Dünya: iradə və təsəvvür kimi



Yüklə 6,14 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/57
tarix01.01.2017
ölçüsü6,14 Mb.
#4243
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   57
§ 10

 

Bu  bizi  getdikcə  aşağıdakı  məsələlərə  daha  da 



yaxınlaşdırır:  dürüstlüyə  necə  nail  olunur;  fikri  necə 

əsaslandırmaq olar; bilik və elm nədən ibarətdir. Sonuncunu biz 

dil və düşünülmüş davranışla yanaşı zəkanın təmin etdiyi böyük 

üstünlüklərdən üçüncüsü hesab edirik. 

Zəka  qadın  təbiətinə

25

 malikdir:  o,  yalnız  qavrayarsa, 



doğa  bilər.  O,  özü-özlüyündə  əməliyyatlarının  məzmunsuz 

                                                           

*

 II cildin 11-ci fəsli bura aiddir. 



www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

84 


formalarından savayı bir şeyə malik deyil. Zəka tərəfindən dörd 

qanundan  savayı  mükəmməl  xalis  dərk  etmə,  ümumiyyətlə, 

mövcud  deyil.  Mən  həmin  qanunlara  metaloji  həqiqiliyi  də 

əlavə  etmişəm.  Bunlar:  eyniyyət,  ziddiyyət,  istisna  edilmiş 

üçüncü və idrakın kafi əsası qanunlarıdır. Çünki məntiqdə yerdə 

qalanı  belə  zəka  tərəfindən  sırf  dərk  olunan  deyillər,  belə  ki, 

anlayışlar  sferalarının  münasibət  və  kombinasiyalarını  nəzərdə 

tutur;  anlayışlar  isə,  ümumiyyətlə,  özündən  qabaqkı  əyani 

təsəvvürlərin  ardınca  yaranır,  onlara  münasibət  anlayışların 

mahiyyətini  təşkil  edir  və  deməli,  onlar  tərəfindən  nəzərdə 

tutulur.  Bu  ilkin  şərt  anlayışların  müəyyən  məzmununa  yox, 

ancaq varlıqlarına şamil olunduğu üçün, bütövlükdə götürülmüş 

məntiq  xalis  zəkanın  elmi  sayıla  bilər.  Bütün  yerdə  qalan 

elmlərdə  zəka  öz  məzmununu  aşkar  təsəvvürlərdən  alır: 

riyaziyyatda  –  hər  hansı  təcrübədən  əyani  məlum  olan  məkan 

və  zaman  münasibətlərindən;  sırf  təbiətşünaslıqda,  yəni  bizim 

hər hansı təcrübəyədək təbiətin axını barədə bildiyimizdə elmin 

məzmunu sırf dərrakədən irəli gəlir, yəni səbəbiyyət qanununu 



aprior  dərk  etməkdən  və  onun  məkan  və  zamanı  xalis  seyr  və 

əlaqəsindən. Bütün digər elmlərdə adlarını çəkdiyimiz fənlərdən 

götürülməmiş  hər  şey  təcrübəyə  mənsubdur.  Ümumiyyətlə, 

bilmək-  ixtiyari  canlandırma  üçün  ruhunun  hökmü  altında 

özlündən kənarda nədəsə idrakın kafi əsasını tapan, yəni həqiqi 

olan  mühakimələrə  malik  olmaq  deməkdir.  Beləliklə,  yalnız 

mücərrəd  idrak  bilikdir:  buna  görə  o  ağılla  şərtlənmişdir  və 

heyvanlar barəsində biz, ciddi desək, guya onların nəsə bildiyini 

iddia  edə  bilmərik,  hərçənd  onlarda  da  əyani  idrak,  onun 

barəsində  xatirələr  və  bu  səbəbdən  təxəyyül  var  -  sonuncu 

onların  yuxu  görmələri  ilə  sübuta  yetir.  Şüuru  biz  onlara  aid 


www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

85 


edirik və onun anlayışı ilə hansı növ olursa-olsun nəticə etibarilə 

(hərçənd  ki,  sözün  mənşəyində  bilik  durur)  təsəvvür  anlayışı  

üst-üstə  düşür.  Buna  görə  biz  bitkilərə  idrakı  yox,  həyatı  aid 

edirik.  

