AZƏrbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

GƏNCƏ QAN ĠÇĠNDƏDĠR 
 
Məmməd    Əmin    Rəsulzadənin   qaldırdığı   üç  rəngli bayrağın  azadlıq 
sevgisindən  güc  almış  Azərbaycan  əsgəri  əlində  silahı  möhkəm  tutub  şimal 
rusunun gəlib şərqdə - doğma torpağında onu əsir etməsinə razılaşmırdı. Milli ordu 
hələ qalırdı və mübarizəsini davam etdirməkdəydi. 
1920-ci  il  mayın  26-da  milli  Azərbaycan  ordusunun  Gəncə  alayı    Gəncə 
şəhərində rus ordusuna qarşı üsyana qalxdı. Gəncə alayının 250 nəfərlik  bir dəstəsi 
Şəki  alayının müəyyən  qüvvələriylə birləşib üç minlik rus qüvvəsinə qarşı döyüşə 
girdilər.  Milli  ordu  əsgərləri  böyük  cəsurluq  göstərib  düşməni  məğlub  etmiş, 
Gəncəni işğalçı ruslardan təmizləmişdilər. Xalqın fədai oğulları da dəstələr yaradıb 
milli  ordu əsgərlərinə köməklik göstərirdilər. Həftələrlə davam edən  bu döyüşdə 
rus  ordusu  8500  nəfər  tələfat  verdi.  Nəhayət,  20  min  əlavə  rus  qoşunu  şəhərə 
yeridildi, Gəncəni başdan-başa  talan  edib dağıtdılar.  Kişiləri,  qadınları, südəmər 
körpələri, cavan  qızları qətlə yetirdilər. Verilən qurbanların   sayı on   minlərlə idi. 
Gəncə erməniləri ilə birləşən ruslar azərbaycanlıları qırıb məhv edirdilər. 
ġahid  sözü.  Məmməd  Altunbəy.  Əsli  gəncəlidir.  Sonradan  Türkiyədə 
yaşayıb. 1987-ci ildə İstanbulda vəfat edib. Onun Gəncə üsyanı haqda xatirəsi: 
«…Birdən müdhiş çığırtılar qopmağa,  anaların fəryadı Gəncəni sarsıtmağa 
başladı...  Biz  başımızı  geriyə  çevirdiyimiz  zaman  dəhşətdən  donub    qaldıq. 
Gözlərimizə  inanmadıq.  Ermənimi,  rusmu  olduqlarını  anlaya  bilmədiyimiz  iki 
əsgərin  havaya  qaldırdıqları  süngülərin  ucunda  iki  balaca  cocuq  çırpınırdı.  Mən 
gözü qızmış o əsgərlərin süngü tutan əllərindən yerə qan sızdığını gördüm. 
...Küçələri  belə  gül-çiçək  qoxuyan  gözəl  şəhərimiz  Gəncəyə  ayaq 
basdığımız andan etibarən küçələrin hamısı minlərcə insan cəsədləri ilə dolmuşdu. 
Haraya  baxsaydın  insan  cəsədi  görünürdü.  Şəhərin  iç  mənzərəsi  məzarlıqdan 
fərqlənmirdi. Küçələrdə cəsədlərin üzərindən adlayıb   keçirdik. 

125 
 
Yüzlərlə insanın başı kəsilmişdi! 
Gözləri  çıxarılmış,  qulaqları,  burunları  kəsilmiş,  lüt  soyundurulmuşdu 
insanlar! 
Qarınları  süngülərlə  dəlik-deşik  edilmiş,  başları  daşa  vurularaq  beyinləri 
çölə çıxmışdı adamların! 
Yüzlərlə  uşağı,  gənci  gah  daşlarla  parçalamış,  gah  da  güllə  ilə 
öldürmüşdülər!...» 
...Gəncədə bu faciəni rus əsgərləri ilə ermənilər törətmişdi. 
Vəhşi xislətli ordu bu nahaq qanları tökmüşdü. Bəlkə elə buna görə idi ki, o 
dəhşətli faciədən sonra Gəncəlilərin ən ağır qarğışı belə olurmuş: 
«Rusla yatıb erməni ilə qalxasan! 
Rusdan dostun, ayıdan postun ola!  
Rusun zülmünə uğrayasan!» 
Məmməd Əmin Rəsulzadə Gəncə üsyanını belə xatırlayırdı: 
«Çarizmin  qəddar  generalı  Knyaz  Sisyanova  parça-parça  doğranıncaya 
qədər  müqavimət  göstərən  Cavad  xanın  şəhəri  bu  dəfə  də  özünü  göstərdi.  Ruslar 
burada  diviziyalarını  itirdilər.  Bakıdan  kömək  gəldi.  Digər  tərəfdən  də  Gəncə 
erməniləri  qiyamçıları  arxadan  vurmağa  başlayınca  şəhər  süqut  etmək 
məcburiyyətində qaldı…» 
Gəncədə günahsız xalqın qanı axıdılanda, Məmməd Əmin Rəsulzadə Lahıc 
dağlarında  gizlənib  xalqını  rus  əsgərinin  qanlı  süngüsündən  qurtarmağa  çalışırdı. 
Nərimanov isə bu vaxt Moskvaya aşağıdakı məzmunda məktub göndərmişdi. 
«Əziz Vladimir İliç! 
Gəncə  üsyanı  zamanı  köhnə  Azərbaycan  ordusunun  bütün  zabitləri  həbsə 
alınmışdı.  Müsavatçıları  görməyə  gözləri  yoxdur…  Sovet  Rusiyası  olmadan 
Azərbaycan yaşaya bilməz... Onlar Rusiyanı sevirlər… 
Kommunist salamı ilə, 
N. NƏRİMANOV». 
 
