AZƏrbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

Bir  xatirə.  Bir  gün  gələcək,  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  işıqlı  həyatdan 
köçəcək.  Həmin  o  matəm  günündə  İstanbul  qəzetlərindən  biri  Məmməd  Əmin 
Rəsulzadənin bütün əzilən türklərin qızğın mülafiəçisi olub, ömrünün sonuna kimi 
bu yolda mübarizə apardığını belə yazacaqdı: 
«Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  rus  əsarətindəki  türklərin  qurtulub  birər    milli 
dövlət quracaqları  haqqındakı tezisini ideologiya halına gətirmiş və bütün ömrünü 
bu qayəyə həsr etmişdir». 
Rus  əsarətindəki  türklərin  yüksək  inamını  və  məhəbbətini  qazananda  onun 
otuz üç yaşı vardı. 

51 
 
«Müsavat»ın  səsi.  Yaşıl  ümidli  «Müsavat»  işləyirdi.  Xalqın  azadlıq  və 
istiqlaliyyət  uğrundakı  mübarizəsinin  işığına  çevrilmişdi.  Çar  təqiblərindən  yaxa 
qurtaran «Müsavat» indi açıq fəaliyyət göstərirdi. 
Gəncədə  isə  Nəsib  bəy  Yusifbəylinin  başçılıq  etdiyi  «Türk  ədəmi 
mərkəziyyət» partiyası böyük nüfuza malik idi. 
Məmməd Əmin  Rəsulzadə Nəsib bəy Yusifbəylinin bir neçə il əvvəldən—
Nəsib  bəy  Gəncə  bələdiyyə  idarəsində  çalışdığı  zamanlardan  tanıyırdı.  Nəsib  bəy 
dövlət işi ilə bağlı hər dəfə Bakıya gələndə «Açıq söz» qəzetinə baş çəkər, onunla 
görüşərdi.  Nəsib  bəyə  milli  qeyrətli,  yüksək  savadlı  ziyalı  olmasına  görə  böyük 
hörməti  vardı.  Nəsib  bəy  Bağçasarayda  çıxan  «Tərcüman»  qəzetinin  redaktoru 
İsmayıl bəy Qaspirallının qızı Şəfiqə xanımla evlənmişdi. 
1917-ci  ilin  aprel  ayında  Bakıda  Qafqaz  müsəlmanlarının  qurultayı 
keçirilirdi. Qurultayda aralarında bir söhbət oldu. Razılığa gəldilər ki, «Müsavat»la 
«Türk ədəmi mərkəziyyət» partiyası birləşsin... 
Məmməd Əmin Rəsulzadə bu partiyaların birləşdirilməsi işini Məmməd Əli 
Rəsuloğlu ilə Abbas Kazımzadəyə tapşırdı. 
Məmməd Əli Rəsuloğlu xatırlayırdı: 
«Türk  ədəmi  mərkəziyyət»  partiyası  ilə  «Müsavat»  partiyasının  birləşməsi 
məsələsinin  Nəsib  bəylə  görüşüb  həll  edilməsini  Emin  bəy  Abbas  bəylə  mənə 
həvalə etdi. Nəsib bəylə bir mehmanxanada qaldıq. Bir sıra müzakirədən sonra bu 
iki partiyanın birləşməsi qərarını verdik. Partiyanın adı haqqında Nəsib bəy partiya 
adının  «Türk  ədəmi  mərkəziyyət  firqəsi  müsavat»  qoyulmasını  təklif  etdi,  biz  də 
qəbul etdik. Söhbət arasında Nəsib bəy: «Bu qədər uzun sözü kim söyləyəcək, ilk 
zamanlarda  bu  ad  böylə  gedər,  bizim  arkadaşlarımız  da  məmnun  olarlar.  Zaman 
keçdikcə qısalaraq «Müsavat» partiyası adını alar dedi. Həqiqətən də öylə oldu». 
Nəsib  bəy  Yusifbəylinin  partiyası  haqqında.  Hələ  1906-cı  ildə  Gəncədə 
«Dram cəmiyyəti» adı ilə gizli bir təşkilat yaradılmışdı. 1917-ci ilə kimi fəaliyyət 
göstərən bu təşkilat çarın devrilməsindən sonra «Ədəmi mərkəziyyət» adı ilə açıq 
fəaliyyətə  başlamışdı.  Nəsib  bəy  Yusifbəylinin  başçılıq  etdiyi  bu  partiya 
fəaliyyətində  hansı  prinsipi  əsas  götürmüşdü?  Partiyanın  əsas  məqsədi  rus 
məhkumu  olan  türk  ellərinin  geniş  məhəlli  muxtariyyət  qazanmağı  idi.  Partiya 
bununla  əlaqədar  Gəncədə  böyük  işlər  görürdü.  Həmin  vaxtlar  partiyanın  işinə 
mane olan bir çox qüvvələr vardı. Ermənilər ruslarla dil tapıb (həmişə olduğu kimi) 
bir qrup yaratmışdılar. Sosialist əhvallı digər qüvvələr də «Türk ədəmi mərkəziyyət 
firqəsinə» qarşı mübarizə aparırdılar. Bunların içərisində ən qorxulu mövqe tutanı 
bir  qrup  qatı  dindar  idi.  Onlar  hər  vasitə  ilə  Nəsib  bəyi  və  onun  partiyasını 
ləkələyib xalqın gözündən salmağa çalışır, belə şayiələr yayırdılar: «Nəsib bəy bir 
kitab  yazaraq    (firqə  proqramına  işarə  edilirdi)  bu  kitabda  artıq  Qurani-Kərim 
əskimiş, şəriət bizi idarə edə bilməz deyir». 
Qatı  dindarları  müdafiə  edənlər  də  çoxdu.  Əksəriyyəti  belə  fikir  irəli 
sürürdü ki, əgər rus idarəsi yıxılıb dağılıbsa onda işlərimizi şəriətə görə aparaq. 