Beləliklə, bilik – mücərrəd şüurdur, zəkanın  başqa yolla 

dərk olunanların anlayışlarında təsbitidir. 

 

§ 11 


Bu baxımdan idrakın həqiqi əksi hissdir və biz onu bu 

səbəbdən burada nəzərdən keçirəcəyik. Hiss sözü ilə 

işarələnən anlayış həmişə yalnız mənfi məzmuna malik olur, 

yəni  şüurda verilən nəsə nə anlayışdır, nə də ağlın mücərrəd 



idrakı. Sonradan nə olursa- olsun, o həmin hissin anlayışına 

aiddir və onun ölçüyəgəlməz geniş sferası ən müxtəlif 

şeylərdən ibarətdir: biz onların öz aralarında uzlaşmadığını 

yalnız bu mənfi münasibətdə  abstrakt anlayış olmadıqlarına 

görə üst-üstə düşdüyünü bilməsək, başa düşməyəcəyik. 

Çünki göstərilən anlayışda, ən müxtəlif, hətta düşmən 

elementlər belə, məsələn, dini hisslər, şəhvət, mənəvi hisslər, 

lamisə, ağrı, zəngləri, səsləri hiss etmək, onların harmoniya 

və disharmoniyasını hiss etmək; daha sonra nifrət, ikrah, 

özündən müştəbehlik, şərəf, pərtlik, ədalətlilik və ədalətsizlik 

hissi, həqiqət hissi, qüvvənin, zəifliyin, sağlamlığın, 

dostluğun, sevginin estetik duyğusu və s. kimi fiziki hisslər 

sakitcə yanaşı dururlar. Onların arasında istisnasız olaraq 

ümumi heç nə yoxdur, yeganə mənfi xüsusiyyət – zəkanın 

abstrakt idrakı olmamalarıdır. Ən heyranedici hal isə budur 

ki, məkan münasibətlərinin aşkar, aprior dərk olunması və 

xalis zəkanın hər hansı dərki anlayış altına gətirilir və 

ümumiyyətlə, bizim əvvəlcə intuitiv olaraq dərk etdiyimiz

lakin hələ abstrakt anlayışa yerləşdirmədiyimiz hər bir idrak, 


www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

86 


hər bir həqiqət haqqında deyilir ki, biz onları hiss edirik. İzah 

üçün ən yeni kitablardan bir neçə misal gətirmək istərdim, 

çünki onlar mənim tərifimi çox gözəl təsdiq edirlər. Yaxşı 

yadımdadır, Evklidin alman dilinə tərcümələrinin birinə 

yazılmış ön sözdə oxumuşam ki, həndəsəyə müraciət edənləri  

hələlik sübutlara əl atmadan bütün fiqurları çəkməyə məcbur 

etmək lazımdır, çünki bu halda onlar, dəlillər onları tam 

dərkə gətirməzdən çox-çox qabaq həndəsi həqiqətləri hiss 

edəcəklər. F.Şleyermaxerin ―Əxlaq təliminin tənqidi‖ 

əsərində də eynilə bu cür məntiqi və riyazi hisslərdən (səh. 

339), bərabər biliyindən və ya iki düsturun fərqindən (səh. 

342) danışılır. Daha sonra, Tennemanın ―Fəlsəfə tarixi‖ 

kitabında (səh. 361) oxuyuruq: ―Yanlış nəticələrin düzgün 

olmaması hiss olunsa da, səhvləri tutmaq mümkün deyildi‖. 

