7-mavzu: Tarixiy jarayonda jamiyatning madaniy va ma’naviy qadriyatlari. Jamiyat va tarix falsafasi

Madaniy universaliyalar. Madaniy universaliyalar qatoriga ijtimoiy hayotning barcha umuminsoniy shakllari, chunonchi: ijtimoiy ishlab chiqarish, mehnat va o’yin, dam olish va muloqot, jamoat tartibi va boshqaruv, ta’lim va tarbiya, ma’naviy hayot (huquqiy va axloqiy ong, san’at, din va h.k.) kiradi. Ular tabiiy muhitni o’zgartirish borasidagi faoliyat sifatida va yangi narsani bunyod etish shakli sifatida vujudga keladi. Elementar madaniyat universaliyalar: o’z badanini parvarish qilish, bolalarni tarbiyalash, ovqat tayyorlash, turar joyni yig’ishtirish, o’lganlarni dafn etish va hokazolar ham mavjud. Hayot faoliyatining mazkur shakllari barcha ma’rifatli jamiyatlarning hayot tarziga ularning butun tarixi mobaynida betakror tarzda xosdir.
Tarixan o’tkinchi elementlar jamiyat evolyusiyasi jarayonida vujudga keladigan va yo’q bo’lib ketadigan muayyan tipdagi madaniyatlarga xos. Madaniyat tipi o’z ijtimoiy-psixologik zamini, aholi mentaliteti, uni vujudga keltirgan sivilizasiya bilan uzviydir. Madaniyat tipiga xos bo’lgan hayot tarzi, qadriyatlarga munosabat an’analarning vorisiyligi bilan quvvatlanadi. Madaniyatda yuz berishi mumkin bo’lgan o’zgarishlar zaruriyat taqozosi bilan yoki tasodifan paydo bo’ladigan yangi xossalarning o’zlashtirilishi bilan belgilanadi. Muayyan tipdagi madaniyat rang-barang hodisalari keng doirasining ichki birligi uni boshqa madaniyat tiplaridan farqlash imkonini beradigan ramzlar apparatida (tilda va mantiqiy amallarda, ruhiy stereotiplar va badiiy stilistikada, rasm-rusumlar va muomala odobida) namoyon bo’ladi. Antik davr, O’rta asrlar, Uyg’onish davri va hokazolar madaniyati jamiyat, shu jumladan ayrim xalqlar tarixining turli bosqichlariga mos keladigan madaniyatning muayyan-tarixiy tiplaridir. O’z navbatida, madaniyatning muayyan-tarixiy tipi kichik madaniyatlarni, ya’ni madaniyatning etnik, mintaqaviy yoki diniy o’ziga xoslik bilan belgilangan qismlarini o’z ichiga oladi.
Madaniyatning ichki tuzilishi. Har qanday madaniyatning ichki tuzilishi uning amal qilish xususiyatlari bilan belgilanadi. Madaniyatning borlig’i insoniyat tajribasini o’zida mujssamlashtirgan alohida madaniy predmetlilikni yaratuvchi sub’ektning o’ziga xos faoliyati bilan ta’minlanadi. Shundan kelib chiqib madaniyatning quyidagi muhim elementlarini farqlash mumkin:
- madaniyat sub’ekti;
- inson faoliyati;
- madaniy predmetlilik;
- madaniyatning asosiy funksiyasi – ajdodlar ma’naviy tajribasini saqlash, avloddan-avlodga o’tkazish va o’zlashtirishni amalga oshirish bilan bog’liq odamlar o’rtasidagi aloqalar.