Azərbaycanın təbii şəraiti və ehtiyatları

Yeraltı sular. Istifadəyə yararlı şirin (minerallaşma dərəcəsi 1,0 qr/l - ə qədər) və az minerallaşmaya (1-3 qr/l) malik olan yeraltı sular ölkə ərazisində Paleozoy yaşlı suxurlardan başlayaraq, müasir dövr çöküntülərinə qədər bütün genetik tiplərdə intişar taparaq, ölkəmizin dağlıq və dağətəyi ərazilərində qeyri-bərabər yayılmışdır.

Dağətəyi düzənlik bölgələrinin yeraltı şirin sularının regional istismar ehtiyatları keçən XX əsrin 70-80-cı illərində qiymətləndirilmişdir. Bəzi bölgələrdə (Qarabağ-Mil, Gəncə-Qazax) son dövrlərdə yeraltı su ehtiyatlarının yenidən qiymətləndirilməsi məqsədilə, hidrogenoloji tədqiqatlar aparılmışdır. Şirin və az minerallaşmaya malik yeraltı suların regional istismar ehtiyatları keçmiş SSRİ-nin və Azərbaycan SSR-nin Ehtiyatlar Komissiyasında təsdiq olunmuş və ya sınaqlanmışdır.

Regional istismar ehtiyatları hüdudlarında (bəzi hallarda isə yeni sahələrdə) ölkənin şəhər, qəsəbə və kənd yaşayış məntəqələrinin suya olan tələbatını ödəmək məqsədilə, dəqiq hidrogenoloji kəşfiyyat işləri aparılmış, mərkəzləşmiş və qrup su ğötürücüləri üzrə istismar ehtiyatları uyğun olaraq hesablanmış və təsdiq edilmişdir.

Dağlıq bölgələrdə yeraltı suların proqnoz ehtiyatları inzibati rayonlar üzrə qiymətləndirilmiş və bütövlükdə 1806,9 min m³/gün təşkil edir.

Hazırda ölkə üzrə, müxtəlif illərdə aparılmış hesablamalara əsasən, yeraltı suların regional istismar ehtiyatları -23764,28 min m³/gün (və ya ildə 9 mlrd m³) təşkil edir. Ehtiyatlar Komissiyasında təsdiq edilmişdir: 12079,4 min m³/gün, o cümlədən dağlıq ərazilərdə 126,4 min m³/gün. Bu ehtiyatlardan 1592,1 min m³/gün həcmində yeraltı şirin sular, ümumi minerallaşması 1-3qr/l arasındadır, suvarma və texniki məqsədlər üçün istifadəyə yarayır.

Azərbaycan ərazisində ən mühüm faydalı qazıntılardan biri də yeraltı sulardır. Onlar kimyəvi tərkibcə müxtəlif tipli olub, təsərrüfatların içməli su təchizatında, müalicə məqsədilə və sənayedə texniki məqsədlərə istifadə edilir. Ölkədə həmçinin dərin kəşfiyyat (2000-3000 m) quyuları vasitəsilə böyük istilik enerjisi mənbəyinə malik yüksək temperaturlu (80-1150C) sular aşkar edilmişdir. Ərazidə suların müxtəlif tipli olmasına, onların yaranmasına və paylanmasına ölkənin təbii şəraitinin mürəkkəbliyi təsir göstərmişdir.

Düzən rayonlarda müxtəlif litoloji tərkibli Mezozoy-Müasir dövr yaşlı çökmə suxurlar çox böyük təsərrüfat, içməli qrunt və artezian suları ehtiyatına malikdir. Qrunt sularına, demək olar ki, hər yerdə müasir çöküntülərdə rast gəlinir.