Nə qədər ki, bizdə hiss anlayışına düzgün baxış bərqərar 

olmayıb, nə qədər ki, biz yalnız onun üçün təkcə mühüm olan 

mənfi əlaməti görmürük, o vaxta qədər bu anlayış öz 

sferasının həddən ziyadə genişliyi və özünün sırf mənfi, 

tamamilə birtərəfli və olduqca əhəmiyyətsiz məzmunu 

sayəsində daim anlaşılmazlıq və mübahisələr üçün bəhanə 

olacaqdır. Bizdə hələ eyni əhəmiyyətə malik duyğu 

(Empfindung) sözü olduğu üçün, ondan fiziki hissləri ifadə 

etməkdən ötrü variant kimi istifadə etmək münasibdir. Hissin 

bu anlayışının mənşəyinə gəldikdə, – bütün digərlərinə 

münasibətdə qeyri-proporsional olmaqla– o, şəksiz 

aşağıdakılardan ibarətdir. Bütün anlayışlar (yalnız anlayış 

sözlə ifadə olunur) müstəsna olaraq zəka üçün mövcuddur

ondan irəli gəlir: deməli onlar bəri başdan bizi birtərəfli 

baxışa sövq edirlər. Belə nöqteyi-nəzərdən isə yaxında 

olanlar aydın görünür və müsbət müəyyənləşir, daha uzaq 

olanlar isə qarışır və tezliklə müşahidəçinin gözündə yalnız 

mənfi xarakter kəsb edir. Belə ki, hər millət başqalarını 

yadelli adlandırır, yunan qalanlarına barbar adı verir, ingilis 

üçün İngiltərə və ingilisin olmayan hər şey continent və 



continentaldır: mömin başqalarını kafir və ya bütpərəst 

www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

87 


adlandırır; zadəgan üçün yerdə qalanları - roturies (raznoçin, 

yəni qeyri-zadəganlar), tələbə üçün– filisterlərdir və s. Həmin 

birtərəflilikdə, demək olar ki, təşəxxüsün həmin kobud 

nadanlığında, nə qədər qəribə səslənsə də, zəkanın özü 

günahkardır, çünki o, bir hiss anlayışına idrakın hər növ 

modifikasiyasını – əgər o, bilavasitə onun təsəvvür üsuluna 

mənsub deyilsə, başqa sözlə desək, abstrakt anlayış deyilsə– 

daxil edir. Zəka bu günahı dərin özünüdərk yolu ilə hərəkət 

tərzini özü üçün aydınlaşdırmadan indiyədək öz sahəsində 

anlaşılmazlıq və dolaşıqlıq bahasına yumalı idi, axı, hətta 

hissin xüsusi qabiliyyəti belə icad edilmiş və onun 

nəzəriyyələri qurulurdu. 

 

 

 



 

 

 



 

 

