Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRİ h I azərbaycan döVLƏt pedaqoji universiteti

II


I ↑ I


III


praktika


↓
praktika


Sxem 1


Birinci mərhələ - canlı müşahidə mərhələsidir. Məsələn, vurmanın topla-
maya nəzərən paylama xassəsi öyrədilərsə, əvvəlcə həmin xassə didaktik
materiallar və xüsusi misallar əsasında izah edilir (şagirdlər müşahidə edir və
onu əyani şəkildə yoxlayırlar).

35

İkinci mərhələ - mücərrədləşdirmə və ümumiləşdirmə mərhələsidir. Bu
mərəhələdə həmin xassənin bütün ədədlər üçün doğru olduğu nəticəsi çıxarılır
və ümumi şəkildə ifadə edilir.
Üçüncü mərhələ - qazanılmış bilik, bacarıq və vərdişlərin praktikaya,
məsələ və misallar həllinə tətbiqi mərhələsidir.
Biliklərin tətbiqi prosesində şagirdin təcrübəsi artır, biliyi dərinləşir,
anlayışın məzmunu zənginləşir və bununla da ümumi xarakter alır. Deməli,
riyaziyyatın tədrisi metodikası fəlsəfə elmi ilə əlaqədardır.
ibtidai sinif şagirdi mücərrəd təfəkkürdən praktikaya keçərkən bir sıra
çətinliklərlə qarşılaşır. Lakin təcrübə göstərir ki, müvafiq təlim metodları
tətbiq etdikdə həmin çətinlikləri dəf etmək olur.
Akademik İ.P.Pavlovun ali sinir fəaliyyəti haqqındakı təlimi idrak
nəzəriyyəsinə tamamilə uyğundur. Bu təlimə əsasən insanın ətraf aləmlə
əlaqəsi və bu aləmi dərk etməsi birinci və ikinci siqnal sistemləri vasitəsilə baş
verir. Siqnal sistemləri haqqında İ.P.Pavlov təlimi riyaziyyat təlimi prosesi ilə,
xüsusi halda təlimin əyaniliyi prinsipi ilə bilavasitə əlaqədardır.
Həqiqətən, uşaqda real aləmin obyekt və hadisələri häqqmda konkret
təsəvvürlər birinci siqnal sistemi əsasında yaranır. Eşidilən və ya oxunan nitq
siqnalı olan ikinci siqnal sisteminə aiddir. Riyaziyyat təlimi prosesində birinci
və ikinci siqnal sistemləri bir-biri ilə vəhdət təşkil edir və bir-birini tamamla-
yır. Deməli, riyaziyyat tədrisi metodikası insan fiziologiyası elmi ilə əlaqə-
dardır.
Riyaziyyat tədrisi metodikası didaktika və pedaqoji psixologiya ilə
əlaqədardır. Məlumdur ki, didaktika təlim nəzəriyyəsindən, təlimin
prinsiplərindən bəhs edir. Təlim prosesində metodların seçilməsində və
şagirdlərə fərdi yanaşmada həmin prinsiplərə riayət etmək lazımdır.
Riyaziyyat təlimi prosesində elmilik və sistematiklik bilavasitə riyaziyyat
elmindən asılıdır. Belə ki, riyazi anlayışlar şagirdlərin yaş və bilik səviyyəsinə
müvafiq surətdə şərh edilir, qayda, tərif və anlayışların təhrif edilməsinə yol
verilmir.
Elmilik və müvafıqlik prinsipləri qarşılıqlı surətdə bir-birini
məhdudlaşdırır. Metodikanın vəzifəsi - bu prinsiplərin heç birinə xələl
gətirmədən onları səmərəli surətdə tətbiq etməkdən ibarətdir.
Riyaziyyatın ibtidai kursunda nəzəriyyə ilə praktikanın əlaqəsi şagirdlərin
əmək fəaliyyəti ilə bağlı olub, sayma, ölçmə və məsələ həlli prosesində həyata
keçirilir.