Dağətəyi zonalarda aktiv su mübadiləsi nəticəsində bu sular bir qədər dərində yerləşir. Onların minerallaşması 1 qr/l; kimyəvi tərkibi kalsiumlu-hidrokarbonatlıdır. Yüksək təzyiqli artezian hövzələri maili düzən sahələrdə Antropogen, Abşeron və Akçaqıl yaşlı suxurlarda (Gəncə-Qazax, Quba-Xaçmaz, Qarabağ, Şirvan və s.), sarmat çöküntülərində (Naxçıvan MR) aşkar edilmişdir. Bu suların minerallaşması təqribən 1 qr/l, kimyəvi tərkibi kalsiumlu-hidrokarbonatlı olub, şəhər və kəndlərin su təchizatında və sahələrin suvarılmasında istifadə olunur.

Azərbaycanda 1000-dən artıq soyuq və termal mineral bulaqlar aşkar edilmişdir. Bu bulaqlar əsasında ölkədə bir sıra sanatoriyalar (İstisu, Qalaaltı, Şıx Burnu, Suraxanı və s.) və mineral su zavodları (İstisu, Sirab, Badamlı, Vayxır və s.) tikilmişdir. Ölkə ərazisindəki mineral bulaqlar qaz tərkibinə görə, karbon qazlı, hidrogen-sulfidli, metanla, azotlu və radonludur.

Karbon qazlı mineral sular Kiçik Qafqazda (İsimsu, Şirlan, Turşsu) və Naxçıvan MR-da (Sirab, Badamlı və s.); hidrogen-sulfidli sular Abşeronda (Suraxanı, Şıx Burnu), Talış zonasında (İstisu) və Böyük Qafqazın cənub-şərq yamacında (Çuxuryurd, Altıağac); azotlu sular Astara-Lənkəran (Meşəsu), Salyan (Babazənən), Masallı (Ərkivan) rayonlarındadır.

Kəlbəcərdə Bağırsaq və Naxçıvan MR-da Qahab mineral suları radionudur. Bu suların duz tərkibinin əsasını natrium, kalium, kalsium, maqnezium kationları və hidrokarbonat, sulfat, xlor anionları təşkil edir. Onların temperaturu 4-650-dir.

Ölkə ərazisində sənaye əhəmiyyətli yodlu-bromlu sular (Abşeron yarımadası, Neftçala, Xıllıda) yod, brom və başqa kimyəvi elementlər və duz istehsalına yarayır.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin məlumatlarına görə, ölkənin yeraltı su ehtiyatları iqtisadi rayonlar üzrə aşağıdakı kimi xarakterizə edilir:

I. Abşeron iqtisadi rayonunda

Abşeron yarımadasında 7 su yatağı mövcuddur. Onlardan 2-i sənaye xarakterlidir və ehtiyatları 51,2 min m³/gün-ə bərabərdir. Mineral növlü 5 yataqda isə 1,605 min m³/gün ehtiyat vardır.

II. Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunda

Cəmi 10 su yatağı vardır. Onlardan Xaçmaz rayonu ərazisində şirin sulu 2 yataq (ehtiyatlarının həcmi 1582,6 min m³/gün), mineral sulu 1 yataq (0,293 min m³/gün) və termal sulu 1 yataq (25,375 min m³/gün); Qusar rayonunda şirin sulu 3 yataq (14,2 min m³/gün); Quba rayonunda şirin sulu 2 yataq (16,8 min m³/gün) və Dəvəçi rayonunun ərazisində mineral sulu 1 yataq (0,015 min m³/gün) mövcuddur.

III. Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunda

Burada 5 yeraltu su yataqları aşkar olunmuşdur. Onlardan şirin sulu bir yataq İsmayıllı rayonunun ərazisində yerləşir və 11,3 min m³/gün ehtiyatı vardır; Şamaxı rayonunda şirin sulu bir yataq (9,8 min m³/gün) və mineral sulu 2 yataq (0,306 min m³/gün); Ağsuda şirin sulu bir yataq vardır (ehtiyatları 12,3 min m³/günlə xarakterizə edilir).