LAHIC DAĞLARINDA 
 
Lahıca  gedirdi.  Vətəni  talan  olmuş,  yurdu  qan  ağlayan  istiqlal  yolçusu 
Lahıca gedirdi. Hər gün eşitdiyi inilti, fəryad səslərindən ürəyi qan ağlayan fədakar 
«müsavatçı» indi Lahıca üz tutmuşdu. İstiqlad məşəli indi Lahıcdan alovlanacaqdı. 
Lahıca  müsavatın  ilk  qurucularından  olan  sədaqətli  dostu  Abbasqulu 
Kazımzadə  ilə  gedirdi.  Qalan  işləri  təşkil  edən  isə  lahıclı  dostları  Ağabala    
Qasımov idi. Ağabala Qasımov yüksək təhsil görmüş bir ziyalı idi. Lahıcda onların 
evində qalacaqdılar. 
Gəlib  Şamaxıya  çatdılar.  Buradan  Lahıca  faytonla  gedəcəkdilər.  Faytona 
minəndə faytonçu diqqətlə, olduqca diqqətlə ona baxdı. Məmməd Əmin  Rəsulzadə 
faytonçunun  belə  qəribə  baxmağından    təəccübləndi.  Çünki  faytonçuya  onların 

126 
 
kimliyi  haqqında  heç  nə  deyilməmişdi.  Təsadüfi  müştəri  kimi  faytona  minib 
Lahıca getməli idilər. 
Bir  haĢiyə.  Sonradan  hadisənin  nə  yerdə  olduğunu  biləndə  dünyagörmüş 
faytonçu etiraf edəcəkdi:  mən ömrümdə ilk dəfə idi  ki, elə işıqlı, nurlu  sifəti olan 
adam görürdüm. Necə ağıllı baxışı, mədəni davranışı vardı! Hiss olunurdu ki, çox 
da səliqəli adamdır. 
Lahıcda Atabala Qasımovun «ərəbəmi»  adı  ilə  məşhur olan  qardaşıgildə  
qalırdı.  İlk  günlər  bu  evdə  yaşadı.  Evin  zəngin  kitabxanası  vardı.  Kitabxananı 
Ağabala  Qasımov  yaratmışdı.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  bu  kitabxanadan 
götürdüyü  «Şahnamə»  əsərini  də  burada  oxudu.  «Şahnamə»ni  oxuyandan  sonra 
«Əsrimizin  Səyavuşu»  əsərini  yazdı.  Oxunaqlı, ağrılı, təsirli bir üslubla yaratdığı 
milli hökumətin  -  Azərbaycan  Demokratik  Respublikasının  aqibətini    Səyavuşun 
acı  taleyinə  yaxın  gördü.  Min  bir  müşkülatla  yaranıb  çiçəklənən,  çox  yaşamadan 
boğulub məhv olan Azərbaycan Cümhuriyyətinin taleyindən danışdı. 
«Əsrimizin  Səyavuşu»  əsərini  sonradan  Türkiyədə  ona  çatdırdılar.  Həmin 
adama dərin minnətdarlığını bildirdi. Amma adını çəkmədi. Fikirləşdi ki, çekistlər 
həmin adamı tapıb incidərlər. 
Lahıcda  qaldığı  ilk  gündən  ciddi  işə  başladılar.  Hər  gün  Abbasqulu 
Kazımzadə  ilə  vərəqələr,  bəyannamələr  yazıb  müəyyən  adamlara  çatdırırdılar. 
Əsas iş bu idi: mübarizəni dayandırmaq olmaz. Xalq ruhdan düşməməlidir. 
Onlar  tez-tez  baş  verən  hadisələr  haqqında  məlumat  çatdırırdılar.  Gətirilən 
xəbərlər  ürəkaçan  deyildi.  Bolşeviklər  hər  yerdə  şübhələndikləri  adamları 
güllələyir,  sorğusuz-sualsız  qətlə  yetirirdilər.  Azərbaycanın  əksər  rayonlarında 
üsyanlar başlamışdı. Zaqatalada, Şəkidə, Salyanda, Lənkəranda xalq ayağa qalxıb, 
işğalçıların  rədd  olub  getməsini  istəyirdi.  Bolşeviklərin  terror  maşını  isə 
amansızcasına əzib məhv edirdi günahsızları. 
Lahıcda o hər gün işləyirdi. Qaldığı evin qapısı həmişə bağlı olurdu. Ehtiyat 
edirdilər ki, evdəkilərdən kimsə qapını açıb onların  nə işlə  məşğul olduğunu görə 
bilər. Çünki məlumat çatdırılırdı ki, Məmməd Əmin Rəsulzadə ciddi axtarışdadır. 
Bir  haĢiyə.  Günlərin  bir  günü  Lahıca  gedib  Məmməd  Əmin  Rəsulzadəni 
evlərində  saxlayan  adamların  oğul-uşaqlarını  tapıb  söhbət  edəcəyəm.  Həmin 
adamlardan biri belə deyəcək: 
«Balaca  uşaq  idik.  Bizi  o  biri  tərəfdəki  otağımıza  sarı  buraxmırdılar. 
Deyirdilər ki, ora yaxın düşmək olmaz. Bir gün marağımı saxlaya bilmədim. Gedib 
qapının  deşiyindən  içəri  baxdım.  Gördüm  ki,  iki  nəfər  kişi  qabaqlarına  çoxlu 
kağızlar qoyub nə isə yazırlar». 
Lahıca  işləməyə,  xalqın  ruslara  qarşı  mübarizəsinə  başçılıq  etməyə 
getmişdi. Və bu çətin işi bütün bacarığı ilə həyata keçirirdi. Amma gün gələcəkdi 
ki,  onun  həbsə  alıb  Bakıya  gətirəcəkdilər.  Hüquq  işindən  bixəbər  olan,  yalnız 
«Leninə  eşq  olsun!»  deməyi  bacaran  bir  müstəntiq  istintaqa  başlayıb  ona  gülünc 
sual  verəcəkdi:  «Dağlarda  dolaşırdınız,  orada  yaxalandığınız  zaman  nə 