36

Riyazi anlayışların şüurlu mənimsənilməsində şagirdlərin fəallığı
riyaziyyatın müvəffəqiyyətli təliminin əsas şərtidir. Bu zaman şagirddən
yüksək səviyyədə düşüncəli fəaliyyət - ümumiləşdirmə, nəticə çıxarmaq,
qaydaları ifadə etmək bacarığı tələb olunur. Belə məqsədlərə xidmət edən
riyaziyyat dərslərində evristik metod mühüm rol oynayır.
Tədris prosesində şagirdlərə fərdi yanaşma riyaziyyat dərslərinə daha çox
aiddir. Çünki bir şagirdin asanlıqla başa düşdüyünü digəri çətinliklə
mənimsəyir. Belə hallarda müstəqil iş vermək, zəif şagirdlərə fərdi köməklik
göstərilməlidir. Bununla da həm dərs işinin nəticəsi yaxşı olur, həm də zəif
şagirdlərin öz qüvvəsinə inamı artır.
Bəzən belə fikir söyləyirlər ki, guya riyaziyyat müəlliminə psixologiyam və
pedaqogikanı bilmək o qədər də vacib deyil. Bu yanlış fikirdir. Tələbənin
imtahanda zəif cavab verməsi heç də onun zəif və ya tənbəl olması ilə izah
edilə bilməz. Gələcəyin müəllimi riyaziyyat qədər pedaqogikanı və psixo-
logiyanı bilməlidir. Deməli, ali pedaqoji məktəblərdə riyaziyyatın pedaqogi-
kası orta məktəbdəki qədər zəruri və faydalıdır.
Ali məktəblərdə psixologiyanın və pedaqoji psixologiyanın tədrisi
tələbələrin peşə hazırlığında mühüm rol oynayır. Çünki, psixologiya elmi riya-
ziyyat təliminin priyom və formalarının müəyyən edilməsində, təlim
prosesində şagirdlərin yaş və fərdi xüsusiyyətlərinin nəzərə alınmasında müəl-
limə kömək edir.
Riyaziyyat metodikasının qanunauyğunluqları psixoloji qanunauyğun-
luqlara oxşardır. Lakin onlar həm də fərqlənirlər. Belə ki, metodika qarşı-
sında duran vəzifələr pedaqoji psixologiyanın vəzifələrindən daha genişdir.
Psixologiyanın vəzifəsi şagirdlər tərəfindən bu və ya digər anlayış, bacarıq və
vərdişlərin mənimsənilməsinin qanunauyğunluqlarını aşkar etməkdən
ibarətdir.
Metodikanın vəzifəsi isə psixoloji qanunauyğunluqlara istinad edərək,
şagirddə təsiretmə priyomlarını müəyyən etmək, mənimsəmə prosesini
qiymətləndirmək, sürətləndirmək və asanlaşdırmaqdan ibarətdir. Beləliklə,
riyaziyyat tədrisi metodikası bir elm kimi psixologiya və pedaqogika elmləri
ilə sıx bağlıdır.
Elmdə yaradıcı iş və müvafiq fənnin tədrisi bir elm kimi psixologiya və
pedaqogika elmləri ilə sıx bağlıdır. Elmdə yaradıcı iş və müvafiq fənnin tədrisi
alim-müəllim əməyinin müxtəlif sahələridir. Lakin tədris metodları heç də
həmişə tədris olunan elmin məzmunu ilə müəyyən olunmur. Odur ki, hətta
alimin ən yüksək ixtisası belə, fənni keyfiyyətlə tədris etmək təminatını verə
bilməz.

37

Elmlərin və onların müvafiq tədris fənlərinin inteqrasiyası yersiz
təkrarları aradan qaldırmaqla, mənimsəmə prosesini sürətləndirir.
Riyaziyyat tədrisi metodikasının bir elm kimi əsasını riyaziyyat elmi təşkil
edir. Riyaziyyat tədrisi metodikası iki hissədən ibarətdir:

1. 
   Riyaziyyat tədrisinin ümumi metodikası - riyaziyyat tədrisinin ümumi
   məsələlərindən bəhs edir.
   
2. 
   Riyaziyyat tədrisinin xüsusi metodikası - pedaqoji və psixoloji qanuna-
   uyğunluqlara istinad edərək, konkret mövzuların tədrisi məsələlərindən bəhs
   edir.
   

Riyaziyyatdan tədrisin təşkili formaları, təlimin vasitələri və bu kimi
mövzular ümumi metodika, «100 dairəsində ədədlərin nömrələnməsi», «1000
dairəsində toplama və çıxmanın öyrədilməsi»» və s. kimi məsələlər xüsusi
metodikaya aiddir.
Riyaziyyat tədrisinin xüsusi metodikasında ən mühüm məsələ - didaktika-
ya düzgün münasibətin müəyyən edilməsidir. Xüsusi metodikada didaktikanın
ümumi məsələlərini təkrar etməyə ehtiyac yoxdur.
Riyaziyyat tədrisinin xüsusi metodikasında riyaziyyat elmi inkişafının iki
istiqaməti nəzərə alınmalıdır:

1. 
   Differensiasiya nəticəsində riyaziyyat elminin yeni sahələri yaranır.
   
2. 
   Riyaziyyat elmi intensiv surətdə digər elmlərdə öz tətbiqini tapır və bu-
   nunla da elmlər arasında əlaqələr genişlənir.