IV. Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonunda

İqtisadi rayonun ərazisində 9 yeraltı su yataqlarının mövcudluğu məlumdur. Onlardan Balakən rayonunda şirin sulu bir yataq (19,3 min m³/gün); Zaqatalada şirin sulu bir yataq (35,5 min m³/gün); Şəkidə şirin sulu 2 yataq (128,8 min m³/gün); Qaxda şirin sulu bir yataq (13,0 min m³/gün) və mineral sulu bir yataq (0,284 min m³/gün); Oğuzda şirin sulu bir yataq (10,5 min m³/gün) və Qəbələ rayonunun ərazisində şirin sulu 2 yataq (90,2 min m³/gün ehtiyatla) mövcuddur.

V.Aran iqtisadi rayonunda

Ərazidə 13 yeraltı su yataqları vardır. Onların yerləşdiyi ərazi istifadəyə yararlılığı belə xarakterizə edilir: Yevlax rayonunda şirin sulu 2 yataq və 45,9 min m³/ehtiyatla; Ağdaş rayonunda şirin sulu 2 yataq (17,4 min m³/gün); Ucar şirin sulu bir yataq (13,6 min m³/gün); Ağcabədi rayonunda şirin sulu bir yataq (57,0 min m³/gün); Mil düzündə şirin sulu bir yataq (107,7 min m³/gün); Beyləqan rayonunda şirin sulu bir yataq (72,0 min m³/gün); Çöycay rayonunda bir yataq (şirin suludur və 43,3 min m³/gün ehtiyatı vardır); Neftçala rayonunda ehtiyatları 99,76 min m³/günə bərabər və sənaye təyinatlı suyu olan 2 yataq; Salyan rayonunun ərazisində 78,6 min m³/gün ehtiyatı olan sənaye təyinatlı 2 yataq barədə məlumatlar mövcuddur.

VI. Gəncə - Qazax iqtisadi rayonunda

Ərazidə şirin suyu olan 10 yataq vardır. Onların yerləşmə xüsusiyyəti və ehtiyatlarının həcmi min m³/günlə aşağıdakı kimi xarakterizə edilir: Qazax rayonunda 2 yataq (105,2); Tovuz rayo-nunda – 3 yataq (57,1); Şəmkir rayonunda – 2 yataq (45,1); Xanlar (44,9), Göranboy rayonları (20,5) və Gəncə (118,3) şəhərinin hər birinin ərazisində bir yeraltı su yataqları aşkarlanmışdır.

VII. Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonunda

Bu iqtisadi rayonun ərazisində 19 yeraltı su yataqları mövcuddur. Onların 3-nün mineral və yerdə qalanlarının şirin su ehtiyatları vardır. Yerləşmə xüsusiyyəti belədir: Tərtər rayonunda 2 yataq və ehtiyatları 87,6 min m³/gün; Şuşa rayonunda 2 şirin (48,3 min m³/gün) və 3 mineral (0,412 min m³/gün) sulu yataqlar; Füzuli rayonunda – 4 yataq və 63,0 min m³/gün; Cəbrayıl rayonunda – 4 yataq və 49,6 min m³/gün; Zəngilan rayonunun ərazisində 2 şirin sulu yataqda 15,0 min m³/gün ehtiyatla.

VIII. Kəlbəcər-Laçın iqtisadi rayonu

Ərazinin mineral su ehtiyatlı 8 yeraltı yatağı mövcuddur. Onlardan 3,093 min m³/gün həcmində ehtiyata malik olan 7 yataq Kəlbəcər rayonunun və 4,300 min m³/gün həcminə malik olan 1 yataq Laçın rayonunun ərazisində yerləşir.

Ağdam və Füzuli rayonlarında yerləşən yataqlar qismən, Şuşa, Cəbrayıl və Zəngilan rayonlarının ərazisində yerləşən yataqların hamısı, habelə Kəlbəcər – Laçın iqtisadi rayonlarındakı yeraltı su ehtiyatları Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilmiş ərazilərdədir.

IX. Lənkəran iqtisadi rayonunda

Lənkəran inzibati rayonun ərazisində şirin sulu bir (26,0 min m³/gün) və mineral sulu 2 (1,55 min m³/gün) yeraltı yataqlar məlumdur.

X. Naxçıvan Muxtar Respublikasında

Muxtar Respublika ərazisində 18 yeraltı su mənbələrinin mövcudluğu barədə məlumat verilir. Onların 6-sı mineral sulu və digərləri isə şirin sulu yataqlardır. Sədərək rayonunun ərazisində şirin sulu 1 yataq (ehtiyatları 42,7 min m³/gün-ə bərabərdir); Şərur rayonunda şirin sulu 2 yataq (322,7 min m³/gün); Şahbuz rayonunda şirin sulu 3 yataq (15,8 min m³/gün) və mineral sulu 1 yataq (1,045 min m³/gün); Naxçıvan şəhəri ərazisində mineral sulu 4 yataq (3,321 min m³/gün) və şirin sulu 1 yataq (28,7 min m³/gün); Culfa rayonunda mineral sulu bir yataq (4,507 min m³/gün); Ordubad rayonunda şirin sulu 3 yataq (89,1 min m³/gün) və Kəngərli rayonunun ərazisində 2 yataq (62,0 min m³/gün şirin su) məlumdur.

Göstərilən yataqların mənimsənilməsi əhalinin, sənaye və kənd təsərrüfatının su ilə təminatı; əhalinin məşğulluğunun yüksəldilməsi və işsizliyin aradan qaldırılması; regionların sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsi və bu barədə qəbul edilmiş Dövlət Proqramının yerinə yetirilməsi və s. sosial-iqtisadi məsələlərin həllinə şərait yaratmış olur.

Yeraltı sularının çirklənmə vəziyyəti və səbəbləri . Azərbaycan ərazisində içməli və az minerallaşmış yeraltı suların ehtiyatları məh-duddur və qeyri-bərabər paylanmışdır.

Yeraltı suların əsas ehtiyatları dağətəyi düzənliklərdə: Samur-Qusarçay, Şəki-Zaqatala, Gəncə-Qazax, Qarabağ-Mil, Cəbrayıl, Lənkə-ran, Naxçıvan və Şirvan ərazilərində toplanmışdır.

Aran bölgələrdə, xüsusilə Muğan-Salyan düzənliklərində, Şirvan, Mil, Lənkəran düzənliklərinin xeyli ərazilərində minerallaşması bəzən 100-200 qr/l-ə çatan duzlu yeraltı sular yayılmışdır. Ceyrançöl, Acınohur, Şamaxı-Qobustan ərazilərində də müxtəlif minerallaşmaya və kimyəvi tərkibə malik olan yeraltı sular yayılmışdır.

Keyfiyyətinin təbii mühafizəsinə görə, ölkənin bütün yeraltı su hövzələri zəif mühafizə olunan kimi qiymətləndirilir.

Dağətəyi düzənliklərin əsas yeraltı su hövzə-sində hidrogenoloji şəraitin xüsusiyyətlərinə görə, yer səthindən aşağıda yatan birinci sulu horizont təbii mühafizədən məhrumdur.

Texnogen amillərin təsiri altında yeraltı suların kimyəvi tərkibində əsaslı dəyişikliklər baş verir və bu proses iki istiqamətdə gedir.

Bir tərəfdən, müxtəlif məqsədlər üçün və əsasən suvarmada istifadə olunmuş suların yeraltı sulu horizontlara infiltrasiyası (süzülməsi) nəticəsində duzlu yeraltı suların yayıldığı sahələrdə minerallaşma dərəcəsinin azalması prosesi gedir. Digər tərəfdən, müxtəlif kimyəvi element və birləşmələrlə zənginləşmiş istifadə edilən suların yeraltı sulu horizontlara infiltrasiyası (süzül-məsi) prosesində bu element və birləşmələrin yeraltı sulara miqrasiyası (qarışması) baş verir və yeraltı sular çirkləndirilir.

Ümumiyyətlə, yeraltı suların çirklənməsi torpaq qatının və aerasiya zonası suxurlarının çirklənməsinin vəziyyəti ilə sıx əlaqəlidir.

Ölkənin düzənilk bölgələrinin əksər ərazilərində torpaq qatı və aerasiya zonasının suxurları təbii çirklənməyə-xloridli natriumlu, sulfatlı xloridli natriumlu, sulfatlı-xloridli və maqneziumlu-natriumlu duzlaşmaya məruz qalır. Duzlaşmanın dərəcəsi relyefin sıfır qiymətinə uyğun horizontalından aşağıda, çox zəif drenləşmiş və axmaz sahələrdə xüsusilə yüksəkdir.

Suvarılan ərazilərdə, lokal sahələrdə, torpaq qatı və aerasiya zonası suxurlarda üzvi və mineral kübrə qalıqlarına, nitrit və nitratların, müvafiq olaraq, 0,9-505 və 0,9-194 mkq/kq miqdarında qalıqlarına rast gəlinir.

Mineral kübrələr verilmiş sahələrdə, xüsusilə əvvəllər fəaliyyət göstərmiş mineral kübrə anbarlarının yaxınlığında, müxtəlif illərdə hekso-xloran DDT, sevin birləşmələrinin qalıqları aşkar edilmişdir.

Gəncə şəhəri Gil-Torpaq kombinatının şlam anbarlarının ətrafındakı aerasiya zonası suxurlarında nitrat, nitrit, fosfat kimi üzvi qalıqların, sulfat, xlor, dəmir və aliminumun müxtəlif birləşmələrinin yüksək konsentrasiya (toplanma) həddi müşahidə edilmişdir.

Heyvandarlıq kompleksləri ətrafında aerasiya zonası suxurlarında üzvi qalıqların miqdarı yol verilən həddən dəfələrlə yüksək miqdarda qeydə alınır.

Torpaq qatı və aerasiya zonası suxurları Abşeron yarımadası və Bakı şəhərinin ərazisində xüsusilə yüksək dərəcədə çirklənmişdir.

Abşeron yarımadasının istifadəsində olmuş və artıq istifadə edilməyən neft mədənlərinin sahələrində, torpaq qatı və aerasiya zonası suxurları ifrat dərəcədə müxtəlif birləşmələrlə, xüsusilə neft və neft məhsulları ilə çirklənmiş vəziyyətdədir.

Sumqayıt şəhərinin sənaye müəssisələrinin ərazisində çox təhlükəli kimyəvi element və birləşmələr aerasiya zonası suxurlarına miqrasiya etmişdir (hopmuşdur). Sumqayıt xlor-qələvi zavodunun həyətində aerasiya zonası suxurlarında aşkar edilmiş təhlükəli həddə civə yayılması, şəhərin ərazisindəki çox gərgin vəziyyəti yaratmağa səbəb olmuşdur.

Ölkə ərazisində yeraltı sular, ümumiyyətlə, regional miqyasda çirklənməyə məruz qalmamışdır. Bununla yanaşı, bir çox lokal sahələrdə yeraltı suların kommunal, sənaye, kənd təsərrüfatı mənşəli çirklənməsi halları müşahidə edilir.

Kommunal mənşəli çirklənmənin əsas səbəbi əksər yaşayış məntəqələrinin kanalizasiya şəbəkəsinin və təmizləyici qurğuların olmaması və ya məhdudluğu ilə xarakterizə edilir. Məişət tullantıları, bir qayda olaraq, çaylara, dənizə, relyefin çökək yerlərinə və ya bu məqsədlə qazılmış çalalara axıdılır və yeraltı suların da çirklənməsi, çirkli çay sularının və müxtəlif çirkləndiricilərin aerasiya zonasından bilavasitə yeraltı sulara süzülməsi nəticəsində baş verir. Hətta mövcud təmizləyici qurğularla belə tullantı suların tam təmizlənməsi mümkün olmur. Belə ki, Gəncə şəhərində formalaşan tullantı sularının əraziyə axıdılması nəticəsində qrunt sularında fenol (0,007-0,13 mq/l), sulfatlar (960-1280 mq/l), dəmir (0,5-5,0 mq/l) müşahidə edilir.