127 
 
düşünürdünüz?». O zaman küt müstəntiqə onun əsl həqiqəti anlamayacağına görə 
belə cavab vermişdi ki, «hadisələri müşahidə edirdim». Müstəntiq inanmayacaqdı, 
israr edəcəkdi ki, «ola bilməz ki, siz orada fəaliyyətsiz qalırdınız?». Müstəntiqə nə 
iş gördüyünü demək istəməmişdi. Çünki müstəntiq ağıllı adam olsaydı ona bu sualı 
verməzdi.  Fikirləşərdi  ki,  özünün  «müsavat  hökumətinin  ruhu»  adlandırdığı  bir 
adam sakit dayanardımı heç? 
Amma köhnə mübarizə yoldaşı Stalinə Bakı həbsxanasındakı görüşündə əsl 
həqiqəti deyəcəkdi: «...Bu vəziyyətdə bizə əlverişli vaxt gəlincəyə qədər gözləmək 
lazım gəlirdi. Müstəntiqinizin anlamadığı  şey  bir «ətalət» deyil, bir «intizar» idi. 
Sovet işğalını tanımayaraq yenidən fəal mübarizəyə başlamaq haqqını saxlamaqla 
əlverişli bir şərait yaranıncaya qədər gözləyəcəkdik». 
...Lahıcda  vəziyyət  getdikcə  gərginləşirdi.  Çatdırılan  məlumatlardan  aydın 
olurdu  ki,  izinə  düşüblər.  Əvvəlcə  təhlükədən  sovuşmaq  üçün  gah  məscidə,  gah 
Məşədi  Salman  deyilən  birisinin  evində  qaldı.  Beş-altı  yerdə  qalandan  sonra 
Lahıcdan  çıxmağı  qərara  aldı.  Qonaqpərvər  Lahıcın  iki  etibarlı  adamı  onunla 
Abbasquluya  bələdçilik  edirdi.  Amma  satqın  öz  işini  görmüşdü.  Məlumatı 
çatdırmışdı lazımi yerə... 
Qaraməryəmdə  onları  həbs  etdilər.  Bələdçiləri  buraxdılar.  Onları  isə  geri 
qaytardılar. 
Bərk  yağış  yağırdı.  O  da,  Abbasqulu  da  möhkəm  islanmışdı.  Əli  silahlı 
əsgərlər  onları  qabaqlarına  qatıb  aparırdılar.  Uzaqdan  başı  dumanlı  Lahıc  dağları 
görünürdü. Dağlara baxdıqca içərisindən qəribə hisslər keçirdi. Düşünürdü ki, hələ 
o dağlara bu əsgərlərin ayağı dəyməyib. Bəlkə heç dəyməyəcək də. O dağlar hələ 
əsarətdə  deyil,  azaddır.  Ona  görə  də  o  dağlar  bu  yağışın  dumanında,  sərtliyində 
belə  xoşbəxt  görünürlər.  Azadlıqda  olandan  sonra  qarın,  tufanın  nə  qorxusu? 
Ayrılırdı  başı  dumanlı  dağlardan.  Həsrətlə,  sızıltılı  ürək  ağrısı  ilə  yaşıl  libaslı 
dağlardan ayrılırdı. Arxadan isə əsgər tüfəngləri  tuşlanmışdı üstünə. 
Bu  onun  dağlarla  son  görüşü  idi.  Vətəninin  bu  gözəl  guşəsinə  bir  də  heç 
zaman  ayağı  dəyməyəcəkdi.  Ömrünün  bundan  sonra  yaşayacağı  otuz  beş  ilini 
tikanlı  məftillərin  o  üzündəki  qürbət  ölkələrdə  dayanıb  həsrətlə  yurduna,  onun 
əzəmətli dağlarına baxacaqdı. 
Az  keçəndən  sonra  ruslar  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  indi  həsrətlə 
baxdığı o dağları da gəlib alacaqdılar. 
Onların  hər  ikisini  Bakıya  —  Azərbaycanın  fövqəladə  hakimi  və  cəlladı 
Pankratovun  hüzuruna  gətirdilər.  Pankratovun  ixtiyarında  «Osobı  otdel»  deyilən 
bir  terror  maşını  vardı.  Bu  terror  maşını  günahsız  Azəri  türklərinin  qanı  ilə 
işləyirdi. Bu maşın yalnız insan qanı axıtmaq üçün yaranmışdı. 
 
 
 
 