§ 12 



Bilik  –  onun  kontradiktor  əksliyi  kimi  mən  indicə  hiss 

anlayışını

26

 təqdim  etdim  –  bu,  artıq  deyildiyi  kimi,  abstrakt 



dərketmə, yəni ağılla qavramadır. Lakin ağıl həmişə başqa yolla 

artıq qazanılmış nəyisə idraka qaytardığı üçün, o, əslində, bizim 

bildiyimizi  genişləndirmir,  ona  yalnız  başqa  forma  verir.  Yəni 

intuitiv  surətdə,  in  concreto  dərk  olunan  şey  onun  sayəsində 

mücərrəd  və  ümumi  şəkildə  dərk  olunur,  bu  isə  belə  şəkildə 

söylənilənin ilk baxışda nəzərə çarpdığından müqayisəyə gəlməz 

dərəcədə  vacibdir.  Çünki  dərk  olunan  şeyin  sabit  qorunub 

saxlanması,  onu  ötürmə  imkanı,  təcrübədə  inamlı  və  geniş 

tətbiqi  bütünlüklə  dərk  olunan  şeyin  biliyə  çevrilməsi,  abstrakt 

xarakter  kəsb  etməsindən  asılıdır.  İntuitiv  olaraq  idrak  həmişə 

xüsusi  hala  aiddir,  yalnız  ən  yaxına  aiddir  və  onun  üzərində  də 

dayanır,  zira  hissiyyat  və  idrak  eyni  vaxtda  əslində  yalnız  bir 

obyekti  dərk  edə  bilər.  Hər  növ  davamlı,  əlaqəli,  planauyğun 


www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

88 


fəaliyyət  buna  görə  əsas  prinsiplərdən,  yəni  mücərrəd bilikdən 

çıxış etməli və onları rəhbər tutmalıdır. 

Belə ki, məsələn, səbəb və təsir arasında münasibət 

barədə dərrakədə olan dərk bu barədə in abstracto təsəvvür 

ediləndən qat-qat mükəmməl, dərin və dolğundur: yalnız idrak 

aşkar, bilavasitə və mükəmməl surətdə açar qolunun, 

palispastın, dişli çarxın necə fəaliyyət göstərməsini, tağtavanın 

necə sallandığını dərk edir və s. Lakin intuitiv idrakın indicə 

toxunduğumuz xüsusiyyətləri nəticəsində bilavasitə verilənə 

müraciət etməklə, maşın və binaların inşası üçün tək bir dərrakə 

kifayət etməz; burada zəka işdən yapışmalı, seyri abstrakt 

anlayışlarla əvəz etməli, onları öz fəaliyyətində bələdçiyə 

çevirməli və əgər onlar düzdürsə, uğur təmin edilmişdir. Elə bu 

cür xalis seyrlə biz parabola, hiperbola, spiralın mahiyyətini və 

qanunauyğunluğunu mükəmməl qavrayır, lakin bu dərketməni 

gerçəkliyə düzgün tətbiq etməkdən ötrü, əvvəlcə onu abstrakt 

biliyə çevirmək lazımdır. Bu zaman o (bilik ), əyaniliyini itirsə də, 

abstrakt biliyin həqiqiliyi və müəyyənliyini qazanır. Beləliklə, 

bütün diferensial hesablama bizim əyrilər barədə

 

