Azərbaycanın təbii şəraiti və ehtiyatları

Baş Muğan kanalı 1960-ci ildə istismara verilmişdir. İmişli, Saatlı və Sabirabad rayon-larında 65 min hektar sahəni suvarma suyu ilə təmin edir. Suburaxma imkanı 60 kub metr/saniyədir. Uzunluğu 34 km-dir.

Saatlı rayonunun ərazisində kanal iki hissəyə ayrılır. Sağ istiqamətdə tikilmiş, 21 min hektar ərazini suvara bilən, 65,7 km uzunluğa, 20 kub metr/saniyə suburaxma imkanına malik olan kanal Mürsəlli adlanır. Düz istiqamətdə axan, 66,3 km uzunluğu və 30 kub.metr/saniyə suaxıtma imkanı olan, 30 min hektar sahəni suvarma suyu ilə təmin edən kanal isə Sabir kanalı adlandırılır.

Əzizbəyov kanalı hazırda üç hissədən ibarətdir. Köhnə Əzizbəyov kanalı, Yeni Əzizbəyov kanalı və Əzizbəyov kanalının maşın qolu.

Köhnə Əzizbəyov kanalı torpaq məcrada yenidən tikilərək 1960-cı ildə istismara verilib. Əvvəllər Imişli, Biləsuvar və Cəlilabad rayonlarında 69 min hektar əraziyə xidmət etmək üçün tikilib. Kanalın uzunluğu 65 kilometr, suaparma qabiliyyəti 35 kub metr/saniyədir. Yeni Əzizbəyov kanalı istismara verildikdən sonra kanal ancaq İmişli rayonunun ərazilərində olan 32 min hektar sahəyə xidmət edir.

Yeni Əzizbəyov kanalı 1985-ci ildə istismara verilib. Uzunluğu 46 kilometr, suaparma qabiliyyəti 35 kub metr/saniyədir. İmişli və Biləsuvar rayonlarının ərazisində 37 min hektar əkin sahələrini suvarma suyu ilə təmin edir.

Əzizbəyov kanalının maşın qoluna su Yeni Əzizbəyov kanalından nasoslarla verilir. Biləsuvar rayonu ərazisində tikilmiş nasos stansiyasına su uzunluğu 0,6 kilometr olan beton üzlük çəkilmiş kanalla axıdılır. Stansiyada gücü 2000 kilovat-saat olan 9 ədəd nasos-aqreqat quraşdırılıb.

Boztəpəarx kanalı 1924-cü ildə İmişli rayonu ərazisində tikilib. Araz çayından su öz axını ilə çayda mexaniki tənzimləmə işləri aparmaqla Boztəpəarx kanalına verilir. Başlanğıcında suyun sərfi 8,0 kub metr/saniyə olmaqla torpaq məcrada tikilib. İmişli və Beyləqan rayonlarının ərazisində 11,0 min hektar əkin sahəsini suvarma suyu ilə təmin edir. Ümumi uzunluğu 45,0 kilometrdir.

Mil-Muğan hidroqovşağı. Mil-Muğan hidroqovşağı Füzuli rayonunun ərazisində Araz çayının Kürlə qovuşduğu yerdən 160 kilometr yuxarıda Horadiz qəsəbəsi yaxınlığında 1972-ci ildə tikilib istismara verilmişdir. Hidroqovşağın tikilməsində məqsəd Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində tikilmiş (1971) Araz su anbarında Araz çayı axınının nizamlanması ilə yaradılmış su ehtiyatından Azərbaycan və İran respublikaları arasında bərabər paylanmaqla birgə istifadə olunmasıdır. Belə ki, hidroqovşağın sağ sahilindən İran İslam Respulikası ərazisində Muğan kanalına və sol sahilindən Baş Mil kanalına bərabər həcmdə suvarma suyu verilir. Kanalların maksimum suaparma qabiliyyəti 95,0 kub metr/saniyədir. Mil-Muğan hidroqovşağı istismara verildikdən sonra Azərbaycan və İran İslam Respublikasının ərazilərində 200 min hektar əkin sahəsində bitkilərin suvarma rejimlərinə müvafiq suvarma suyu ilə təmin etmək mümkün olmuşdur. Hidroqovşağın tikintisindən sonra Füzuli, Beyləqan, Ağcabədi, Xocavənd, İmişli rayonlarının ərazilərində 120 min hektar torpaq sahəsindən daha səmərəli istifadə olunmasına əlverişli şərait yaranmış oldu.

Baş Mil kanalı 1976-cı ildə istismara verilib. Mil-Muğan hidroqovşağından su qəbul edən kanal Füzuli, Beyləqan, Xocavənd, Ağcabədi və İmişli rayonlarının ərazisində təxminən 143,5 min hektar əkin sahəsinə xidmət edə bilər. Uzunluğu 37,1 kilometrdir. Bütün uzunluğu boyu beton üzlük çəkilib. Suaparma qabiliyyəti 93,0 kubmetr/saniyədir. Üzərində 74 ədəd müxtəlif təminatlı hidrotexniki qurğular və həmçinin mürəkkəb konstruksiyalı dükerlər və cəldaxıdan tikilib. Baş Mil kanalından, xidmət etdiyi sahə 19,6 min hektar olan Yuxarı Mil kanalına, suvardığı sahə 57,3 min hektar olan Yeni Xanqızı kanalına, 22,89 min hektar ərazini suvarma suyu ilə təmin edən Sıfır Paylayıcısı kanalına suvarma suyu verilir.

Yuxarı Mil kanalı tam beton üzlük çəkilmiş formada 1985-ci ildə istismara verilib. Uzun-luğu 20,5 kilometr, suaparma qabiliyyəti 30,0 kub metr/saniyə, Beyləqan və Xocavənd rayonlarında suvarma suyu ilə təmin edəcəyi ərazinin sahəsi isə 19,6 min hektardır. Üzərində 8 ədəd hidrotexniki qurğu, 4 yerdə hidrometrik məntəqə, 6 ədəd körpü və borulu keçid var.

Yeni Xanqızı kanalı Beyləqan və Ağcabədi rayonları ərazisində 57,3 min hektar əkin sahəsini suvarma suyu ilə təmin edir. Beton üzlük çəkilmiş 51 kilometr uzunluğunda, suaparma qabiliyyəti 40 kub metr/saniyə olan kanal Köhnə Xanqızı kanalına paralel olaraq tikilmiş və 1985-ci ildən istismar olunur. Üzərində 32 ədəd hidrotexniki qurğu, 8 yerdə hidrometrik məntəqə, 14 ədəd körpü və borulu keçid tikilib.

Xanqızı irriqasiya sistemi Köhnə Xanqızı və Yeni Xanqızı kanallarının xidmət etdiyi sistemdən ibarətdir.

Köhnə Xanqızı kanalı tarixdə Orconikidze, Govurarx, Borsol və s. kimi adlarla tanınıb. Araz çayından Qarqarçaya kimi uzanan bu kanal Azərbaycanda tikilmiş ən qədim suvarma kanallarından biri hesab edilir.

Torpaq məcrada tikilmiş kanal Beyləqan və Ağcabədi rayonlarında 46,0 min hektar əkin sahəsinə xidmət göstərib. Hazırda bu kanalın suyundan istifadə etməklə yalnız Beyləqan rayonu ərazisində 34 min hektar sahə suvarılır. Kanalın uzunluğu 64 kilometr, suaparma qabiliyyəti isə 45 kub metr/saniyədir. Baş Mil kanalı istismara verildikdən sonra Köhnə Xanqızı kanalına Araz çayından yalnız 8-19 kub metr/saniyə su verilir.

Maralarx kanalı torpaq məcrada Cəbrayıl və Füzuli rayonlarının ərazisində əkinə yararlı münbit torpaq sahəsini suvarma suyu ilə təmin etmək məqsədi ilə 1931-ci ildə tikilib. Kanala su öz axını ilə Cəbrayıl rayonu ərazisində Araz çayından mexanizmlərlə tənzimləmə aparmaqla qəbul edilir. Uzunluğu 24,0 kilometr, başda qəbul edilən suyun sərfi 12 kub metr/saniyə, xidmət etdiyi ərazinin sahəsi isə 8,0 min hektardır. Hazırda ərazilər Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edildiyinə görə istifadə olunmur.

Həsənliarx kanalı 1951-ci ildə, Cəbrayıl və Füzuli rayonlarında əkinə yararlı münbit torpaq sahələrini suvarma suyu ilə təmin etmək məqsədi ilə 1850-ci ildə çəkilmiş, su götürmə qabiliyyəti az, uzunluğu qısa olan kanalın məcrasında tikilib. Kanala su öz axını ilə Araz çayından Xudafərin körpüləri yaxınlığındakı Həsənli kəndinin ərazisində mexaniki üsulla tənzimləmə aparmaq yolu ilə qəbul edilir. Torpaq məcrada çəkilmiş kanalın uzunluğu 38,0 kilometr, su götürmə qabiliyyəti 10 kub metr/saniyə, suvarma suyu ilə təmin etdiyi ərazinin sahəsi 9,0 min hektardır. Ərazilər Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunub.

Araz çayının ümumi axınının təxminən 50-60 faizi aprel-iyun, 28 faizi noyabr-mart və ancaq 21 faizi iyul-oktyabr aylarında keçir. Çayın su ehtiyatından səmərəli istifadə etmək məqsədilə Araz çayının axınını nizamlamaq kimi mühəndis-texniki tədbirləri həyata keçirmək tələb olunur.

Ölkə ərazisində Araz çayının axınını nizamlamaq və bununla da su ehtiyatı yaratmaq məqsədiiə Naxçıvan Muxtar Respublikasında Araz su anbarı tikilib. Araz su anbarı iyun-avqust aylarında su tələbatının ancaq 25 faizini ödəmək qabiliyyətinə malikdir. Baş verən su çatışmazlıqlarını aradan qaldırmaq üçün ehtiyat yaratmaq məqsədilə Araz çayı üzərində əlavə su anbarlarının tikilməsi ideyası yarandı. Su anbarı üçün ən əlverişli yer isə Xudafərin körpülərindən yuxarı olan hissə seçilmişdir. Xudafərində ən sulu vaxtlarda Araz çayının maksimum sərfi 2860 kubmetr/saniyə (5 may 1969-cu ildə) və ən az sulu vaxtında isə minimum sərf 35 kubmetr/saniyə olmuşdur. Xudafərin su anbarı yaratmaqla Azərbaycanın və qonşu İran İslam Respublikasının ərazisində 140 min hektar sahə suvarma rejimlərinə uyğun olaraq su ilə təmin etmək mümkündür. Yaradılacaq su anbarından kompleks məqsədlər üçün istifadə olunması nəzərdə tutulur.

Xudafərin su anbarı axının çoxillik nizamlanmasına hesablanmışdır. Bu, Araz su anbarından 196 kilometr aşağıda Cəbrayıl rayonunun ərazisində Qumlaq kəndinin yaxınlığında tikiləcək torpaq bənddir. Bəndin üstdən uzunluğu 500 metr, inşaat hündürlüyü 70 metr olacaq. Hər iki sahildə gücü 100 min kilovat olan SES tikiləcək. SES-lərə daxil olan maksimum su sərfi bərabər olacaqdır (272 kub metr/saniyə). Suyu SES-lərə gətirən tunellərin diametri 8,0 metr, uzunluqları isə 400 metrə bərabərdir. Hər iki tərəfdə SES-lər işlədildikdə anbardan buraxılan su sərfi 544 kub metr/saniyə olacaq.

Qız qalası hidroqovşağı Xudafərin su anbarından 13 kilometr, Xələfli dəmir yolu stansiyasından bir qədər aşağı Qız qalası tarixi abidəsinin yanında çox əlverişli bir yerdə tikiləcək. Yuxanda qeyd edildiyi kimi, Xudafərin su anbarından SES-in sutkalıq və həftəlik iş rejiminə müvafiq olaraq buraxılan axın həcmini, suvarma suyunun həcminə müvafiq nizamlamaq üçün yaradılır. Torpaq bəndin üstdən uzunluğu 1050 metr, inşaat hündürlüyü 36 metrdir. Hər iki sahildə gücü 40 min kilovat olan SES-in tikilməsi nəzərdə tutulur. SES-lərə verilən maksimum su sərfi bərabərdir (130 kub metr/saniyə). Anbarın tam həcmi 60,4 milyon kub/metrdir. Bəndin üzərində tikilmiş su aşırandan lazım gəldikdə 2650 kub metr/saniyə su atıla biləcəkdir. Hidro-qovşağından hər iki sahilə 10 kub metr/saniyə su verə biləcək kanallar nəzərdə tutulur. Qız qalası hidroqovşağından kanal vasitəsilə götürülən su ilə Cəbrayıl rayonu ərazisində əkinə yararlı 10 min hektar sahə suvarmaq mümkündür.

Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğalı ilə əlaqədar Xudafərin su anbarının və Qız qalası hidroqovşağının tikintisi dayandırılıb. Bu isə Araz çayının su ehtiyatından səmərəli istifadə olunmasına imkan vermir, ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə mənfi təsir göstərir və s. problemlər yaradılır.

Bitkilərin növündən asılı olaraq zəif şorlaşmış torpaqlarda məhsuldarlıq 15-25 faiz, orta şorlaşmış torpaqlarda isə 40-60 faiz aşağı düşür. Deməli, əkin sahəsindən nəzərdə tutulan məhsulu götürmək olmur. Yəni torpaqdan səmərəli istifadə olunmur. Kənddə yaşayan insanların iş yeri ona verilmiş torpaq sahəsidir. Odur ki, əkin sahəsindən gəlir götürə bilməyən sahibkar yeni iş yeri axtarmaq məcburiyyətində qalır.

Araşdırmalardan məlum olur ki, Araz çayının suyunda və ətraf mühitdə ciddi ekoloji dəyişikliklər baş verir. Çayın suyu son illərdə Ermənistan ərazisində bilərəkdən çirkləndirilir. "Erməniqızıl" birliyinin Oxçuçay ətrafındakı ərazilərdən və Qafan mismolibden saflaşdırma kombinatından Oxçuçaya çirkab deyil, sözün əsl mənasında zəhər tökülür. Araz çayına daxil olan zəhərli çirkab su nəticədə Araz boyu əkin sahələrinə axıdılır. "Transsərhəd su axarlarının və beynəlxalq göllərin istifadəsi və mühafizəsi üzrə konvensiya"ya (Helsinki-1992) Ermənistan Hökuməti tərəfindən əməl edilmir və əksinə, Araz çayının suyunun daha çox zəhərlənməsi hallarına yol verilir.

Kür, Araz və digər çayların çirklənmə səviyyəsi və səbəbləri. Qonşu ölkələrdən fərqli olaraq, Azərbaycan ərazisi su qıtlığı ilə səciyyələndirilən regionlara aiddir. Ölkənin su ehtiyatlarının illik həcmi 35 km³ təşkil edir. Adambaşına illik su ehtiyatının həcmi 1500 m³ təşkil edir.

Ölkənin yerüstü su ehtiyatlarının 80 faizini Kür, Araz çayları və onların bir sıra transsərhəd qollarının suyu təşkil edir. Bu çayların suyunun fon kimyəvi tərkibi və keyfiyyəti də qonşu ölkələrin ərazisində formalaşır. Kür, Araz və onların transsərhəd çaylarının suyunun keyfiyyətinə Gürcüstan və Ermənistan ərazilərindən bu çaylara külli miqdarda atılan çirkab suları yüksək dərəcədə mənfi təsir göstərir. Ölkə iqtisadiyyatının müxtəlif sahələrində, o cümlədən, əhalinin içməli su ilə təminatında istifadə olunan suyun ümumi həcminin 75 faizə qədərini Kür çayı və onun qollarının suyu təşkil etdiyini nəzərə alaraq, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Ətraf mühit üzrə Milli Nəzarət Departamenti tərəfindən uzun illər ərzində Kür, Araz və bir sıra orta və kiçik çaylarda, suyun vəziyyətini öyrənmək məqsədilə, mütəmadi müşahidələr aparılır.

Kür çayının suyu Gürcüstan ərazisində yüksək dərəcədə antropogen təsirə məruz qalır və onun keyfiyyəti sanitar normaların tələblərinə cavab verməyən vəziyyətdə Azərbaycan ərazisinə daxil olur. 2005-ci ildə ölkənin Gürcüstan ilə sərhəddində yerləşən (Şıxlı 2) nəzarət məntəqəsində Kür çayının suyunun tərkibində fenolların miqdarı sanitar normadan 11-20 dəfə, metallardan: mis 7-14 dəfə çox, digər metallar (Hg²⁺, ümumi xrom Cr, Cr⁶⁺, Ni²⁺, Pb²⁺, V⁵⁺, Mo⁶⁺, Co²⁺, Cd²⁺, Sn²⁺, Al³⁺, Mn²⁺, Ti³⁺, Bi³⁺) norma daxilində, neft məhsullarının 2-6 dəfə və sulfatların miqdarı 2 dəfəyə qədər yüksəkdir.

Çayın Gürcüstan ilə sərhədlərindən Mingəçevir su anbarına kimi axımında mütəşəkkil çirkləndirici mənbələrin olmaması və çayda gedən təbii özünütəmizləmə prosesi nəticəsində suyun tərkibindəki çirkləndirici maddələrin qatılığı 30-55 faizə qədər azalır, lakin onların miqdarı normadan 1-5 dəfəyə qədər yüksək olaraq qalır.

Mingəçevir şəhər kommunal təsərrüfatı və bir sıra sənaye müəssisələrinin çirkab sularının Kür çayına atılması nəticəsində (9 mln.m³/il) onun suyunun tərkibində çirkləndirici maddələrin toplanması nisbətən yüksəlir. Belə ki, fenolların miqdarı sanitar normanı 5 dəfə, metallardan mis 4 dəfə çoxdur, digər mis metallar isə (Hg²⁺, ümumi xrom Cr, Cr⁶⁺, Hi²⁺, Pb²⁺, V⁵⁺, Mo⁶⁺, Co²⁺, Cd²⁺, Sn²⁺, Al³⁺, Mn²⁺, Ti³⁺, Bi³⁺) norma daxilində, neft məhsulları və sulfatlar iki dəfəyə qədər çoxdur.

Kür çayının orta axımında çaya əsasən yaşayış məntəqələrinin kommunal-məişət çirkab suları atılır ki, nəticədə çay suyunun keyfiyyəti dəyişməz olaraq qalır və müvafiq sanitar normaların tələblərinə cavab vermir.

Kür çayının suyunun keyfiyyətinə və xüsusən onun minerallaşmasına Ermənistan ərazisində çirklənməyə məruz qalmış Araz çayının suyu daha çox mənfi təsir göstərir.

Arazın Kürə qovuşan hissəsində (Surra məntəqəsində) Kür çayının suyunun minerallaşması 800-1200 mq/l qədər yüksəkdir. Bu da Kürün yuxarı axımı ilə müqayisədə (Yenikənd məntəqəsi) iki dəfə və onun orta axımı ilə (Zərdab şəhəri) müqayisədə 35-50 faiz çoxdur. Çayın bu hissəsində çirkləndirici maddələrin qatılığı da nisbətən yüksəkdir, o cümlədən, metallardan mis qatışığı sanitar normadan 9 dəfə çox, digərləri isə (Hg²⁺, ümumi xrom Cr, Cr⁶⁺, Нi²⁺, Pb²⁺, V⁵⁺, Mo⁶⁺, Co²⁺, Cd²⁺, Sn²⁺, Al³⁺, Mn²⁺, Ti³⁺, Bi³⁺) norma daxilində, fenollar 6 dəfə, neft məhsulları və sulfatlar iki dəfə yüksəkdir.

Əli-Bayramlı (2 mln m³/il), Salyan (0,5 mln m³/il) və Neftçala (0,3 mln m³/il) şəhərlərində çirkab sularının Kür çayına axıdılması nəticəsində çayın aşağı axımı və mənsəb sularında metallardan mis qatışıqları sanitar normanı 10 dəfə ötür, digər metallar (Hg²⁺, ümumi xrom Cr, Cr⁶⁺, Нi²⁺, Pb²⁺, V⁵⁺, Мо⁶⁺, Cо²⁺, Cd²⁺, Sn²⁺, Al³⁺, Mn²⁺, Ti³⁺, Bi³⁺) norma daxilindədir, fenollar 5-8 dəfə, neft məhsulları normadan 6 dəfə çoxdur, suyun minerallaşması 1600 mq/l təşkil edərək normanı 60 faiz ötür.

Kür çayının ən iri qolu və ölkə iqtisadiyyatı üçün, Kürdən sonra, mühüm əhəmiyyətli su obyekti Araz çayıdır.

Uzun illər ərzində Ermənistan ərazisində dağ-mədən, energetika, kimya, maşınqayırma və kommunal təsərrüfatı müəssisələrinin çirkab suları Arazın əsas qolları: Razdan, Aqarak, Oxçuçay çaylarına axıdılır və onlar vasitəsilə Araz çayının suları yüksək dərəcədə çirklənməyə məruz qalır. Çayın suyunun yüksək səviyyədə çirklənməsi ölkə ərazisində də bu səviyyədə qalır.

Araz çayının mənsəbində fenolların qatılığı normadan 13 dəfə, metallardan - 9 dəfə, sulfatlarla zənginləşmə - 6 dəfə və minerallaşma 25-35 faiz yüksəkdir.

Qanıx (Alazan) çayı Kürün transsərhəd qollarından biridir. Bu çay əsasən Gürcüstan ərazisində çirklənməyə məruz qalır. Çayın Əyriçay ilə qovuşan hissəsində çirkləndirici maddələrin qatılığı, metallardan mis konsentratları 4-8 dəfə çoxdur, digərləri isə (Hg²⁺, ümumi xrom Cr, Cr⁶⁺, Hi²⁺, Pb²⁺, V⁵⁺, Mo⁶⁺, Co²⁺, Cd²⁺, Sn²⁺, Al³⁺, Mn²⁺, Ti³⁺, Bi³⁺) norma daxilində, fenollar 4-8 dəfə, neft məhsulları normadan 2 dəfə çoxdur.

Ağstafaçay Kür çayının transsərhəd qollarından biri olaraq, Ermənistan ərazisində çirklənməyə məruz qalır.

Aparılan müşahidələr göstərir ki, bu çayın suyunun tərkibində fenolların qatılıqları normanı 7-18 dəfə, metallardan mis 6-9 dəfə çoxdur, digər metallar norma daxilindədir, neft məhsulları 3 dəfə və sulfatlar 2 dəfə normadan yüksəkdir.

Kür çayının transsərhəd qollarından olan Qabirri (İori) çayında fenolların qatılıqları normanı 7-11 dəfə, metallardan mis 3-6 dəfə ötür, digər metallar norma daxilində olsa da, neft məhsulları normadan 1 dəfə çoxdur.

Gürcüstan və Ermənistan ərazilərində Kür çayı və onun əsas transsərhəd qollarında yaranmış ekoloji gərginlik nəticəsində bu çayların axımı ilə il ərzində külli miqdarda həll olunmuş kimyəvi birləşmələr və çirkləndirici maddələr ölkənin ərazisinə gətirilir.

Transsərhəd çayları ilə müqayisədə ölkənin daxili çayları çirklənməyə mülayim dərəcədə məruz qalır.

Daşkəsən dağ-mədən kombinatının çirkab sularının (0,3 mln m³/il) təsiri nəticəsində 2005-ci ildə Qoşqarçay çayının suyunun tərkibində metalların qatılığı normadan 5-9 dəfə, fenollar - 4-16 dəfə çox olmuşdur.

Kiçik Qafqazın Tovuzçay, Şəmkirçay, Gəncəçay, Kürəkçay çayları nisbətən mülayim çirklənməyə məruz qalmasına baxmayaraq, onların suyunda fenollar və metallardan mis qatılıqları sanitar normadan 2-3 dəfə çoxdur, digərləri norma daxilindədir, neft məhsulları və sulfatların miqdarı 1,5-2 dəfə çox olmuşdur.

2005-ci ildə Böyük Qafqazın cənub yamacının qərb hissəsindən axan Balakənçay, Qalaçay, Qatexçay, Əyriçay, Qurmuxçay çayları nisbətən yüksək çirklənməyə məruz qalmışlar. Bu çayların suyunun tərkibində metallardan mis qatılığı mütəmadi olaraq sanitar normadan 6-12 dəfə çox, digərləri isə (Hg²⁺, ümumi xrom Cr, Cr⁶⁺, Hi²⁺, Pb²⁺, V⁵⁺, Mo⁶⁺, Co²⁺, Cd²⁺, Sn²⁺, Al³⁺, Mn²⁺, Ti³⁺, Bi³⁺) norma daxilində, fenollar 3-5 dəfə, neft məhsulları normadan 3 dəfəyə qədər yüksək olmuşdur.

Böyük Qafqazın cənub yamacının şərq hissəsindən axan Qudyalçay, Qarasu, Dəmiraparançay, Çöyçay çayları mülayim çirklənməyə məruz qalır. Onların suyunun tərkibində metallardan mis qatılıqları normadan 2-3 dəfə yüksək olur, digərləri norma daxilindədir, fenollar, neft məhsulları və sulfatların qatılıqları isə normanı iki dəfəyə qədər ötür.

Eyni vəziyyət Böyük Qafqazın şimal-şərq yamaclarından axan Qusarçay, Qudyalcay, Vəlvələçay çaylarında müşahidə olunur və bu çayların sularında çirkləndirici maddələrin qatılıqları sanitar normanı 1-3 dəfə üstələyir.

Ölkənin su obyektlərindən daha az çirklənməyə məruz qalan Talış dağlarından axan Viləşçay, Lənkərançay, Tangərüd, Astaraçay çaylarıdır.

Bu çayların suyunun tərkibində ancaq fenollar və metalların qatılıqları sanitar normadan 2 dəfəyə qədər yüksəkdir, qalan maddələrin konsentratları (qatışıqları) isə norma daxilində tərəddüd edir (dəyişir).

Transsərhəd çayların çirklənməsinə dair. Regionda ətraf mühitin mühafizəsi ilə əlaqəli problemlərin əsasını su ehtiyatları ilə bağlı məsələlər təşkil edir. Ölkənin su ehtiyatlarına olan tələbat və çirklənmədən mühafizə edilməsi başlıca strateji təhlükəsizlik tədbiri kimi qarşıda durur.

Ölkə Cənubu Qafqaz su tranzitinin aşağı axarında yerləşməklə, ən çox çirkləndirici təsirə məruz qalır və çay axımının 70 faizi sərhəd hüdudlarından kənarda formalaşır. Çay axınlarının əsas hissəsi Türkiyə, Gürcüstan, Ermənistan və İran ərazilərindən keçərək Azərbaycana daxil olur.