128 
 
PANKRATOV. «OSOBI OTDEL». STALĠN 
 
Bu qorxunc varlıq haqqında Məmməd Əmin Rəsulzadə yazırdı:  
«Azərbaycanın həqiqi diktatoru, cəlladbaşı Pankratov idi. Pankratovun əmri 
fövqündə  bir  əmr  yox  idi.  ÜK  məmurunun  füzulluğu  o  dərəcəyə  bulmuşdu  ki, 
Azərbaycan  komissarları  rəisi  bulunan  Nəriman  Nərimanovun  özünü  belə  toaqif 
eyləmişlərdi». 
Pankratov  körpəyə,  qocaya,  yaşlıya,  cavana  rəhm  etməyən  bir  cəllad  idi. 
Pankratov  dünyaya  adam  öldürmək,  nahaq  qan  tökmək  üçün  gəlmişdi.  Doğrudur, 
onun  qana  hərisliyini  iki  xəyanətkar  erməni—Mikoyan  və  Atarbəyov  (erməni 
olduğunu  söyləyirlər)  daha  da  coşdurur,  Azəri  türklərinə  onda  nifrət  oyadırdılar. 
Mikoyan Şura hökumətinin adından Bakı əhalisinin əmlakını müsadirə edirdi. Ona 
bu işlə əlaqədar rəsmi vəzifə  də verilmişdi.  Atarbəyov isə  Zaqafqaziya işləri üzrə 
(çox  güman  ki,  inqilabi  tribunallar,  «osobı  otdel»  məsələləri  üzrə)  Leninin 
köməkçisi idi. Bu iki  xain qüvvə  həm öz səlahiyyətlərindən, həm də azərbaycanlı 
bolşeviklərin  sadəlövhlüyündən  istifadə  edib  Pankratovu  qızışdırırdılar.  O  zaman 
«osobı  otdel»ə  Mikoyanın  ciddi-cəhdilə  çoxlu  erməni  doldurulmuşdu.  Çünki 
Mikoyan  Azərbaycan  xalqından  qisas  almaq  gününün  gəlib  çatdığını  bilirdi. 
Ermənilər  isə  «qanuni  yolla»  şura  hökumətinin  adından  gözü  baxa-baxa  minlərlə 
günahsız azərbaycanlını qətlə yetirirdilər. 
Amma  Pankratov  «təhsilini»  lap  yuxarıdan  almışdı.  Onun  «ilham  pərisi», 
qanadlandığı qüvvət Moskvada yaşayırdı. Bu adam Lenin idi. Sonradan üzə çıxan 
faktlar  Leninin  qəddar  terrorçu  olduğunu    təsdiqlədi.  Heç  də  uzağa  getməyək, 
Leninin öz yazılarına, altından qol çəkdiyi qan qoxulu hökmlərinə diqqət y e t i r ə 
k. 
1.  «Məsləhət  görürəm  ki,  müvəqqəti  olaraq  öz  içərinizdən  rəislər  təyin 
edəsiniz,  heç  kimdən  soruşmadan  və  səfehcəsinə  süründürməçiliyə  yol  vermədən 
qəsdçiləri və tərəddüd edənləri güllələyəsiniz. 
V.Ġ.Lenin». 
2. «...Məhkəmə gərək terroru aradan qaldırmasın. 
Kommunist salamı ilə 
LENĠN». 
3. «...Xüsusilə də həlledici, nümunə olan piterdə, şiddətli və kütləvi terrora 
həvəs oyandırmaq lazımdır. 
Salam! LENĠN». 
Bəli,  hər  xəta  Lenindən  gəlirdi.  Lenin  salamı  da  terrorla  verirdi.  Lenin 
hakimiyyəti  «proletar  və  kəndlilərə»  vermək  pərdəsi  altında  çar  Rusiyasının 
başqalaşmış, donunu dəyişmiş imperiya siyasətini həyata keçirir, əvvəlki sərhədləri 
bərpa edirdi. Pankratov kimiləri isə öz müəllimlərindən - Lenindən aldıqları terror 
nəzəriyyəsini indi Bakıda təcrübədən çıxarırdılar. 

129 
 
Bakıda  çox  güclü  terror  qurğusu  hazırlanmışdı.  1920-ci  il  aprelin  28-də 
Bakının  XI  ordu  tərəfindən  işğalından  sonra  mübarizəyə  qalxanları  aradan 
götürməkdən ötrü üç qanlı təşkilat Azərbaycanda fəaliyyətə başladı: 1) «On birinci 