52 
 
Nəsib  bəy  bu  çətin  vəziyyətdən  çıxmaq  yolunu  tapmışdı.  Və  demişdi  ki, 
bundan  sonra  siyasət  adamları  din  işlərinə,  dindarlar  da  siyasət  adamlarının  işinə 
qarışmasın. Nəsib bəyin bu təklifi qəbul edilmişdi. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  dostu  Nəsib  bəyin  çətinliklərini,  hansı 
qüvvələrlə  toqquşub,  sıxıntılar  keçirdiyini  yaxşı  bilirdi.  Sonradan  vətənindən 
didərgin  düşəndə,  azad  Azərbaycan  hökumətinin  bütün  rəhbərləri  dünyaya  göz 
yumanda,  yalnız  o  sağ  qalanda  dostu  Nəsib  bəy  Yusifbəylinin  ölüm  günündə 
xatirəsini  yada  salmaq  üçün  hər  il  Ankaradakı  milli  kultur  mərkəzinə  gələcək, 
Azəri  gənclərinə  «müsavatçı»  dostundan  ağrı  və  səmimiyyətlə  danışacaqdı. 
Məqalələrinin  birində  isə  Nəsib  bəyin  Gəncədəki  o  çətin,  amma  şərəfli 
fəaliyyətindən belə yazacaqdı: 
«Nəsib  bəyin  Azərbaycan  istiqlalındakı  və  istiqlal  hərəkatındakı  rolu  sadə 
nazirliklə  və  baş  vəkalətdə  bulunduğunu  söyləməkdə  ifadə  edilə  bilməz.  Onun 
hərəkatındakı  həqiqi  rolu  sonra  tutduğu  bu  rəsmi  mövqelərdən  çox  daha  əvvəl 
başlamışdır.  Bu  rol  onun  Gəncədə  1917-ci  ildə  «Türk  ədəmi  mərkəziyyət  xalq 
firqəsi»  namiylə  təsis  edilən  siyasi  Azərbaycan  firqəsinin  təşkilinə  təşəbbüs 
etməsiylə  başlayır.  Azərbaycan  ideyasını  siyasi  bir  mətləb  maddəsi  şəklində 
formula etmək şərəfi mərhum Nəsib bəyindir». 
1917-ci ilin iyun ayında «Müsavat» partiyası ilə «Türk ədəmi mərkəziyyət» 
partiyası birləşib «Türk ədəmi mərkəziyyət partiyası müsavat» adlandı. Partiyanın 
mərkəzi  Bakıda  qaldı.  Gəncədə  isə  bir  şöbə  olaraq  fəaliyyətini  davam  etdirdi. 
Birləşmiş  «Müsavat» partiyasının birinci qurultayını keçirib yeni proqramını qəbul 
etmək lazım idi. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadəni  indi  ən  çox  narahat  edən  «Müsavat»ın  iş 
xəttini dəyişən zamana uyğunlaşdırmaq idi. 
«Müsavat»  partiyasının  ilk    qurultayı  1917-ci  ilin  oktyabr  ayında  oldu. 
Qurultayda  500-ə  yaxın  nümayəndə  iştirak  edirdi.    Qurultay  76  maddədən  ibarət 
partiyanın  yeni  proqramını  qəbul  edirdi.  Partiyanın  proqramında  bu  məsələlərə 
üstünlük  verilmişdi:  1)  Dövlət  və  muxtariyyət;  2)  Milli  məsələlər;  3)  Dini 
məsələlər;  4)  Həqqi  əhliyyət;  5)  İqtisad  və  maliyyə  işləri;  6)  Torpaq  məsələsi;  7) 
İşçi məsələsi; 8) Ədliyyə məsələsi. 
«Müsavat»ın  proqramında  dövlət  və  muxtariyyət  təşkilati  məsələsi  kəskin 
olaraq bu şəkildə qoyulmuşdu: 
«Rusiya  dövlətinin  şəkli  idarəsi,  milli-məhəlli  muxtariyyət  əsası  üzərinə 
qurulu xalq cümhuriyyətindən ibarət olmalıdır». 
     «Müsavat» partiyasının   proqramı  böyük tərəqqi və  inkişaf proqramına 
bərabər idi. Burda illərdən bəri əsarətdə çırpınan xalqın arzu və istəkləri, yaşamaq 
haqqı, elm, bilik qazanmaq cəhdi qabarıq şəkildə verilmişdir. 
..Beş yüz adamın iştirak etdiyi «Müsavat» partiyasının birinci qurultayında 
otuz üç yaşlı Məmməd Əmin Rəsulzadə Mərkəzi Komitənin sədri seçilir. 