Azərbaycan ərazisinin ¾ hissəsi ölkənin ən böyük su arteriyası olan Kür çayı hövzəsinin aşağı relyefində yerləşdiyindən, çayların qonşu dövlətlərin ərazisində çirklənməsi ekoloji gərginlik yaradır. Kür çayı hövzəsinə Ermənistan ərazisindən ildə, orta hesabla, 350 mln. m³, Gürcüstan ərazisindən isə ildə, orta hesabla, 330 mln. m³ çirklənmiş su axıdılır və bunun nəticəsində Kür çayının ağır metallar, fenollar, neft məhsulları və s. zərərli maddələrlə çirkləndirilməsi müşahidə edilir.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin müvafiq qurumları tərəfindən Azərbaycanda ətraf mühiti və təbii ehtiyatlara nəzarət çərçivəsində yerüstü suların və transsərhəd suların çirklənməsinə nəzarət edir. Bu məqsədlə əhalinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsində transsərhəd çaylarda təhlükəli çirkləndiricilər üzərində nəzarətin həyata keçirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Bu məqsədlə nazirliyin Ətraf mühiti üzrə Milli Nəzarət Departamentinin tranzit çay axınları üzərində apardığı müşahidələr nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, daxil olan tranzit axınlarının çoxu bir sıra ağır fəsadlar törədə biləcək inqridientlərlə (vasitələrlə) çirkləndirilir. Belə çirkləndirici vasitələr içərisində fenollar və mis birləşmələri xüsusi yer tutur. 2005-ci ildə aparılmış təhlillər Ermənistan ilə sərhəd zona-larda Araz çayında fenolların miqdarının 8-10 dəfə, mis birləşmələrinin 6-8 dəfə, Ağstafaçayda, müvafiq olaraq, 4-9 dəfə və 7-11 dəfə yol verilən qatılıq hədlərindən (YVQH) çox olduğu müəyyən edilmişdir.

Hazırda Azərbaycanın bütün tranzit çayları yuxarı axarlarında güclü çirkləndirici təsirə məruz qalır. Bunu da çox təhlükəli ekoloji meyl kimi xarakterizə etmək olar.

Azərbaycan ərazisinin 20 faizi Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunduğu indiki halda Kür çayı hövzəsinin çirklənməsi barədə dəqiq məlumatlar əldə etmək də çətinləşmişdir.

Həmçinin Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş Dağlıq Qarabağ ərazisində yerləşən Sərsəng su anbarından təzyiq vasitəsi kimi də istifadə edilir. 560 mln. m³ tutumu olan bu su anbarının suyu qış vaxtı, ərazinin mövcud ehtiyacları nəzərə alınmadan, əhalisi azərbaycanlılardan ibarət olan kəndlərə və yaşayış məntəqələrinə buraxılır və nəticədə isti yay mövsümündə bu ərazidə kəskin su çatızmazlığı yaranır. Yaşayış məntəqələri, kənd təsərrüfatına yararlı sahələr və kommunikasiya xətləri qışda su altında qalır. Yayda isə insanlar su qıtlığına məruz qalır və səhralaşma nəticəsində torpağın deqradasiyası (korlanması) müşahidə olunur. Bununla da yerli əhalinin, xüsusilə də evlərini tərk etmiş məcburi köçkün və qaçqınların, onsuz da ağır olan şəraiti, daha da ağırlaşdırılır.

Sərhədlərarası su hövzələrinin problemlərinin regional səviyyədə beynəlxalq normalar çərçivəsində həlli üçün Azərbaycan “Sərhəddən keçən su axınlarının və beynəlxalq göllərin mühafizəsi və istifadəsi üzrə” Helsinki Konvensiyasını ratifikasiya etmişdir. Lakin Ermənistan və Gürcüstan bu konvensiyaya qoşulmamışlar və bu da problemin həllini olduqca çətinləşdirir.