ordunun,  Pankratovun  başçılığında  olan  xüsusi  şöbəsi  «Osobı  otdel»,  2) 
Azərbaycan çekası. 3) On birinci ordunun inqilabi tribunası. 
Bu  təşkilatlardan  ən  qorxulusu  Pankratovun  başçılıq  etdiyi  «Osobı  otdel» 
idi. «Osobı otdel» sorğusuz-sualsız istədiyi adamı güllələmək, öldürmək hüququna  
malikdi. 
Bir ağrı. Amma təşkilatların hər üçünü birləşdirən bir amal da vardı: Xalqın 
malını,  dövlətini,  qızılını  talan  edib  oğurlamaq.  O  zaman  on  birinci  ordunun 
inqilabi tribunal məhkəməsinin başında Hacı İlyas adlı birisi vardı. Qəddar, qansız 
adam idi. Yüzlərlə günahsız azərbaycanlını qətlə yetirmişdi: Hacı İlyasın azğınlığı, 
tökdüyü nahaq qanlar o yerə gəlib çatdı ki, axırda onu da tutub silkələdilər. 
Məlum  oldu  ki,  minlərlə  azərbaycanlını  qətlə  yetirən  bu  qəddar  inqilabi 
tribunal sədri özünü ordu ilə birlikdə Bakıya soxub ki, var-dövlət qazansın. Özü də 
saxta adla. Aydınlaşdı ki, o müsəlman və türk deyil. Bakı bolşeviklərini aldadırmış 
ki, türkəm. Adını da yalandan yazdırıbmış. Adı Hacı İlyas yox, İlya imiş. Odessalı 
tələbə olan bu rus İlya günahsız xalqı heç nədən qanına qəltan edirdi. Həbsxanada 
olanda İlya qışqırırmış ki, mən də başqa kommunistlər kimi hərəkət edirdim, onlar 
da mənim kimi adamları soyduqdan sonra öldürərdilər. 
Hacı  İlyasın  evini  axtaranda  ordan  öldürdüyü  adamların  ağızlarından 
sökdüyü qızıl dişlər, barmaqlarından çıxartdığı brilyant üzüklər tapıldı. 
1920-ci ildə Bakıya gəlmiş XI ordunun arasında xalqa divan tutan  çox  belə 
«Hacı İlyaslar» — İlyalar  vardı. 
Məmməd Əmin Rəsulzadə neçə gündür ki, Pankratovun nəzarəti altında — 
«Osobı  otdel»də  yatır.  Dostu  Abbasqulu  Kazımzadə  də  yanındadır.  Ötən  hər 
dəqiqə ömürdən sayılır. Onu hər zaman gəlib aparıb güllələyə bilərlər. Yoldaşları, 
xüsusilə  də  Abbasqulu  çox  narahatdır.  Budur,  onu  aparmağa  gəliblər.  Hamı 
həyəcanlıdır.  Çünki  belə  vaxt  aparılan  adamları  sağ  buraxmırlar.  Abbasqulunun 
halı lap pərişandır. Qorxur ki, dostunu güllələsinlər. 
...Məmməd Əmin Rəsulzadəni Pankratovun hüzuruna aparırlar. Bu yol ona 
tanışdır,  bir  dəfə  də  bu  dəhlizlə  istintaqa  aparılıb.  Pankratovun  yanında  bir  şəxs 
dayanıb. Diqqətlə, çox diqqətlə baxır ona. Bu adam kimdir görən? Həmin adam iki 
addım irəli atıb ona sarı gəlir, əlini uzadıb deyir: 
- Yoldaş Rəsulzadə, tanımadınızmı, Stalin...  
Bəli, indi tanıyır onu. Köhnə mübarizə dostu Kobanı yaxşı tanıyır. 
Bir  haĢiyə.  Stalinin  Məmməd  Əmin  Rəsulzadəni  həbsxanada  gəlib 
görməyi,  onu  xilas  etməyi  haqqında  bəzi  söhbətlər  danışılır.  Bir  çoxu  deyir  ki, 
Stalin  Bakıya  məhz  Rəsulzadəni  xilas  etmək  üçün  gəlmişdi.  Amma  Məmməd 
Əmin Rəsulzadə Stalin haqqındakı xatirələrində buna heç bir işarə vurmur. Stalin 
özü isə belə deyir: «Buraya gəlincə məhbus olduğunuzu öyrəndim». 