Suvarılan sahələrdə yeraltı sularda nitratların, nitritlərin yüksək hədlərinin müşahidə edilməsinə baxmayaraq, onların miqdarı adətən buraxıla bilən həddən artıq olmuşdur.

Kənd təsərrüfatı səciyyəvi çirkləndiricilərlə yeraltı suların çirklənməsi adətən mineral kübrə anbarlarının yaxınlığında baş verir. Bu sahələrdə qrunt sularında müxtəlif illərdə heksoxloranın 0,01-0,06 mq/l, sevinin 0,02-0,15 mq/l, roqarın 0,0-0,5 mq/l miqdarında qalıqlarına rast gəlmək olur.

Naxçıvan MR-nın kəhrizlərində nitritlərin 0,01-1,2 mq/l, nitratların 2-75 mq/l miqdarında qalıqları müşahidə edilir.

Heyvandarlıq kompleksləri ətrafında nitrat və nitritlər uzun illər ərzində böyük dərinliklərə miqrasiya edərək (hoparaq) yeraltı sularda onların miqdarını, müvafiq olaraq, 12-145 mq/l və 10-19 mq/l-ə çatdırır.

Abşeron yarımadasında və Bakı şəhərində yeraltı suların kimyəvi tərkibi ən müxtəlif çirkləndiricilərlə zənginləşdirilir. Torpaq qatını və aerasiya zonasının suxurlarını doydurmuş çirkləndiricilər sonradan yeraltı sulara da asanlıqla miqrasiya edir (axır).

Yarımadanın yeraltı sularında fenollara, sulfidlərə, anilinlərə, aminlərə, aromatik karbohidrogenlərə, radioaktiv elementlərə geniş rast gəlmək olur.

Suvarılan sahələrdə, heyvandarlıq komplekslərinin ətrafında yeraltı sular bakterioloji çirklənməyə məruz qalır.

Yeraltı suların bakterioloji çirklənməsi xüsusilə Abşeron yarımadası və Cəlilabad, Masallı, Lənkəran rayonlarının ərazisində müşahidə edilir. Yeraltı suların çirklənməsinə şərait yaradan amillərdən biri də müxtəlif təşkilatlar tərəfindən qazılmış və halhazırda istifadəsiz qalan su quyularıdır (çuxurlardır).

Samur-Qusarçay düzənliyi ərazisində termal suların kəşfiyyatı məqsədilə qazılmış quyuların bir çoxu hal-hazırda fəaliyyətli rejimdə işləyərək yüksək minerallaşmaya malik olan yeraltı suları yer səthinə çıxarırlar və bu sular da içməyə yararlı suların keyfiyyətinin dəyişməsinə səbəb olur.

Ölkənin faydalı qazıntılarının mövcudluğu. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin məlumatlarına əsasən ölkənin filiz yataqlarının sayı 20-ə, onlardakı ehtiyatların həcmi 536337 min tona; gips və gəc yataqlarının sayı 7-ə, ehtiyatların həcmi 65738 min tona; bentolit yataqları 3-ə və ehtiyatlarının həcmi 102147 min tona; xörək duzu – 4-ə və 1301597 min tona; dolomit – 2-yə və 10001 min tona; kvarsit – 2-yə və 7590 min tona; şüşə xammalı – 5-ə və 24801 min tona; flyus xammalı – 1-ə və 50788 min tona; soda xammalı – 1-ə və 129833 min tona; keramika xammalı – 3-ə və 10154 min tona; mineral boyalar – 3 -ə və 188 min tona; seolit – 1-ə və 10113 min tona; barıt – 2-yə və 217 min ton; əlvan daşlar – 5-ə və 2889 min ton; mişar daşları – 60-a və 620997 min m³; üzlük daşlar – 21-ə və 56564 min m³; gil – 94-ə və 187642 min m³; sement xammalı – 11-ə və 359845 min ton; əhəng xammalı – 18-ə və 269761 min tona; tikinti daşları – 9-a və 98462 min m³; qum-çınqıl – 70-ə və 1123680 min m³; qum – 14-ə və 60522 min m³; bitumlu suxurlar – 3-ə və 1586 min m³; perlit və pemza yataqlarının sayı 2-yə və ehtiyatlarının həcmi 6617 min m³-a bərabərdir.

