  taleyi  ağrıdırdı  onu.  Vəziyyətdən  isə  yeganə  çıxış 
yolu vardı: Milli ordunun köməyi ilə Andronikin vəhşiliyinin qarşısını almaq. 
Azərbaycan  qaçqınlarla  dolu  idi.  Evləri-eşikləri  dağılmış  bu  adamlar  güc-
bəla  ilə  canlarını  qurtarıb  qaçmışdılar.  Amma  nə  yaşayış  yerləri  vardı,  nə  də 
güzəranları. 
Hökumət  onlara  köməklik  göstərirdi.  Amma  çatdırmaq  qeyri-mümkün  idi. 
Qaçqınlar  bir  idimi,  iki  idimi?  Minlərlə  qaçqın  acınacaqlı,  səfalət  dolu  həyat 
yaşayırdı. 
Başçılıq  etdiyi  milli  hökumət  imkanı  daxilində  kömək  edirdi.  Onların 
vəziyyətini  yaxşılaşdırmaqdan  ötrü  çoxlu  vəsait  ayırmışdı.  Amma  bunlar  xalqın 
düçar olduğu faciə ilə müqayisədə az idi, çox az idi. 
Milli hökumətin qaçqınlarla bağlı son vaxtlarda gördüyü işləri xatırladı: 
1)  Gəncə  dairəsində  21908  qaçqın  var.  Bu  qaçqınlara  18000  pud  taxıl 
verilib. Qaçqınlar üçün Gəncədə 3, Gədəbəydə 1, Qazaxda 1 pulsuz yeməkxanalar 
açılıb. 
2) Şamaxı dairəsində 26877 qaçqın var. 18241 pud taxıl verilib. 13-dən çox 
yeməkxana yerləri açılıb. 
3)  Nuxa  dairəsində  51000  qaçqın  var,  1730  pud  taxıl  da  oraya  göndərilib. 
Lənkəranda, Qarabağda da qaçqınların sayı çox idi. Vəziyyət hər yandan dumanlı 
görünürdü. 
Amma  hökumətin  çətinlikdən  qorxmayıb  ağıllı  planlar  həyata  keçirib 
işləməyi  onu  az  da  olsa  sakitləşdirirdi.  Hökumətdə  milli  qeyrətli,  Azərbaycanın 
varlığını hər şeydən üstün tutan adamlar çox idi. İmkanları nəyə çatırdısa edirdilər. 
Düşünürdü  ki,  Azərbaycanın  xarici  ticarət  əlaqələri  möhkəmlənsə,  satılan  neft  ilə 
qaçqınların  halını  tez  bir  zamanda  yaxşılaşdırmaq  olar.  Bütün  qayğılar  hamısı 
birdən  çıxmışdı  ortalığa  və  heç  birinin  həllini  gecikdirmək  olmazdı.  Yaranmış 
şərait hökumətdən çox şey tələb edirdi. Hökumətin isə imkanı az idi. 
Qaçqınların halı ağrıdırdı onu. Başçılıq etdiyi hökumətin ciddi çalışmağına 
baxmayaraq  hələ  də  azərbaycanlılar  yaşayan  kəndlərdə  Andronikin  atdığı  güllə 
səsləri, körpə iniltisi, insan fəryadı eşidilirdi. 
M.  Ə.  Rəsulzadə  Versaldan  nigarandır.  Versaldan  məktublar  gəlirdi. 
Amma  məktublarda  narazılıq,  giley-güzar,  ümumi  münasibətin  gərginliyi  hiss 
olunurdu.  Nümayəndə  heyəti  çətin,  çox  çətin  bir  vəziyyətdə  qalmışdı. 
Azərbaycanın  müstəqilliyini  tanıtmaq  istəyən  nümayəndə  heyətinə  iki  tərəfdən 
təzyiq göstərilirdi: Bir yandan ermənilər, ikinci tərəfdən ruslar.  Konfransa  gəlmiş 
ruslar    nə  istəyirdi?  Onlar  yenə  də  köhnə  fikirlərində  qalmışdılar:  Rusiyanın 
əvvəlki sərhədlərini qorumaq. 

105 
 
Məmməd Əmin Rəsulzadə Əlimərdan bəyin göndərdiyi məktubdakı sözləri 
acı-acı  xatırlayırdı:  «Burdakı  rus  nümayəndələri—Lvov,  Sazonov,  Çaykovski, 
Maklakov  və  b.  bizim  müstəqilliyimizdən  əsəbiləşir,  coşurlar,  razılaşmaq 
istəmirlər.  Haqqımızda  deyirlər  ki,  yalnız  biz  nümayəndə  heyətimiz  müstəqil 
Azərbaycan şüarını irəli sürürük. Lakin Azərbaycan xalqı özü Rusiyadan ayrılmaq 
istəmir. Çünki onlar rusları sevirlər». 
«Şovinist  ruslar!»  deyə  ağrılı  halda  fikirləşirdi,  şovinistliyinizdən  əl 
çəkmirsiniz. Gör bir iddialarına bax! Azərbaycan xalqı ayrılmaq istəmir. Axı hansı 
haqq  ilə  Azərbaycana  sahib  durmaq  istəyirsiniz?  Niyə  bu  xalqın  hüquqlarını 
tapdalayırsınız.  Yüz  ildir  ki,  bu  xalqın  qanını  sorub  içdiniz,  bəs  etmədimi?  Yüz 
ildir  xalqın  malını,  dövlətini,  sərvətini  daşıyıb  soyuq  şimala  apardınız, 
doymadınızmı?  Bu  xalqdan  niyə  əl  çəkmirsiniz?  İndi  də  gedib  orda—sülh 
konfransında Azərbaycanın tanınması işinə mane olursunuz! 
Əli  Mərdan  bəy  məktubunda  ermənilərdən  də  şikayətlənirdi,  yazırdı  ki, 
ermənilər  köhnə  fikirlərindən—  Türkiyə  və  Qafqazdakı  ermənilərdən  ibarət  olan 
«vahid  Ermənistan»  ideyalarından  əl  çəkmirlər.  Və  hətta  açıqca  deyirlər  ki,  əgər 
bizim bu fikrimiz qəbul edilməzsə, onda Denikinin tərəfinə keçəcəyik. 
Ermənilərin bu hərəkətinə o təəccüblənmirdi.  Çünki ermənilər nə zaman öz 
ağıllarına,  düşüncələrinə  güvənib  yaşamışdılar  ki?  Həmişə  kiminsə  ətəyindən 
yapışıb yaşayıblar. Bu artıq onlarda adi yaşayış normasına çevrilib.  
Əli  Mərdan  bəy  məktubunun  sonunda  işıqlı  sözlər  də  işlədir,  Azərbaycan 
hökumətinin  ümidini  qırmırdı.  Yazırdı  ki,  amma  biz  hər  yerdə  müstəqil 
Azərbaycandan,  onun  yaşayıb  fəaliyyət  göstərməsindən  danışır,  xariciləri  bu 
həqiqətə inandırmağa çalışırıq. 
...Məmməd  Əmnn  Rəsulzadə  isə  Versaldan  nigaran  idi,  çox  nigaran  idi. 
Həmişə intizar içində o uzaq şəhərdən xoş xəbər gözləyirdi.