130 
 
Bəzi  faktlar  isə  Stalinin  Bakıya  hökumətin  tapşırığı  ilə  gəldiyini  göstərir. 
Çünki  o  zaman  (1920-ci  ilin  6  noyabrında)  Oktyabr  inqilabının  bayramı  qeyd 
olunurdu. Stalin həm də Bakı şəhər sovetinin plenumunda iştirak edirdi. 
Bəzi  mənbələrdən  isə  başqa  bir  məlumat  öyrənmişdim.  Məmməd  Əmin 
Rəsulzadə  həbs  olunanda  «gizli  müsavat»ın  tapşırığı  ilə  Ağabala  Qasımov 
Vladiqafqaza  gedib  Stalinə  məlumat  çatdırır.  Və  Stalin  də  keçmiş  mübarizə 
dostunu — onu neçə dəfə ölümdən qurtarmış Məmməd Əmini xilas etməyə gəlir. 
Türkiyədə olanda bu sonuncu faktı Məmməd Əmin Rəsulzadənin dostlarına 
söylədim. Onlar təəccüblə: «Sən bu faktı hardan bilirsən?» dedilər. 
Stalinin göstərişi ilə Pankratov çölə çıxır. Köhnə mübarizə dostları tək qalır. 
Və  aralarında  açıq,  yalnız  həqiqət  faktlarını  üzə  çıxaran  söhbət  gedir.  Stalin 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadəyə  bildirir  ki,  vəziyyətiniz  çox  ağırdır.  Azərbaycanlı 
kommunistlərin  bir  qismi  güllələnməyinizi,  digəri  isə  ömürlük  həbsxanada 
qalmağınızı  məsləhət  görürlər.  Amma  mən  bunların  heç  birini  rəva  bilmirəm  və 
məqsədim sizi xilas etməkdir, Stalin məsləhət görür ki, onunla birlikdə Moskvaya 
getsin, çünki azərbaycanlı kommunistlər onu sakit buraxmayacaqlar. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  Stalinlə  söhbətində  çox  məsələlərdən  danışdı. 
Stalinə sübut etdi ki, siz haqqımızı, istiqlalımızı tapdayıb buraya gəlmisiniz. Böyük 
millətlərdən kömək gözləməyin də faydası yoxdur. Çünki onlar Türkiyə ilə düşmən 
vəziyyətindədir.  Siz  isə  «Türkiyəyə  kömək»  şüarını  irəli  sürüb  xalqımızı  əsarətə 
aldınız. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  Stalinə  çox  həqiqətləri  söylədi  o  görüşdə.  Bir 
saata  kimi  aralarında  danışıq  getdi.  Həmin  o  danışıqda  Stalin  Məmməd  Əmin 
Rəsulzadəyə bir söz də dedi: «Nəriman bizimlə yox, biz Nərimanla anlaşdıq». 
...Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  «dörd  divar  arasından»  çıxmağa  razı  olub 
Stalinin təklifini qəbul edir. Stalin isə Pankratovu içəri çağırıb deyir: «Bura bax, bu 
adamı qaranlıq bir mətbəxdə saxlayırsınız, dərhal onu münasib bir otağa köçürün 
və ailəsinə də onunla görüşmək imkanı verin». 
Pankratov  Stalinin  göstərişini  yerinə  yetirir.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadəni 
balkonlu,  münasib  bir  otağa  köçürürlər.  Bir  neçə  gündən  sonra  Stalinlə  birlikdə 
Moskvaya yola düşürlər. Yola düşməzdən qabaq ailəsi ilə görüşmək imkanı verilir. 
 