biliyimizi, 



əslində, genişləndirmir, onların xalis seyrində olanlardan 

artığına malik deyil; lakin o, intuitivi abstrakta çevirməklə 

idrakın xarakterini dəyişir ki, bu da tətbiq zamanı qeyri-adi 

tərzdə səmərəli, məhsuldar olur. Bu yerdə bizim dərketmə 

qabiliyyətimizin daha bir xüsusiyyətini yada salmaq lazımdır: nə 

qədər ki, əyani və mücərrəd idrak arasında fərq bütünlüklə 

aydınlaşmamışdı, onu görə bilmirdilər. Bu xüsusiyyət ondan 

ibarətdir ki, məkanın münasibətini özlüyündə bilavasitə 

abstrakt idraka keçirmək olmaz, bunun üçün yalnız zaman 


www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

89 


kəmiyyəti, yəni rəqəmlər yararlıdır. Yalnız rəqəmlər onlara 

dəqiqliklə uyğun gələn abstrakt anlayışlarda ifadəsini tapa bilər, 

məkan kəmiyyəti isə yox. Min anlayışı on anlayışından hər iki 

zaman kəmiyyəti seyrdə fərqləndiyi kimi fərqlənir: min deyəndə 

biz on rəqəmindən müəyyən miqdar dəfə artıq rəqəmi 

təsəvvürə gətiririk və biz zamanda seyr etmək üçün bu min 

rəqəmini onluqlara bölə, yəni onu hesablaya bilərik. Lakin mil 

və futun abstrakt anlayışları arasında onlar barəsində əyani 

təsəvvür olmadan və ədədlərin köməyi olmadan, bu 

kəmiyyətlərin özlərinə müvafiq dəqiq fərq mövcud deyil. Hər iki 

anlayışda, ümumiyyətlə, məkan kəmiyyəti düşünülür və onları 

kifayət qədər fərqləndirməkdən ötrü ya məkan seyrini köməyə 

çağırmaq, yəni mücərrəd idrak sahəsini tərk etmək, ya da bu 

fərqi ədədlərlə təsəvvür etmək lazımdır. Beləliklə, əgər biz 

məkan münasibətləri haqqında abstrakt biliyə malik olmaq 

istəyiriksə, onları əvvəlcə zaman münasibətlərinə, yəni ədədlərə 

keçirmək lazımdır. Buna görə həndəsə yox, yalnız hesab 

kəmiyyət barədə ümumi elmdir, həndəsə isə əgər onu başqaları 

üçün rahat şərh etmək və ona təcrübədə dəqiq müəyyənlik və 

tətbiq edilə bilmə vermək istəyirlərsə, hesaba keçirilməlidir. 

Doğrudur, məkan münasibətlərini də özlüyündə in abstracto 

düşünmək olar, – məsələn, sinus bucağa uyğun artır; lakin bu 

münasibətin qiymətini göstərmək tələb olunursa, ədəd lazımdır. 

Üçölçülü məkanı yalnız bir ölçüyə malik zamana keçirmək 

zərurəti, əgər biz məkan münasibətlərinin abstrakt dərkini (yəni 

sadə seyr yox, bilik) istəyiriksə, məhz bu zərurət riyaziyyatı bu 

qədər çətinləşdirir. Əgər əyrilərin onların analitik hesablanması 

ilə seyrini, ya da heç olmasa triqonometrik funksiyalarının 

loqarifm cədvəllərini, bu cədvəllərdə ifadə olunan üçbucağın 


www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

90 


hissələri arasında dəyişən münasibətlərin seyri ilə müqayisə 

etsək, bu daha da aydınlaşacaq. Seyrin burada ilk baxışda, 

deyək ki, sinusun artması ilə kosinusun necə azaldığını, bir 

bucağın kosinusunun başqasının sinusu olmasını, hər iki bucağın 

azalması və artması arasında tərs mütənasibliyi necə dəqiqliklə 

və bütünlüklə tutmasını in abstracto ifadə etməkdən ötrü böyük 

miqdarda ədəd və yorucu hesablama tələb olunardı.  Özünün 

bir ölçüsü ilə məkanın üç ölçüsünü verməkdən ötrü zamanın nə 

kimi əzab-əziyyətə düçar olacağını deyə bilərik. Bununla belə

əgər biz praktiki məqsədlər naminə istəsək ki, məkan 

münasibətləri abstrakt anlayışlarda qeydə alınsın, bu zəruridir: 

birincilər sonuncularda bilavasitə yox, sırf zaman kəmiyyəti, 

abstrakt idrak üçün təkcə bilavasitə yararlı olan ədəd vasitəsilə 

ifadə oluna bilərlər. Maraqlı cəhət bir də budur ki, əgər məkan 

seyr üçün tam yararlıdırsa və özünün üç ölçüsünün köməyi ilə 

ən mürəkkəb münasibətləri belə müşahidə etmək imkanı 

verirsə, lakin abstrakt idrak üçün əlçatmazdırsa, bunun tam əksi 

olaraq zaman mücərrəd anlayışlara asanlıqla yerləşir, amma 

seyrə çox az şey verir: bizim sırf zaman daxilində, məkanı cəlb 

etmədən rəqəmləri özünəməxsus stixiyalarında seyrimiz 

çətinliklə on rəqəminə çatır – bu hüdud arxasında biz 

rəqəmlərin aşkar dərkini yox, yalnız abstrakt anlayışlara malik 

oluruq; digər tərəfdən, hər bir surətlə və bütün cəbr işarələri ilə 

biz dəqiq müəyyən edilmiş abstrakt anlayışları birləşdiririk. 