53 
 
İslami əsaslı müsavata türkçü bir quruluş verən Məmməd Əmin Rəsulzadə 
lideri seçildiyi partiyanın qurultayında deyir: 
«Yalnız din birliyi müasir məna ilə bir millət təşkil edə bilməz. Milliyyəti 
təşhis  edən  müştərək  əlamətlərin  başlıcası  dil,  din,  adət  və  ədəbiyyatdır.  Bu 
nöqteyi-nəzərdən  bütün  türklər  bir  millətdir.  Təbii  milli  olduğu,  milliyyətində 
yalnız dinlə deyil, başlıca din üzərinə  müstənit hərsən təəssüs eylədiyi qənaətiylə 
biz bu günkü haliylə müttəfiq bulunan geniş türk dünyasının bir gün gəlib müttəhit 
və müttəfiq bir türk aləmi təşkil edəcəyinə inanırıq. 
Milli  istiqlala  malik  olmayan  bir  millət,  hürriyyət  və  hərsini  də  hifz  edə 
bilməz. İnsanlara hürriyyət, millətlərə istiqlal». 
...Amma dünya dəyişmişdi.  
«Müsavat»ın  birinci  qurultayının  keçirildiyi  vaxtda,  istiqlaliyyət  və 
hürriyyətə  doğru  daha  inamlı  addımlar  atıldığı  zamanda  xalqın  bütün  istək  və 
arzularını boğub məhv edəcək bolşeviklər hakimiyyətə gəlmişdi.  
Kerenski hökuməti yıxılmış, Lenin hökmranlığa başlamışdı. 
İlkin zamanlar Lenin hökuməti yağlı vədlər verir, məzmununa özünün heç 
zaman  əməl  etmədiyi  dekretlər  qəbul  edirdi.  Nəzəriyyədə  hər  fikri  gözəl  səslənən 
Lenin  siyasəti  həyatda  tamam  başqa  şeyləri  deyirdi.  Xalqlara  azadlıq  vəd  edən 
Lenin  hökuməti əslində istismar və ətalətin  yeni formasına  — terror, qətl yolu ilə 
hakimiyyəti  möhkəmlətməyə  keçmişdi.  Sakit  və  təmkinlilikdən  uzaq  olan,  yalnız 
qışqırmağı, başaldadan, «eşq olsun», «urra» sədalarına üstünlük verən bolşeviklər 
Leninin liderliyi ilə adına «proletar, fəhlə, kəndli hökuməti» deyilən bir quruluşun 
möhkəmləiməyinə çalışırdılar. 
 
Bolşeviklər qorxunc bir ideya ilə silahlanmışdılar. «Proletar və fəhlə-kəndli 
hakimiyyəti» adı altında  gizlənib özlərinin  hegemonluqlarını  yaradırdılar. Sonrakı 
həyat təcrübəsi göstərdi ki, bu adamların əsas məqsədi əslində hakimiyyətə çatmaq 
idi.  Əgər  onların  niyyəti  azad  və  demokratik  prinsiplərə  əsaslanan  quruluş 
yaratmaq  idisə,  onda  nəyə  görə  «hegemonluq,  vahid  partiyalılıq,  yuxarıdan    
idarə»  ideyalarını  irəli  sürürdülər.  Cəmiyyətin  inkişafına,  tərəqqisinə  təkan  verən 
qarşıdurmadan, fikir müxtəlifliyindən qaçır, uzaqlaşırdı bolşeviklər.  Fikir ayrılığı 
olan  yerlərdə  güclü  terror  tətbiq  edirdilər.  İnsanların  beynini  yalançı  vədlərlə, 
«işıqlı  kommunizm»lə  zəhərləyib  özlərinin  istismar  alətinə  çevirirdilər.  İnsan 
ölümü onlardan ötrü adi yaşayış norması idi. 
Axan  günahsız  qanların,  həyatına  qəsd  edilən  minlərlə  insanın  faciəsi 
Leninin öz qəddar xarakterindən baş alıb gəlirdi. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  Lenin  başda  olmaqla  bolşeviklərin  qorxunc 
oyuna  başladıqlarını  bilirdi.  Bu  oyunun  ilk  təhlükəsi  erməni  Şaumyanın  noyabr 
ayında Bakıda yaradılan Bakı Xalq Komissarları Sovetinə sədr seçilməsi idi. Belə 
alınırdı  ki,  Bakı  Petroqrad  bolşeviklərinin—Lenin  hökumətinin  sərəncamına 
keçirdi. 