DUSTAQ BAKI 
 
Bakı matəm içindəydi. Bakı dərdli, hüznlü bir görkəmə bürünmüşdü. Bakı 
düşdüyü  əsarət  məngənəsində  çırpına-çırpına  qalmışdı.  Bakı  son  yüz  ildə  ikinci 
dəfə  idi  ki,  düşmən  istilasına  məruz  qalırdı.  Bakını  ikinci  dəfə  idi  ki,  azadlıq 
işığından  alıb  zülmət  qaranlığa  atırdılar.  Bakı  dərd  çəkirdi,  Bakı  ağlayırdı.  Bakı 
altıncı ay idi ki, yatmırdı, yuxusuz qalmışdı. Bakı yata bilmirdi gecələr. Gündüzləri 
birtəhər  yola  versə  də  gecələri  oyaq  qalırdı.  İnsan  iniltisi,  günahsızların  fəryadı, 
qışqırığı qəlbini söküb parça-parça edirdi. Bakının hər gecəsində yüzlərlə övladını 

131 
 
aparıb qətlə yetirir —ayağına daş bağlayıb dənizə atır, güllə hədəfinə çevirirdilər. 
Bolşeviklərin şəhəri istila etdiyi bir il müddətində Bakıda öldürülənlərin sayı qırx 
yeddi minə çatmışdı. 
Bakı yas içindəydi, ağlayırdı. Qətlə yetirilən günahsız oğullarının matəminə 
bürünmüşdü. 
Ürəyi qan ağlaya-ağlaya dağılmış yurduna baxırdı. Keçən il bu zaman indi 
getdiyi küçələrdə Azad Azərbaycan dövlətinin başçısı kimi addımlayırdı. 
 
Birdən ürəyindən qəribə gizilti keçdi: O əsgərlər indi nə edir? Ömürlərindən 
ötən o xoş günü yada salırlarmı! Bilirlərmi ki, niyə onları min bir əzabla əsgərliyə 
aparırdıq. Bu günün dəhşətini görməməkdən ötrü çalışırdıq. Yox, o əsgər həqiqəti 
bilir. Bilməsə idi əlindəki silahla hələ də düşmənə qarşı vuruşmazdı. O  əsgər indi 
dağlara  çəkilib  daşlar,  qayalar  arasında  işgəncəli  həyat  sürür,  amma  vuruşur,  son 
nəfəsinə  kimi  xalqının  keşiyində  dayanır.  Sonra  fikirləşdi  ki,  yazıq  əsgərlər 
İtaliyadan milli hökumətin aldığı iyirmi beş min dəst paltarı əyninə geyə bilmədi. 
O  paltar  işğalçı  XI  ordu  əsgərlərinə  qismət  oldu.  Onlar  onsuz  da  haram  tikə 
yeməyə  öyrəşiblər.  Ayağı  çarıqlı  Azərbaycan  əsgəri  isə  dağlarda  «alınmış 
yurdu»nun geri qaytarılması yolunda döyüşür. 
Ürəyi  qan  ağlaya-ağlaya  matəmə  bürünmüş  Bakıya  baxırdı.  Bakının 
küçələrində  həmişə  dinləməkdən  zövq  aldığı,  qanadlandığı  o  iftixar  dolu  sözləri 
eşitmirdi:  «Azərbaycan,  Azərbaycan,  səndən  ötrü  can  verməyə  cümlə  hazırız». 
Yox, bu sözlər daha oxunmurdu. Bu sözləri oxumaq qadağan olmuşdu. 
Diqqətlə,  olduqca  diqqətlə  baxırdı  talan  olunmuş  Bakının  küçələrinə.  Bir 
qrup XI ordu əsgəri səs-səsə verib oxuyurdular: «Bizim Leninimizə eşq olsun!». 
Əsəbi halda başını yana çevirdi. İstəmədi onların o saxta sədalarını eşitsin. 
O bu sözlərə nifrət edirdi. Bütün varlığı, əqidəsi, düşüncəsi ilə nifrət edirdi. 
..Qohum-əqrəba  evdə  onu  gözləyirdi.  Hadisəni  eşidib  vidalaşmağa 
gəlmişdilər.  Otaqdakılardan  yalnız  birini  ilk  dəfə  idi  görürdü.  Bu  onun  iki  aylıq 
oğlu Azər idi. Lahıcda olanda balaca oğlu dünyaya göz açmışdı. İndi balaca Azər 
sakit  halda  yatırdı.  Sevimli  oğlunu  qucaqlayıb  bağrına  basdı.  Uşaq  atasının 
öpüşlərindən ayılıb ağlamağa başladı. Yazıq körpə hardan biləydiki, atası bu anda 
nələr çəkir? 
Bu, Məmməd Əmin Rəsulzadənin sevimli oğlanları Rəsulla, Azərlə, qızları 
Lətifə,  Xalidə  ilə,  həyat  yoldaşı  Ümbülbanu  xanım  və  başqa  qohumları  ilə  son 
görüşü  idi.  Övlad  şirinliyini  də  bundan  sonra  yaşayacağı  otuz  beş  ildə  bir  də 
dadmayacaqdı.  Həmişəlik  olaraq  ailə  səadətindən  məhrum  olurdu.  Ayrılıq  ağır 
oldu.  Evdəkilər  göz  yaşlarından  boğula-boğula  onu  yola  salırdılar.  Amma  bu 
görüşün son olduğunu bilmirdilər. 
Vağzala  gəldilər.  Stalin  Orconikidze  ilə  vaqonda  oturmuşdu.  Görüşdülər. 
Az sonra Nərimanov gəlib çıxır və soruşur: - Bəs Abbasqulu hanı? Cavab verirlər 
ki,  Abbasquluya  getməyə  icazə  verməyiblər.  Nərimanov  təəccüblənir  ki,  axı  biz 

132 
 
onun da getməyinə razılıq vermişdik. Məmməd Əmin Rəsulzadə deyir: «Siz demiş 
ola bilərsiniz, ancaq fakt meydandadır, icazə verməmişlər». 
Bu sözü deyib Nərimanova baxdı. Düz gözlərinin içinə baxdı. Demək istədi 
ki, müstəqil Sovet Azərbaycanı qurmuşam desən də, buranın öz ağaları var. 
...Qatar astadan hərəkətə başladı. Bu qatar ayrılıq qatarı idi. O bu qatarla bir 
də  geri  dönməyəcəkdi.  Qatar  onu  həmişəlik  doğma  elindən,  obasından  alıb 
aparırdı. Sevimli şəhəri Bakını al qan içində qoyub gedirdi. 
Qan  dənizində  boğulan  doğma  Bakısında  əlli  doqquz  «seçmə» 
azərbaycanlının siyahısı Pankratova güllələnmək üçün verilmişdi. 
Qan  dənizində  çırpınan  sevimli  şəhərinin  indi  hər  yerində  xain  erməni 
Mikoyanın səsi eşidilirdi: 
«Yoldaş  Şaumyan  bu  göstərdiyimiz  cəhətlərdən  başqa  yumşaq,  təmiz, 
şərəfli və olduqca gözəl xarakteri ilə də fərqlənirdi. Onunla hər bir adam işləməyə 
hazır idi... Onun xatirəsi həmişəlik olaraq qəlbimizdə yaşayacaq!». 
Mikoyan bu sözləri Bakının yüksək kürsülərindən Azərbaycana car çəkəndə 
Məmməd Əmin Rəsulzadə soyuq həbsxana divarları arasında çırpınırdı. 
Bakıda Şaumyanın mart qırğınını unutmayan xalq bu sözləri eşidib içəridən 
qırıla-qırıla qalırdı. 
Bakıdan, sevimli şəhərindən kədərlə, qüssə ilə ayrılırdı.