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bir sıra zəkaları yalnız əyani  

idrak  tam  razı  salır.  Məkanda  varlığın  əyani  təsəvvür  edilən 

əsası və nəticəsi – onların axtardığı budur. Məkan məsələlərinin 

Evklid isbatı və ya hesab vasitəsilə həlli onları təmin etmir. Digər 


www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

91 


zəkalar  isə,  əksinə,  istifadə  və  izah  üçün  yararlı  olan  abstrakt 

anlayışlar  tələb  edirlər:  uzun  fikir  zəncirində    mücərrəd  tezis, 

düstur, dəlil-sübutlar və hesablamalar üçün onlarda dözüm də, 

yaddaş da var. Bu hesablamalarda istifadə olunan işarələrsə ən 

mürəkkəb  abstraksiyaların  əvəzediciləridir.  Sonuncu  göstərilən 

zəkalar – müəyyənliyə, birincilər–  əyaniliyə can atırlar. Fərq göz 

qabağındadır. 

Biliyin,  abstrakt  idrakın  ən  ali  dəyəri  ondan  ibarətdir  ki, 

onu  başqalarına  ötürmək  və  təsbit  etməklə  qoruyub  saxlamaq 

olar: yalnız bunun sayəsində o, təcrübə üçün son dərəcə əvəzsiz 

və  vacib  olur.  Başqası  öz  dərrakəsində  əyani  idrak  vasitəsilə 

fiziki  cisimlərin  dəyişiklikləri  və  hərəkəti  arasında  səbəb 

əlaqəsinə  malik  ola  və  bundan  tam  razı  qala  bilər:  lakin  onun 

bilikləri  başqalarına  ötürülsün  deyə,  onu  əvvəlcə  anlayışlarda 

möhkəmləndirmək  lazımdır.  Hətta  birinci  növ  dərketmənin 

praktiki  məqsədləri  üçün  kifayət  edər  ki,  onun  sahibi  onun 

tətbiqini həm də tam icra oluna biləcək fəaliyyətdə – nə qədər 

ki,  əyani  dərketmə  hələ  canlıdır  –  bütünlüklə  öz  üzərinə 

götürsün:  lakin  başqasının  yardımına  ehtiyac  varsa,  belə  idrak 

kifayət  etmir,    şəxsi  hərəkətləri  yaxud  belə  müxtəlif  zaman 

kəsiyində  yerinə  yetirilməli,  deməli  düşünülmüş  plan  tələb 

edirsə  belə  idrak  kifayət  etmir.  Məsələn,  təcrübəli  bilyard 

oyunçusu 

elastik 


cisimlərin 

öz 


aralarında 

toqquşma 

qanunlarının tam biliyinə yalnız idrakda, yalnız bilavasitə seyrdə 

malik  ola  bilər,  bu  da  onlara  tam  kifayət  edir.  Lakin  bu 

qanunların  həqiqi  biliyinə,  yəni  in  abstracto  idraka  yalnız  alim-

mexanik  malikdir.    Əgər  ixtiraçı  maşının  özü  düzəldirsə,  hətta 

maşın düzəltmək üçün bu cür sırf intuitiv dərketmə kifayət edir. 


www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

92 


İstedadlı  sənətkarlar  qeyd  edim  ki,  hər  hansı  elmi  məlumatsız 

məhz  belə  də  hərəkət  edirlər.  Amma  əksinə,  mexaniki 

əməliyyatları,  maşınqayırmanı,  bina  ucaltmağı  yerinə  yetirmək 

üçün  müxtəlif  zaman  kəsiyində  başlayan  bu  mürəkkəb  işdə 

insanlara  ehtiyac  duyulduğu  üçün,  belə  birgə  fəaliyyət  rəhbəri 

özü üçün in abstracto onun planını tərtib etməlidir, bu isə yalnız 

ağlın  köməyi  ilə  mümkündür.  Maraqlıdır  ki,  birinci  növ 

fəaliyyətdə  –  bu  zaman  kimsə  məlum  fəaliyyəti  təkbaşına  və 

fasiləsiz  yerinə  yetirməlidir  –  bilik,  ağlın  tətbiqi,  refleksiya  çox 

vaxt  hətta  mane  ola  bilər,  məsələn,  bilyard  oyununda, 

qılıncoynatmada,  alətlərin  sazlanmasında,  nəğmə  oxuyanda. 

