1-mavzu: Kirish. Mustaqillik davrida “O‘zbek xalq og'zaki ijodi”ni o'rganilishi. Folklor ma’naviv tarbiyaning poydevori. Reja

Tayanch tushunchalar: qahramonlik dostoni, romanik doston, jangnoma doston, kitobiy doston, qahramonlik-romanik doston, ishqiy-romanik doston, maishiy-romanik doston, tarixiy doston, tarixiy-fantastik doston, tarixiy-qahramonlik doston, yangi dostonlar.


9- MAVZU:” Go’ro’g’li” turkumi dostonlari tahlil

Xalq og‘zaki ijodining turli-tuman janrlari, ayni paytda, xalqning tasavvuri, ijtimoiy-ma’naviy tafakkuri, dunyoqarashi, urf-odatlari va an’analari, milliy-ma’naviy qadriyatlarining tarixi va oynasidir. Ayniqsa, dostonlarda bunday imkoniyatlar juda katta. O‘zbek xalq dostonchiligida «Go‘ro‘g‘li» turkumi katta o‘rin tutadi. Hozirgacha uning tarkibida oltmishdan ortiq doston mavjud. Ularda xalq tarixi, taqdiri, o‘tmishda-gi hayoti, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, diniy, axloqiy- ma’naviy hamda ba diiy-estetik qarashlari o‘ziga xos tarzda aks etgan. «Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi» – shu turkumning ilk dostoni. Uni ko‘plab baxshilar ijro etishgan. Darslikda Muhammad Jomurot o‘g‘li Po‘lkan shoir (1874–1941) varianti berilgan. Unda xalqning juda qadim zamonlardagi badiiy-estetik qarashlari ifodalangan. Shuning uchun undagi ayrim fakt va motivlar, obraz va ularning talqinlari hozirgi tasavvurlari-mizdan keskin farq qiladi. Shunga qaramay, ko‘plab folklor asarlarida bo‘lgani kabi, bu dostonda ham xalqning olamga va odamga bo‘lgan qarashlaridagi o‘ziga xosliklar ustuvor mavqe tutadi. Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishidagi g‘ayritabiiylik, uning ilk bolaligi, o‘spirinlik davridagi «g‘alati» qiliqlari ana shu o‘ziga xosliklar bilan izohlanadi. Ilk asotir va afsonalarning ta’siri, qadimgi tasavvur va e’tiqodlarning ba’zan yorqin, ba’zan xira qoldiqlari tasvirlari zaminidagi ma’nolarni tushunish qiyinroq tuyulishi mumkin. Dostonda ko‘plab badiiy timsollar yaratilgan. Xalq boshliqlari, oddiy fuqarolar, ko‘plab yigitlar, qiz va ayollarning takrorlanmas siymolari zo‘r badiiyat bilan ko‘rsatib berilgan.Doston voqealari Zargar yurtining podshosi Shohdorxonning Yovmit yurtiga bosqinchilik urushi qilishi bilan rivojlanib boradi. Bu yerda ikki davlat podsholarining, ya’ni Go‘ro‘g‘lining bobosi Odilxon podsho bilan Shohdorxonning o‘ziga xos bo‘lgan xislatlari yoritiladi. Odilxon podshoning insoniy fazilatlariga qarama-qarshi o‘laroq, Shohdorxonning nuqsonlari ko‘zga tashlanadi. Shohdorxonning maslahatga quloq solmay, o‘ylamay qaror qabul qilishi, uzoqni ko‘ra bilmasligi ko‘plab insonlarning bevaqt o‘limiga, taqdirlarining o‘zgarib ketishiga sabab bo‘ladi. Chunki mana shu urush tufayli Go‘ro‘g‘lining ota-onasi – Ravshan va Bibi Hilol ham bolaligida Zargar eliga borib qolib, musofirchilikda voyaga yetadi. Dostonda qahramonning tug‘ilishi va yoshligidanoq bahodirlik kuchini namoyish qilishi ancha keng tasvirlangan. Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi va xalq manfaati yo‘lida qahramonlik ko‘rsatishida chiltanlar va Xizr alayhissalom katta o‘rin tutadi. Bular xalq dostonlarining doimiy ishtirokchilari bo‘lib, ular xalq qahramonlariga homiylik, rahnamolik qiladi. Ular hali hayot tajribasiga ega bo‘lmagan qahramonga yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatish bilan uni tarbiyalab boradi va qahramonni elga xizmat qilishga o‘rgatadi.Mantiqiy fikrlaganda g‘ayritabiiy bir sharoitda tug‘ilgan go‘dakni kimdir o‘limdan saqlab qolmog‘i kerak. Go‘ro‘g‘li go‘rda tug‘ilgan ekan, Bibi Hilolning jonsiz murdasi uni tarbiyalay olmas edi. Shu o‘rinda go‘dakni yo‘rgaklab olish uchun Xizr alayhissalom va chiltanlar hozir bo‘ladilar. Go‘ro‘g‘lining g‘ayritabiiy tug‘ilishi – uning kelajakda boshqalarga o‘xshamaydigan, favqulodda kuch-qudrat, aql-idrok egasi bo‘lib kamol topishiga ishora. Tengdoshlariga nisbatan sho‘xliklari, o‘zidan kattalarga ham tegajoqlik va zo‘ravonlik qilishi esa undagi alplik alomatlarining badiiy tasviridir. Parokanda bo‘layozgan Taka-Yovmit elida Go‘ro‘g‘lining kelishi bilan tub burilishlar sodir bo‘ldi. Eng muhimi, u el-yurt sha’nini, shavkatini, or-nomusini tiklaydi. Go‘ro‘g‘lida yigitlik burchi va mas’uliyatini his etish juda kuchli darajada shakllangan. Ayni mana shu tuyg‘u uni harakatga soladi, kuchiga kuch bag‘ishlaydi.Doston voqealari rivojida Rayhon arab obrazining ham o‘ziga xos o‘rni bor. U Shirvon yurtining podshosi bo‘lib,Iroq va Arabiston mamlakatlari unga qarar edi. Rayhon arab – Rustam kelbatli, pahlavon, qo‘rqmas va jasur, o‘ziga ishongan podshoh. Uning mingan oti chin tulpor bo‘lib, uni quvib yetib bo‘lmas edi. Buni Go‘ro‘g‘lining Rayhon arabga qarata aytgan quyidagi so‘rovidan ham anglash mumkin:
Ostingda o‘ynaydi chin tulpor oting
,Rustamga o‘xshaydi shon-u shavkating,
Qayerda, mehmonjon, sening elating,
Ajdaho nishonim, qaydin bo‘larsan?
Rayhon arab Xoljuvonning suluvligini eshitib, kelib ko‘rgan va unga oshiq bo‘lib qolgan edi. Xoljuvonga sovchi qo‘yganda, Ahmadbek ham sovchi qo‘yib o‘zi olgan edi. Rayhon arab Xoljuvonga yetisha olmasa-da, har yili Ahmadbekning yo‘qligini poylab, pana yerlardan turib uni ko‘rib ketar, ko‘rmasa kasal bo‘lib qolar edi. U doim Xoljuvonni olib qochish payida bo‘lgan. Kunlarning birida Rayhon arab Ahmadbekning bir shaharga safar qilganini eshitadi va paytdan foydalanib Xoljuvonni olib qochish uchun Turkman yurtiga keladi. Shunda u Go‘ro‘g‘liga duch keladi va o‘z rejasini undan foydalanib amalga oshiradi. Rayhon arabning Xoljuvonni olib qochishida o‘zini aybdor bilgan Go‘ro‘g‘li qanday qilib bo‘lmasin undan qasdini olishni maqsad qiladi va bunga erishadi. Xoljuvon chechasining o‘rniga Rayhon arabning qizi Zaydinoyni tog‘asi Ahmadbekka olib kelib beradi. Mana shu voqealar jarayonida Go‘ro‘g‘li va Rayhon arabning o‘ziga xos insoniy his-tuyg‘ulari, mard va jasurliklari yanada yaqqol ko‘zga tashlanadi.«Go‘ro‘g‘li» nomining talqinlarida turli yondashuvlar mavjud. Jumladan, uning «go‘r» – qabrda tug‘ilishi motivini asoslaydigan qarashlar ham ustuvorlik kasb etgan. Ayni payt-da, uning «ko‘r ota ning farzandi» ekanligiga urg‘u beradi ganyo‘nalish ham mavjud. Jumladan, Po‘lkan shoir variantida mana shu ikkala qarashning ham ta’siri ochiq seziladi.
Nomning o‘zak qismi ko‘plab talqin larga imkon beradi. Zero, «go‘r» va «ko‘r»dan tashqari «kur» o‘zagi ham mana shunday rang-barangliklardan birini tashkil etadi. Uning ma’nosi alp, botir, mard deganidir. Ravshanning faqat sinchi bo‘libgina qolmay, anchayin kuchli bir bahodir ekani ham tasodifiy emas. Bu o‘zakda «quyosh», «o‘t», «olov», «qo‘r», «qir», «tog‘» sin gari ma’nolar ham mujassamlashganki, ular qa dimgi asotir va afsonalar vositasida eng qadimgi tasavvurlarni qayta tiklash imkonini beradi. Xalq dostonlarida qahramon har doim o‘z oti bilan birgalikda namoyon bo‘ladi. Esingizda bo‘lsa, Alpomishning ham oti bor edi. U Boychibor nomi bilan mashhur bo‘lgan. Xuddi shuningdek, bu yerdagi G‘irot ham mana shunday jangovar otlar timsolidir.Umuman, doston xalqning qadimiy va boy tarixini, jangovar o‘tmishini, milliy-ma’naviy qadriyatlar mazmuni va mohiyatini yuksak badiiyat bilan ko‘rsatib bera olgan ajoyib badiiy-qomusiy merosdir.
Savol va topshiriqlar:
1. Dostonda ot obrazi qanday tasvirlangan? Uni misollar yordamida tushuntirib bering.
2. Dostonda ko‘plab maqollar ham qo‘llangan. Ularni toping, matnda bajarayotgan vazifasini tushuntiring.