54 
 
Bolşeviklər vəziyyəti bir də onunla gərginləşdirmişdilər ki, hakimiyyəti ələ 
aldıqları gündən Kerenski dövründəki parlamenti buraxmış, hər yanda özbaşınalığa 
imkan  yaratmışdılar.  Belə  vəziyyətdə  onlar  yalnız  Bakının  üzərində 
hakimiyyətlərini qurmağa çalışırdılar. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadəni  bir  məsələ  də  narahat  edirdi.  Şaumyan 
hökuməti  Bakıda  fəaliyyətə  başladığı  gündən  erməni  daşnakları  ilə  sıx  əlaqəyə 
girmişdi  və  silahlı  ermənilərin  şəhərdə  sayı  getdikcə  çoxalırdı.  (Bu  çoxalmanın 
qanlı partlayışı bir neçə aydan sonra olacaqdı). 
«Şaumyan hökuməti» bütün qüvvəsi ilə Azərbaycanın az əvvəl irəli sürdüyü 
«muxtariyyət»  fikrini  qəbul  etmir,  hətta  buna  istehza  ilə  yanaşırdı.  Qurulan  bu 
hökumət Bakının bütün sərvətinin Petroqrada daşınmasına xidmət edirdi. 
Şəhərdə  vəziyyət  çox  gərgin  idi.  Demək  olar  ki,  ikihakimiyyətlik 
yaranmışdı: Bir yanda şəhər bələdiyyə idarəsi, digər tərəfdə «Şaumyan hökuməti» 
hökmranlıq  edirdi.  Köhnə  hökumətdən  qalan  rus  əsgərləri  də  yerli  əhaliyə—
azərbaycanlılara  nifrət  ruhunda  idi.  Bakı,  başda  Şaumyan  olmaqla  erməni 
daşnakların tabeliyinə keçirdi. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadəni  ən  çox  ağrıdan  «bolşevik»  ruhlu 
azərbaycanlıların  Şaumyanın  oyunlarına  göz  yumub  ona  inanması  idi.  Görən  bu 
bolşeviklər erməni daşnakların silahlanıb Bakıda çoxaldığını görmürdülərmi? 
Bakı təhlükədə idi.  
Bir  qorxulu  vəziyyət  də  vardı.  Belə  şəraitdə  gürcülər,  ermənilər  öz 
ordularını yaratdıqları halda, azərbaycanlılar kənarda qalmışdılar. Bunun da səbəbi 
azərbaycanlıların əsgərliyə götürülməməyi idi. 
Bakının vəziyyəti ağır idi. Leninin ruhlandırdığı Şaumyan silahlı erməniləri 
başına toplayırdı. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  sonradan  Bakının  üzərində  hökmranlıq  qılıncı 
tutan Lenin—Şaumyan oyununu belə xatırlayacaqdı: 
«...Qəribədir  ki,  «Müsavat»  məfkurəsinə  qarşı  bu  surətlə  təhdidkar  bir 
vəziyyət  alan  bolşevik  hökumətinin  Mavərayi-Qafqaziya  müməssili  Şaumyanın 
cibində  rus  işğal  ordusunun  təxliyə  edilən  Türkiyə  ərazisi  üzərində  erməni 
muxtariyyətinin  elanına  aid  Lenin  imzası  ilə  mumzi  bir  dekret  bulunuyordu.  Bu 
dekretlə  Şaumyan  əsrlərdən  bəri  məzlum  erməni  millətinin  bəklədiyi  amali-
milliyyəni  qüvvədən  felə  çıxarmaq  üçün  erməni  müəssisə  və  təşkilatına  yardım 
etməklə müvəzzəf idi». 
Qorxulu  ġaumyan.  Şaumyan  türk  qanına  həris  bir  erməni  idi.  Bütün 
ermənilərə məxsus keyfiyyətlər onda da cəmləşmişdi: xəyanətkarlıq, türk millətinə 
nifrət, qorxaqlıq, özündən güclüyə yaltaqlanmaq, Rusiyanın «könüllü» qulu olmaq. 
Şaumyan  heç  də  sonralar  Mikoyanın  və  bəzi  millət  qanını  itirib  xalqına  düşmən 
çevrilmiş  azərbaycanlı  bolşeviklərin  deyib  təbliğ  etdiyi  «Bakı  proletariatının 
xilaskarı» deyil, Azəri türklərinin qaniçəni idi. Şaumyan ermənilərə məxsus taktika 
ilə  mübarizəyə  başlamışdı.  Hər  şeyi  təmkinlə  edir,  rusun  xoşuna  gəlmək 

55 
 
mövqeyindən, eyni zamanda «məzlum ermənilərə»  nə isə  qazandırmaq istəyindən 
çıxış edirdi. Üzünə gizli niqab çəkmiş bu qorxulu erməni hələ 1903-cü ildə Leninlə 
ilk dəfə görüşəndə içərisində bir ümid işığı yaranmışdı: Leninin ətəyindən möhkəm 
yapışmaq.  Çünki  o,  Leninin  sərsəm  fikir  və  düşüncələrində  ermənilərə  çox  şey 
qazandıracağını  düşünürdü.  Doğrudur,  çar  Rusiyası  ermənilərə  az  himayədarlıq 
etmirdi. Amma bu quruluş sarsılmağa doğru gedir və arxalanmalı qüvvə Lenindir. 
Təsadüfi  deyil  ki,  Şaumyan  öz  hiyləgər  fikirlərini,  çarlıqdan  tam  ümid 
gözləmədiyini sonradan «Bakının erməni fəhlələrinə» məktubunda belə yazacaqdı: 
«—23  il  bundan  əvvəl  müəllimimiz  Fridrix  Engels  bir  nəfər  erməni 
xadiminə  məktubda  yazmışdı  ki,  erməni  xalqının  azadlıq  gəmisi  öz  məqsədinə 
çatmaq  üçün  gərək  türk  despotizminin  sitsillası  ilə  rus  despotizminin  xarabası 
arasından çox ehtiyatla keçsin». 
Şaumyan  başqa  erməni  həmfikirləri  kimi  özünü  Rusiyanı  türklərdən 
qorumağa  çalışan  kimi  göstərir.  Bakıda  tökdüyü  nahaq  qanlardan,  minlərlə 
günahsız  azərbaycanlının  qətlindən  sonra  Rusiyaya  məktublarının  birində  «əmi» 
adlandıracağı  Leninə  sevinclə  belə  bir  teleqram  da  vuracaqdı:  «Türkiyənin  Bakı 
mərkəzini dağıtdıq». 
Şaumyanda ermənilərə  məxsus olan rusa  yaltaqlanmaq hissi çox güclü idi. 
Mənliyini  istənilən  zaman  ayaq  altına  salıb  kiməsə  «əmi»,  «dayı»  deməyi  və 
bununla  yerini  möhkəmlətməyi bacarırdı. Bütün ömrü boyu Leninin icraçı quluna 
çevrilən Şaumyan öz himayədarına, türk torpaqlarının ermənilərə verilməsində ona 
köməklik göstərəcəyinə razı olmuş adama və onun həyat yoldaşı Krupskayaya necə 
də yaltaqlanıb «əmi», «bibi» deyirdi: «Əziz bibi və əmi! 
Sizin  məktublarınız,  məsləhət  və  göstərişləriniz  həmişə  mənim  üçün  hər 
şeydən əziz olmuşdur. 
Bibi, sizin məktubunuz o qədər qarmaqarışıq yazılmışdır ki, mən ondan heç 
nə başa düşmədim. Əgər elə zəruri bir şey vardısa, gec deyilsə, xahiş edirəm təkrar 
edin. Çox təəssüf ki, belə oldu», 
Xəyanətkar  Şaumyan  «əmi»sinə,  «bibi»sinə  arxayınlaşıb  çox  fitnələr 
törədirdi.  «Əmi»si  onun  bu  yaltaqlıq  və  sədaqətini  sonradan  boş  qoymayacaqdı. 
Onu istəyinə çatdırıb «məzlum xalqına» Azərbaycan torpaqlarını bəxşiş edəcəkdi. 
Məmməd Əmin Rəsulzadə bu fitnəkar ermənini hələ çoxdan—1905-ci ildən 
tanıyırdı.  Onun  hansı  əqidəyə  malik  olduğunu  da  yaxşı  bilirdi.  Hələ  1918-ci  ildə 
Şaumyan onunla görüşüb qurduğu «oyuncaq» hökumətdə iştirakını təklif etmişdi. 
Məmməd  Əmin  onun  istəyini  rədd  etmişdi.  Əvvəla,  yaxşı  başa  düşürdü  ki, 
Şaumyan  onu  və  «müsavat»ı  istədiyindən  bu  təklifi  etmir,  məqsədi  başqadır. 
Şaumyan  «müsavat»ın  xalq  arasında  geniş  nüfuzundan  çəkinir  və  bu  qüvvənin 
təhlükəsindən  sovuşmaq  istəyirdi.  Məmməd  Əmin  yaxşı  dərk  edirdi  bu  bic 
ermənini.  Xəyanətkar  Şaumyan  şübhəsiz  ki,  Məmməd  Əminə  bu  təklifi  edəndə 
böyük  bir  inam  hissi  duymuşdu.  Və  Məmməd  Əmini  də  o  biri  azərbaycanlı 
bolşevikləri —Nərimanovu, Əzizbəyovu aldatdığı kimi azdırıb yoldan çıxaracağını 

56 
 
düşünürdü.  Amma  fikrində  bərk  yanılmışdı  Şaumyan.  İndi  o  beyni,  əqidəsi, 
millətinin  varlığından  uzaq,  Leninin  ətəyindən  yapışıb  ayağı  dəyən  yeri  öpməyə 
hazır olan azərbaycanlı ilə yox, bütün türk dünyasının istiqlaliyyət və azadlığını hər 
istəkdən üstün tutan saf bir Azəri türkü ilə qarşılaşmışdı. 
Şaumyan  elə  ilk  söhbətdən  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  ona  «çəkilin 
Bakıdan gedin» fikrini çatdırmaq istədiyini anladı. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  həmin  o  qarışıq  dövrdə  —  Oktyabr  inqilabı 
deyilən  çevrilişdən  az  sonra,  noyabrın  15-də  Şaumyanın  Bakıda  Qafqazın 
fövqəladə  komissarı  təyin  olunduğunu  görəndə  daşın  hansı  məqsədlə  atıldığını 
bilmişdi. 
Bir ağrı. Hadisədən üç il sonra «Lenin-Şaumyan» oyununun əsl mahiyyəti 
açılacaqdı.  Məlum  olacaqdı  ki,  Leninin  Şaumyanı  Bakıya  göndərməkdə  başlıca 
məqsədi  erməniləri,  rusları  türklərin  bu  iri  sənaye  şəhərinə  doldurub  «Türkiyə 
təhlükəsini» boğmaq və bir də neftə sahib olmaqdır.  «Lenin-Şaumyan» oyununun 
bu fırıldaqçı niqabını yırtan isə Stalinin Məmməd Əmin Rəsulzadə ilə 1920-ci ilin 
noyabrında həbsxanadakı söhbəti oldu. Leninin bütün sirlərini və əsl simasını yaxşı 
bilən  Stalin  köhnə  mübarizə  dostu  Məmməd  Əmin  Rəsulzadəyə  həqiqəti  deyir: 
«Bəli, haqlısınız, biz 1918-ci ildə buraya Şaumyanı göndərməyəcəkdik». 
Şaumyan açıqdan-açığa Məmməd Əmin Rəsulzadənin və «müsavatçıların» 
üzərinə hücuma keçmişdi. «Əmi»sinin — Leninin Rusiyadan göndərdiyi silahlarla 
erməniləri  silahlandırıb  Bakının  küçələrində  gəzdirən  Şaumyan  əməlli-başlı 
azğınlıq edirdi. 
Əli  Mərdan  bəy  Topçubaşovun  həmin  o  dövrdə  dediyi  bir  söz  Şaumyana 
çox  təsir  etmişdi.  Bu  sözdən  içərisinə  qorxu  alovu  dolmuş  və  həmməsləklərinə 
guya «ürək-dirək» verirmiş kimi demişdi: 
«...İş  nə  yerdədir?  Yoxsa  sizi  «gəlmələrin»  müsəlman  səltənətində  ağalıq 
etməsinə yol verməyəcəyi ilə müsəlman bəyləri və kapitalistləri adından hədələyən  
c. Topçubaşov qorxutmuşdur?». 
Şaumyanı  ən  çox  qorxudan  «müsavat»  idi,  onun  lideri  Məmməd  Əmin 
Rəsulzadə  idi.  Bu  ad  onu  həmişə  qorxuya  salır,  həyəcanlandırırdı.  Uşaqlıqdan 
«ağlama,  türklər  səsini  eşidib  qulağını  kəsər»  hədəsi  ilə  böyüyən  Şaumyan 
Məmməd  Əminin  İran  inqilabından  keçdiyini,  Türkiyə  havasını  udduğunu,  milli 
qeyrətli coşğun bir Azəri türkü olduğunu yaxşı bilirdi. Başa düşürdü ki, Məmməd 
Əmin  Rəsulzadə  Leninin  «proletariata  azadlıq»  ideyasının  torunda  çırpınan 
Nərimanovla,  Əzizbəyovla  və  başqa  aldanmış  azərbaycanlılarla  müqayisə  edilə 
bilməz.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  xalqın  nicat  yolunu  Leninin  ətəyində, 
Rusiyanın boyunduruğunda deyil, xalqın özündə tapırdı. Mübarizə yolunda sərt idi, 
möhkəm  idi  Məmməd  Əmin.  Şaumyan  düşünürdü,  fikirləşib  çirkin  əməlləri 
qarşısında  qüvvətli sədd kimi dayanmış bu adamdan xilas  yolu axtarırdı.  Bu işdə 
ilkin addım «əmi»sindən —Lenindən öyrəndiyi təcrübə idi: yəni «əzilən fəhlə»nin, 
«əzilən xalqın» adından danışmaq. 

57 
 
...Məmməd Əmin Rəsulzadəyə ilk hücumunu belə başlayır Şaumyan: 
«...Tutaq ki, Rəsulzadənin özü inqilabi qayda-qanunun bərpası naminə milli 
polkların təşkilində  şəxsən iştirak etsin, tutaq ki, onun subyektiv niyyətləri büllur 
kimi safdır, lakin obyektiv surətdə onun fəaliyyəti əks nəticə verəcəkdir. Ona görə 
ki,  sinfin  siyasəti  bu  və  ya  digər  şəxsiyyətin  yaxşı  niyyətlərindən  deyil,  sinfi 
mənafelərdən irəli gəlir. 
Elə  buna  görə  də  «Müsavat»  partiyasının  nə  kimi  proqramı  olmasına  o 
qədər də əhəmiyyət vermirik». 
Şaumyan  getdikcə  səsini  ucaldır,  Rəsulzadənin  mövqeyini  sarsıtmağa 
çalışır.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  «biz  müsəlmanların  muxtariyyəti 
olmayacaqdır»  fikrinə  qarşı  özünün  əsassız,  məntiqsiz  sözlərini  deyir.  Məmməd 
Əmin  Rəsulzadə  haqlı  olaraq  yazırdı  ki,  indiki  Rusiyanın  siyasəti  bizim 
muxtariyyət  qazanmaq  istəyimizlə  uyğun  gəlmir.  Buna  görə  də  bu  işdə  tam 
inadkarlıq isə bizə olsa-olsa bir yığın xarabalıq verə bilər. 
Şaumyan boş-boşuna hay-küy qoparırdı: 
«...Yox,  vətəndaş  Rəsulzadə,  Qafqazı  xarabalığa  biz  deyil,  siz 
çevirəcəksiniz. Siz artıq onu xarabalığa çevirirsiniz». 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  «Lenin-Şaumyan»  oyununun,  bolşevik 
siyasətinin  məkrli  olduğunu,  ermənilərin  mənafeyinə  xidmət  etdiyini  faktlarla 
sübuta yetirir. 
Şaumyan  isə  əsəbiləşir,  narahat  olur  ki,  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  yatan 
xalqı oyadır, çirkin işlərinin həyata keçməyinə mane olur. Deyir: 
«Vətəndaş  Rəsulzadə,  sizə  elə  gəlir  ki,  bolşeviklərin  Ermənistana  və 
azərbaycanlılara münasibəti müxtəlifdir. Lakin siz dərindən və çox yanılırsınız». 
Şaumyan  gəmidə  oturub  gəmiçi  ilə  savaşırdı.  Bu  ikiüzlü  erməninin  necə 
həyasız  xarakterə  malik  olduğunu  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  nifrətlə  düşünürdü. 
Bakıda  müəyyən  qayda-qanun  yaratmaq  fikrini  irəli  sürən  müsavatçılara  və 
xüsusilə də ona qarşı Şaumyan qaraçılıq edib deyirdi: 
«...Vətəndaş  Rəsulzadə,  indi  sizin  üçün  də  aydın  olmalıdır  ki,  «qayda-
qanun»  deyəndə  siz  məhz  burjua-mülkədar  «muxtariyyət»ini,  burjua  Romanov 
qayda-qanunu  nəzərdə  tutursunuz.  İndi  sizin  üçün  də  aydındır  ki,  siz  polkları 
şahsevənlərə  qarşı  mübarizə  üçün  təşkil  etmirsiniz,  çünki  onlar  heç  də  sizə  «bir 
yığın xarabalıq bahasına» qayda-qanun yaratmaqda mane olmurlar, əksinə bir yığın 
xarabalığın köməyi ilə öz qayda-qanununuzu yaratmaqda yardım göstərirlər». 
Şaumyan  açıqdan-açığa  Bakını  ermənilərin  tam  hakimiyyətinə  salırdı. 
Yəqin  ki,  ermənilərin  hamısının  içərisində  boş  bir  istək  alovlanırdı:  Böyük 
Ermənistan planımız baş tutur, Bakı əlimizə keçir. 
Lakin  müsavat  işləyirdi.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  liderlik  etdiyi  bu 
milli  ruhlu  partiya  əldən  alınmış  Bakını  qaytarmaq,  erməni  və  rus  tör-
töküntülərindən təmizləmək yollarını düşünürdü. 

58 
 
Azərbaycanlı bolşeviklər isə qardaşlığı, dostluğu təbliğ edir, Şura hökuməti 
romantikasından  danışırdılar.  Erməni  və  rusun  bolşevizm  libasına  bürünüb 
Azərbaycan  xalqına  balta  çaldığını  yalnız  ömrünün  sonlarında  başa  düşən 
Nərimanov  həmin  qorxulu  şəraiti  belə  «izah  edirdi»:  «Burda  qalan  rus,  erməni, 
gürcü fəhlələri ilə birləşib bolşeviklərin məramnaməsi ilə hərəkət ediniz. Yoxsa bu 
«millətpərəstlər»  sizləri  bir-birinizdən  ayırıb  qüvvətinizi  azaldacaqlar  və  bununla 
da sərmayədarlar üçün geniş meydan açacaqlar...». 
O, bu sözləri yazanda 1918-ci il yanvarın 31-i idi. 
Bu  adamların  günahı  nə  idi  görən?  Sonradan  azad  vətəni  tar-mar  olub 
Türkiyədə yaşayanda M. Ə. Rəsulzadə ağrılı-ağrılı, içərisi kəsilə-kəsilə deyəcəkdi: 
«Əcəba müsəlmanlığın, türk məhləsinin qəbahəti nə idi?». 
Doğrudan, axı bu adamlar hansı cinayəti etmişdilər? 
Ömrü, günü onsuz da əzab içində keçən cəfakeş bakılılar niyə ölüm alovuna 
atıldılar.  Üzündə  ismət,  həya  təbəssümü  dolaşan  o  Azəri  qızını  niyə  qətlə 
yetirdilər? Bu ağlayan, naləsi ilə daşı, divarı dindirən körpə niyə əlində süngü tutan 
adamı rəhmə  gətirə bilmədi? Qarşısındakı insanın rəhm, mərhəmət hissi ölübmü? 
Yoxsa insanlıq cildinə girmiş bir şeytandır? Yox, o ermənidir. Türk qanına susamış 
ermənidir.  O  günlərlə  ac-susuz  qalmağı  bacarar,  bir  damcı  türk  qanına  dilini 
batırmasa  yaşaya  bilməz.  Onun  həyatının  da,  yaşayışının  da  mənası  bu  qanı 
tökməyindədir.  Ona  layla  da  çalanda,  beşiyi  başında  nəğmə  də  oxuyanda  bu 
sözlərlə oxşayıblar: «Türk qanı iç». «Böyü adam ol, insan ol» sözünün yerinə «türk 
qanı iç» deyiblər. O bütün ömrü boyu içərisindəki atəş yanğısını bu qanı içməyi ilə 
soyudub.  O  kinlidir,  qorxuludur,  türk  qanına  susamış  bir  varlıqdır.  Gözlərində, 
sifətində əcaib nəzərə çarpmayan bir sehr var. Bu sehrlə səni aldadıb toruna salır, 
qan dənizində boğur. Səni görəndə gülümsünür. Halına yanan  kimi göstərir özünü. 
Amma  inanma  bu  iblisanə  canlıya.  O  qorxuludur.  Onün  nəfəsindən  ölüm  qoxusu 
gəlir,  intiqam  atəşi  saçır.  Ondan  həmişə  gözlə  özünü.  Yerlərin,  göylərin  üstünü 
təhlükə  buludu  alıb,  ümid  yerin  ona  qalsa  da,  ölümü  üstün  tut,  gedib  kölgəsinə 
sığınma. O  cani qəfil ölümlə  də  əzabdan qurtarmayacaq ki,  rahatlanasan. Damcı-
damcı  qanını  sorub,  işgəncələr  içində  sızıldadacaq  səni.  Hər  dəfə  qanını 
sümürdükcə üzünə baxıb güləcək, «içərimin yanğısı soyuyur» deyib rahatlanacaq. 
Sən  isə  ağrıdan  qıvrılacaqsan.  Qan  sorulan  canının  əzablarından  yox,  gözünlə 
gördüyün  mənzərənin  dəhşətindən,  türk  qanını  içməklə  rahatlanan  adama 
inandığından  ağrıyacaqsan.  Elə  bil  şeytan  qarğışı  tutub  səni.  Bu  kinli  varlığa 
həmişə  inanmısan.  Ürəyinin  yağını  yedirtmisən,  çörəyini  yarı  bölmüsən.  O  isə 
həmişə xəyanət edib, arxadan vurub. 
Azəri  türkü!  Ondan  qoru,  gözlə  özünü!  O  sənin  düşmənindir!  Həmişəlik, 
həmişəlik,  necə  ki,  ömür  edib  yaşayırsan  dünyada,  bu  həqiqəti  dərk  et,  anla! 
Ehtiyat silahını heç zaman yerə qoyma! 
Erməninin  gözləri  qan  çanağına  dönmüşdü.  Ağlayıb,  mərhəmət  diləyən 
dilsiz-ağızsız  türk  körpəsinin  fəryadından  ürəyi  sakitlik  tapırdı.  İndi  onu  əzabla 

59 
 
öldürəcəkdi  ki,  içərisindən  tüstüsü  qalxan  qisas  alovuna  su  səpilsin,  yanğısı 
kəsilsin. 
Əlindəki  süngünü  yavaş-yavaş,  ürəyində  sevinc  hissi  dolaşa-dolaşa 
körpənin  qarnına  soxurdu.  Süngünün  iti  ucu  körpənin  ətinə  toxunanda  o  daha  da 
bərkdən  ağlamağa  başladı.  Sünkü  körpənin  qarnına  işlədikcə,  göyərə-göyərə 
ağlayır,  ağrıdan  qırılırdı.  Erməni  qəsdən  süngünü  körpənin  qarnına  yavaş-yavaş 
soxurdu ki, o əzab çəksin. Çünki, o türk övladı idi! 
Köməksiz  uşaq  birdən  çırpınıb  dayandı.  Erməni  əyilib    baxdı.  Körpənin 
nəfəsi  kəsilmişdi.  Erməni  süngünü  körpənin  qarnından  çıxarıb  ucundakı  qanı  dili 
ilə yaladı və əhvalı xoş halda növbəti «ov»unu axtarmağa getdi.  
Əhvalı ona görə xoş idi ki, türk qanı içmişdi.  
Erməni bolluca türk qanı içib yanğısını söndürəndə 1918-ci ilin mart ayı idi. 
  Bakı qırğını başlanmışdı. 
Məmməd Əmin Rəsulzadə sonradan ağrılı-ağrılı xatırlayırdı: 
«Bu  hadisə  ilə  bolşeviklər  bir  çox  vilayətlərdə  yapdıqları  qanlı  əməliyyatı 
Bakıda  da  tətbiq  ediyorlardı.  Əmələ  va  füqəra  hakimiyyəti  naminə  «müsavat   
firqəsi ilə milli müsəlman şurasına» elani hərb edən «Bakı soveti» erməni alayları 
ilə  biliştirak  10000-ə  qədər  müsəlman  qətl  etdi.  Qətl  edilənlər  miyanında  əksəri 
əmələ və füqəra sinfindən olmaq üzrə minlərcə qadın, cocuq və silah daşımalarına 
imkan bulunmayan ixtiyarlar vardı. 
Bakı türk milliyyətpərvərliyinin mərkəzi idi. Rus partiyası bulunan bolşevik 
firqəsi  bu  mərkəzi  dağıtmaq  istiyordu.  Bu  xüsusda  o,  Rusiyanın  türklərə  qarşı 
ənənəvi bir müttəfiqi olan erməniləri buluyordu».