Belə  hallarda  fəaliyyətə  bilavasitə  əyani  idrak  rəhbərlik 

etməlidir,  refleksiya  isə  diqqəti  yayındırmaqla  və  insanı 

karıxdırmaqla  onu  inamsız  edir.  Məsələn,  o,  münasib  yer 

tapmaq,  yanlış ifratçılıq arasında lazımi fürsəti bulmağa çalışır; 

təbiət  adamı  bütün  bunları  bilavasitə,  kənar  heç  nə  barədə 

düşünmədən tapır. Eynilə bu cür mənim, əgər onu əlimdə tuta-

tuta  intuitiv  olaraq  bilmirəmsə,  dərəcə  və  dəqiqələri,  ülgücü 

hansı  bucaq  altında,  qoymağı  in  abstracto  müəyyənləşdirə 

bilməyimin  nə  xeyri?  Ağıl  insan  surətinin  anlanmasına  mane 

olur:  və  o,  bilavasitə  dərrakə  tərəfindən  həyata  keçməlidir, 

hədər yerə demirlər ki, üzün ifadəsini, fizionomiyanın mənasını 

yalnız  hiss  etmək  olar,  başqa  sözlə  onlar  abstrakt  anlayışlarda 

əriyib  yox  olmur.  Hər  bir  kəs  özünün  bilavasitə  intuitiv 

fizioqnomika  və  patoqnomikasına  malikdir,  lakin  bu  siqnatura 

rerum-u biri başqasına nisbətən (şeylərin nəyi bildirdiyini) daha 

aydın  ancaq    başa  düşə  bilər.  Fizioqnomikanı  in  abstracto 

öyrətmək  və  öyrənmək  olmaz,  çünki  burada  çalarlar  o  qədər 

incədir ki, anlayış onların səviyyəsinədək enə bilməz. Buna görə 


www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

93 


abstrakt  bilik  mozaik  rəsmlərin  Van  der  Verft  və  ya  Dennerə 

bəslədiyi  münasibəti  onlara  bəsləyir:  naxışların  incəliyinə 

baxmayaraq,  xırda  daşların  qıraqları  aydın  göründüyü  və  buna 

görə bir rəngdən digərinə tədrici keçid mümkün olmadığı kimi, 

anlayışlar  da  özünün    bu  hərəkətsizliyi  və  kəskin  cizgilərində 

onları  nə  qədər  incə  şəkildə  yaxın  təriflərlə  parçalamağa  cəhd 

göstərilsə  də,  heç  vaxt  seyr  edilənin  zərif  modifikasiyasına  nail 

ola  bilməzlər,  bununla  belə,    misal  kimi  tərəfimdən  göstərilən 

fizioqnomikanın*  bütün  mahiyyəti  məhz  sonuncularda  əks 

olunmuşdur.  (

HAŞİYƏ:  (*Mən  buna  görə  o  fikirdəyəm  ki,

 