Ölkənin Milli Parkları, təbiət və Dövlət Qoruqlarının flora və faunası. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyindən alınan məlumatlara görə, ölkədə 7 Milli Park, 13 Dövlət Təbiət Qoruqları və 21 Dövlət Təbiət Yasaqları mövcuddur.

Abşeron Milli Parkı

florası: qum bitkiləri, cığlı-qamışlı və paz otlu çəmənliklər, birillik şoran otları;

faunası: quşlar- gümüşü qağayı, fısıldayan qu quşu, boz və qırmızıdöş qazlar, ağgöz qara ördək, böyük ağ vağ, qumluq cüllütü, qaşqaldaq, bataqlıq belibağlısı, dəniz bozcası və s.; məməlilər- Xəzər suitisi (Xəzər dənizində) ceyran, çaqqal, tülkü, porsuq, dovşan, canavar, yenot, oxlu kirpi və s.

Altıağac Milli Parkı

florası: Qafqaz palıdı, Qafqaz vələsi, şərq fısdığı, göyrüş, tozağacı, itiyarpaqlı ağcaqayın, əzgil, qaratikan yemişan, böyürtkən, itburnu və s.;

faunası: quşlar- qırqovul, qartal, kəklik, qaratoyuq, keçisağan və s.; məməlilər- cüyür, qonur ayı, qaban, vaşaq, yenot, dovşan, tülkü, dələ, canavar və s.

Ağ göl Milli Parkı

Flora: florası: Duzlaq çoğanı, qışotu, qamış, şahsevdi, sarıbaş, qaraşoran, yovşan, qırtıc və s.

faunası: suda-quruda yaşayanlar – yaşıl quru qurbağası, kiçik Asiya qurbağası, göl qurbağası və s.;

sürünənlər- Aralıq dənizi tısbağası, Xəzər tısbağası, koramal, zolaqlı kərtənkələ, adi suilanı, qızılı təlxə, Zaqafqaziya gürzəsi və s.; quşlar-mərmər cürə, turac, bəzgək, qara leylək, sultan toyuğu, ərsindimdik, flaminqo, qutanlar, vağlar, ördəklər, qazlar və,s.; məməlilər- canavar, çaqqal, çöl donuzu, tülkü, dovşan, çöl pişiyi, qamış pişiyi və s.

Hirkan Milli Parkı

florası: Hirkan bigəvəri, ayıdöşəyi, Hirkan şümşadı, pırkal, müxtəlif lianlar, şabalıd-yarpaq palıd, dəmirağac, vələs, ipək akasiya, Xəzər lələyi, Hirkan ənciri, Qafqaz xurması, azat və s.;

faunası: həşəratlar- tündqırmızı Talış uzunbığı, Talış kökyeyəni, üçpərli Talış qaçağanı, palıd diserkası, eyfema, Talış brameyası, iri tənək hafı, Oxim qızılı kəpənəyi, Aleksandra sədəflisi, Talış məxməri kəpənəyi və s.;

Suda-quruda yaşayanlar- adi triton, daraqlı triton, Suriya sarımsaqiyli qurbağası, Qafqaz xaçlıcası, adi quru qurbağası və s.; sürünənlər- Aralıq dənizi tısbağası, zolaqlı çılpaqgöz kərtənkələ, girdəbaş yovşanlıq kərtənkələsi, xarabalıq kələzi, Eskulap ilanı və s.; quşlar- qara leylək, məzar qartalı, qıvrımlələk qutan, turac, mərmər cürə, Talış qırqovulu, Hirkan arıquşu, toğlugötürən və s.; məməlilər- bəbir, xallı maral, vaşaq, porsuq, qaban cüyür, yenot və s.

Şirvan Milli Parkı

florası: qaraşoranlı, şahsevdi və duzlaq-çoğanlı, yarımsəhra bitkiləri və çərənli-yovşanlı, yovşanlı-efemerli, yovşanlı, xos təkli, dənli-müxtəlifotlu, efemerli, sahil qumlu və çalaçəmən (dəvəotlu) bitki formasiyaları;

faunası: suda-quruda yaşayanlar- Suriya sarımsaqiyli qurbağası, yaşıl quru qurbağası, göl qurbağası və s.;

sürünənlər- Aralıqdənizi və ya quru tısbağası, Xəzər tısbağası, bataqlıq və ya çay tısbağası, Xəzər gekkonu, koramal, cəld kərtənkələcik, rəngbərəng kərtənkələcik, zolaqlı kərtənkələ, zərif ilanbaş kərtənkələ, adi suilanı, suilanı, Zeytuni təlxə, qızılı təlxə, kələz ilan, cənubi Qafqaz gürzəsi və s.; quşlar- yaşılbaş ördək, fitçi cürə, boz ördək, marek, bizquyruq, cınıldayan cürə, enliburun ördək, flaminqo, fısıldayan qu, qaşqaldaq, qırmızıburun, qırmızıbaş, kəkilli və dəniz dalğıcları, güləyən ördək, iyrəncələr, qutanlar , qarabattaqlar və qağayılar, çovdar-çılar, bizdimdiklər, bekaslar, su fərəsi, adi porzan, cırtdan porzan, qamışlıq fərəsi, bəzgək, dovdağ, çay qaraquşu, ağquyruq dəniz qartalı, çöl sarı, adi sar, çöl qartalı, məzar qartalı, ütəlgi, şahin, turac və s.;

məməlilər- itiqulaq, bığlı, cırtdan və Küli şəbpərələri, kiçik və böyük nalburunlar, ikirəng könlücə (yarasalar), ağdöş və qulaqlı kirpi, Quldenştet qonurdişi, ceyran, çöl siçanı, qara və boz siçovullar, qırmızıquyruq qum siçanı, kiçik və Kiçik Asiya ərəbdovşanları, boz dovşan, canavar, çaqqal, tülkü, gəlincik, safsar porsuq, qamış pişiyi, çöl pişiyi, Xəzər suitisi (Xəzər dənizində), çöl donuzu və s.

Ordubad Milli Parkı (Naxçıvan Muxtar Respublikası)

florası: çılpaq dorema, yabanı zınbırtikan, Araz palıdı, Zərif süsən, Qrossheym süsəni, Gözəl qayışləçək, Mişşenko zümrüdçiçəyi və s.;

faunası: balıqlar- Kür altağızı, Kür qumlaq-çası, Araz xramuliyası, Kür şirbiti, Zaqafqaziya ilişkəni, çəki, qızılxallı balıq, zərdəbər, Qafqaz gümüşcəsi və s.; Suda-quruda yaşayanlar- yaşıl qurbağa, kiçik ağac qurbağası, qısaayaq qurbağa, göl qurbağası və s.; sürünənlər- Xəzər tısbağası, Aralıq dənizi tısbağası, yovşanlıq kərtənkələsi, kiçik Asiya gürzəsi, kiçik Asiya kərtənkələsi, Zaqafqaziya təlxəsi, ox ilanı və s.; quşlar- Avropa tüvüyü, çəhrayı qutan, qıvrımlələk qutan, ərsindimdik, ağquyruq dəniz qartalı, berqut, toğlugötürən, adi ilanyeyən, şahin, Xəzər uları dovdaq, bəzgək və s.; məməlilər - Blazilius və ya Aralıq dənizi nalburunu, cənub nalburunu, adi uzunqanadlı (yarasalar), oxlu kirpi (tirəndaz), kəsəyən dağ siçancığı, bəbir, çöl pişiyi, manul pişiyi, qonur ayı, bezoar keçi, dağ qoyunu (muflon), canavar, çaqqal, adi tülkü, zolaqlı kaftar, daşlıq dələsi, porsuq, meşə pişiyi və s.