fizioqnomikanın  dəqiqliyi  bir  neçə  ümumi  qanunun  müəyyən 



edilməsindən irəli gedə bilməz; məsələn, alın və gözlərə əsasən 

intellektual  olanı,  dodaqlara  və  üzün  aşağı  hissəsinə  görə 

iradənin etik təzahürlərini oxumaq olar: alın və gözlər bir-birini 

qarşılıqlı  surətdə  izah  edir  və  müşahidə  edilən  bu  cizgilərdən 

hər biri digəri olmadan yalnız yarıya qədər aydındır. Dahilik heç 

vaxt  yüksək,  geniş,  gözəl,  girdələnmiş  alın  olmadan  mümkün 

deyil,  lakin  sonuncu  çox  vaxt  bunlarsız  da  olur:  sifət  nə  qədər 

çirkindirsə,  ağıllı  ifadəyə  görə  ağıl  barədə  daha  düzgün  nəticə 

çıxarmaq  olar  və  sifət  nə  qədər  gözəldirsə,  səfeh  ifadəyə  görə 

səfehlik  barədə  daha  düzgün  nəticə  çıxarmaq  olar,  çünki 

gözəllik  insan  tipinə  uyğunluq  kimi  artıq  özü  mənəvi  aydınlığın 

ifadəsidir, eybəcərlik bunun tam əksi olan xarakterə malikdir və 

s.) 

Anlayışların  məhz  bu  xüsusiyyəti–  bu  xüsusiyyətlər 



mozaik naxışın daşlarına oxşayır və onun sayəsində seyr həmişə 

onların 


asimptotası 

olaraq 


qalır 

– 

sənətdə 



uğur 

qazanılmamasına  bais  olur.  Əgər  müğənni  və  ya  virtuoz 



www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

94 


refleksiyanı rəhbər tutursa, ölü olaraq qalacaqdır. Bu, bəstəkara 

da,  rəssama  da  və  hətta  şairə  də  aiddir:  anlayış  sənət  üçün 

həmişə  bəhrəsizdir  və  yalnız  onun  texnikasını  idarə  edə  bilər; 

anlayışın  sahəsi  –  elmdir.  Əsl  sənətin  anlayışdan  yox,  əyani 

idrakdan  irəli  gəlmə  səbəbini  üçüncü  kitabda  müfəssəl  tədqiq 

edəcəyik.  Anlayışın  hətta  adi  davranışda,  şəxsi  tərif  ünsiyyətdə 

oynadığı  mənfi  rol  yalnız  bundan  ibarətdir  ki,  xudpəsəndlik  və 

heyvaniliyin  qəfil  üzə  çıxmasının  qarşısını  alır,  bu  səbəbdəndir 

ki,  nəzakətlilik  onun  hər  cür  tərifə  layiq  törəməsidir.  Lakin 

cazibədarlıq,  məlahət, davranışda füsunkarlıq,  sevgi  və  dostluq 

anlayışdan irəli gəlməməlidir, əks təqdirdə 

“Bilərəkdənlik hər şeyi  pozur

27

”. 

Bax  elə  bu  səbəbdəndir  ki,  dərin  düşünməyə  adət 

etməmiş  vəhşi  həyat  tərzi  sürən  və  savadsız  adamlar,  məlum 

fiziki təmrinlər, heyvanlarla mübarizəni, ox atmanı və sairəni elə 

inam və sürətlə yerinə yetirirlər ki, bu, refleksiya edən avropali 

üçün əlçatmazdır, ona görə ki, refleksiya onu tərəddüd etməyə 

və ləngiməyə məcbur edir.

 

Hər növ sünilik  – refleksiyanın işidir: lakin uzun müddət 



və  fasiləsiz  olaraq  onu  saxlamaq  mümkün  deyil.  Nemo  potest 

personam  diu  fare  fictam

*

  -  deyə  Seneka  “De  dlementia” 



kitabında  yazırdı:  o,  əksərən  sezilir  və  öz  məqsədinə  çatmır. 

Həyatın çətin məqamlarında ani qərarlar, cəsarətli əməllər, tez 

və düzgün dərrakəlilik tələb olunduğu bir halda  ağıl, əlbəttə ki, 

lazımdır:  lakin  o  üstünlük  əldə  edib  özünün  şübhələri  ilə  lazım 

olanın  dərk  edilməsində  intuitiv,  bilavasitə,  sırf  hissiz  şüurlu 


www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 


Yüklə 6,14 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   57




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin