Biologik kimyo

Fosfoglitseridlar biosintezi

ATF  ADF

FFn

SMF

Y o g iarn in g  to‘planislii (semizlik)

- irsiy semizlik; m aium ki ota-ona semizlikka moyil bo isa, genetik 

axborotga  k o ‘ra  farzandlari  ham  moyil  b o ia d i.  Bu  irsiy  axborot 

dominant xususiyatiga ega;

- me’yoridan ko‘p uglevodlar iste’mol qilish energiya manbai sifatida 

asosan  uglevodlar  sarflanib,  y o g iar  zaxirasi  ortadi.  Shu  bilan  birga 

uglevodlar iste’mol qilish doimo insulin ishlab chiqarishga majbur qiladi 

va bu gormon yogiam ing zaxirada to‘planishiga sababchi boiadi.

Qalqonsimon  bezning  gipofunksiyasi:  qalqonsim on  bez  ishlab 

chiqaradigan gormonlar umumiy modda almashinuvini boshqaradi  va 

bu gormon miqdori kamayishi modda almashinuvining susayishiga olib 

kelib zaxira moddalarning to‘planishi bilan kuzatiladi.

A o g i a r  sai flanishining kuchayishi yoki  kaxeksiya

Y ogiar sarflanishining kuchayishi va organizmning o‘ta ozib ketishi 

kaxeksiya

 deb nomlanadi.  Bu  holat quyidagi  omillarga bogiiq:

a)  alimentar  omil:  iste’mol  qilgan  ovqat  kaloriyasi  jihatidan  past 

b o iib  sarflanayotgan energiya yuqori  b o ig a n   holatlarda;

b)  saraton  kasalligi  rivojlanayotganda;  o‘sma  to‘qimasida  modda 

almashinuvi kuchaygan boiib butun organizmdan energiya moddalarini 

tortib oladi,  natijada ozib ketishi  kuzatiladi;

d)  qandli  diabetda;  modda  almashinuvi  yuqorida  ko'rsatilgan  va 

yogiar asosan glyukoza sinteziga sarflanadi;

e)  gipertireozda:  qalqonsimon  bez  gorm onlari  asosiy  modda 

almashinuvini kuchaytirib yuboradilar.

H ujay ra y o g iam in g  parchalan ish i

Hujayra  ichidagi  y o g iarn i  va  shu  jum ladan,  adipotsitlardagi 

y o g iam in g   parchalanishi  gormonal  boshqaruvga  ega.  Adrenalin 

(hayajonlanish  gorm oni)  va  shunga  o ‘xshash  gorm onlar  hujayra 

yuzasidagi  retseptor  bilan  b o g ian ad i.  N atijada  gormon  retseptor 

kom pleksi  h o sil  b o ia d i.  R etsep to r  g o rm o n   bilan  birik ib   uni 

molekulasida  konformatsion  o'zgarishlarga  olib  keladi.  Membranaga 

bogiiq adenilatsiklaza  bunday  konformatsion  o'zgarishga sezuvchan 

b o iib   faol  shaklga  o ‘tadi.  Faollangan  adenilatsiklaza  hujayra  ichida 

ATF  molekulasidan  siklik  AMF  (sAM F)  hosil  qiladi.  Siklik  AMF 

hujayra ichida erkin harakatlanuvchi  b o ig an lig i  tufayli  proteinkinaza 

fermentini  faollaydi.  Bu  ferment  o ‘z  navbatida  hujayra  ichidagi 

triglitseridlipaza  fermentini  fosforlaydi  va  faol  shaklga  o'tkazadi. 

Hujayra ichidagi  y o g ia r parchalanadi.

^   K eton tanachalari m etabolizm i

Atsetoatsetat, ß-oksibutirat va atseton birgalikda 

keton tanachalari 

deb ataladi. Ular jigarda yog‘ kislotalari parchalanishidan hosil b oigan 

atsetil-KoAdan sintezlanadi.

Periferik  to'qim alarda  ß-oksibutirat  oksidlanib  atsetoatsetatga 

o'tadi. U o ‘z navbatida atsil-KoA-sintetaza ta’sirida atseto-atsetil-KoA 

hosil  qiladi.  Atsetoatsetil  ikki  molekula  atsetil-KoAga  aylanadi  va  u 

o ‘z  navbatida  Krebs  halqasida  oxirgi  mahsulotgacha  parchalanadi. 

Shunga  k o ‘ra  k eto n   tanachalari  organizm da  energetik  balansni 

ta’minlashda muhim energetik ahamiyatga ega. Chunki jigardan boshaa 

yurak,  buyrak  kabi  a ’zolar  uchun keton  tanachalari  energetik  manba 

vazifasini  o'taydi.  Postabsorbtiv  holatda  keton  tanachalari  miqdori 

qonda juda kam -  3  mg % gacha boiadi; ochlikda 40-50 mg % gacha 

'  

ko'tarilishi mumkin.

Keton  tanachalarini  qayta  limon  halqasiga  kirish  va  oksidlanishi 

uchun yetarli m iqdorda oksaloatsetat bo iish i kerak.

Och  qolganda,  qandli  diabetda  glyukoza  yetishmaganligi  sababli 

suksinil-KoA  va  oksaloatsetat  yetishmagani  uchun  keton  tanachalar 

miqdori  qonda  ortadi.  Shuning  uchun  qandli  diabetni  og‘ir  shakli 

komatoz holatidagi kasal og'zidan atseton hidi keladi.

Demak,  suksinil  KoA  va  oksaloatsetat  yetishm asligida  keton 

tanachalar  sarflanishi  susayadi  va  qondagi  miqdori  ortadi.  Yurak  va 

skelet  m ushaklarda  keton  tanachalar  oziga  xos  metabolitlar  deb 

hisoblanadi.  S o g io m  odamda keton tanachalar kam hosil boiadilar va 

faqat  ovqat  tark ib id a  y o g ia r   uglevodlarga  nisbatan  ortib  ketsa 

ketonemiya kuzatiladi.

Qonda  ß-oksibutirat  (ß-oksimoy  kislota),  atsetosirka  kislota  va 

atseton miqdori ortishi 

ketonemiya

 deyiladi.

'S

  Ketonuriya

Siydikda keton tanachalari miqdorining ortishi 

ketonuriya

 deyiladi. 

Sogiom odamda siydikdagi keton tanachalaming miqdori  125 m g/100 

ml  teng.  Keton  tanachalaming  salbiy  ta’siri  ular  o ‘rta  kuchli  kislota 

xossalariga  ega  b o iib ,  siydikda  anion  shaklida  boiadi.  Siydik  bilan 

chiqayotganda keton tanachalar natriy ioni  bilan bog‘lanib chiqadilar. 

Qonda  va  boshqa  suyuqliklarda  kationlami  kamayishi  atsidoz  yoki 

ketoatsidozga  olib  keladi.  Kationlar o ‘z  navbatda  suvni  organizmdan 

chiqib ketishiga sababchi bo‘ladilar va natijada nerv tizimida arefleksiya 

va koma holati kuzatiladi.

y  G iperlipoproteinem iyalar

Qonda  tashiladigan  lipidlarning  um um iy  m iqdori  ovqatlanish 

maromiga,  uning  tarkibiga,  inson yoshiga,  uning yashash  sharoitiga, 

shu jumladan,  iqlimi  va  yilning  fasllariga  tna’lum  darajada  b o g iiq  

boiadi. Bu ko'rsatkich hatto bir kecha-kunduz davomida ham sezilarli 

darajada o‘zgarib bdradi.  Gap shundaki, ovqat yeyilgandan keyin 4-5 

soat  davomida  qonda  lipoproteidlar  konsentratsiyasi  xilomikronlar 

hisobiga  ortib  boradi.  Qondagi  lipidiar  umumiy  miqdorini  aniqlash 

uchun  qon  nonushtadan  oldin  olinadi.  Bunday  qonda  xilomikronlar 

boim aydi va faqat ZJPL (lipidiar umumiy miqdorining  15  foiz).  ZPL 

(60%) va ZYL (25%) mavjud boiib, ular birgalikda qondagi lipidlarning 

umumiy miqdorini tashkil  etadi.  Qonning bu k o ‘rsatkichi Ozbekiston 

sharoitida yashovchi odamlarda qonidagiga qaraganda  anchagina past 

darajada  b o iib ,  630-670  mg  %  (o‘rtacha  6 5 0 ± ll,3 m g   %)  ga  teng 

(O.A.Abrarov, A.R.Isroilov,  1985). Qondagi triglitserid va xolesterinlar 

lip o p ro tein lar  ta rk ib id a   b o i a d i .  T rig lits e rid la rn in g   qondagi 

konsentratsiyasi  105-120  (o'rtacha  113±3,7)  g  % ni  tashkil  etadi, 

xolesterinning  umumiy  miqdori  165,0± 176,0  mg  %  atrofida  b o iib , 

o ‘rtacha  170±3,3  mg %ni  tashkil etadi.  Uning  13,0% ZJPL tarkibida, 

67,0% ZPL va 20,0% ZYL tarkibida boiadi (O.A.Abrarov, A.R.Israilov, 

1985; O.A.Levkovich,  1994).

Qonda lipoproteinlar konsentratsiyasining m e’yordan ortib ketishi 

lipoproteinemiya

  deyiladi.  Bunda bir y o ia  xolesterin va triglitseridlar 

miqdori  ham  ko'payadi.  Xolesterin  miqdorining  ortishi  ZPL  va  ZYL 

lar konsentratsiyasi bilan b og iiq  b oisa, trjgliíserkllar konsentratsiyasi 

esa  xilomikronlar  va  ZJPLlar  miqdori  bilan  b o g iiq .  Shunga  ko‘ra 

lipoproteinemiyalaming uchta shakli tafovut etiladi:

- Giperxolesterinemiya (ZPL yoki ZYL konsentratsiyasi ortgan).

- Gipertriglitserinemiya (xilomikronlar yoki EJPL konsentratsiyasi 

oshgan).

- Aralash shakli.

Kelib  chiqish  mexanizmiga  k o ‘ra  giperlipoproteinemiyalarning 

birlamchi  (tug‘ma)  va  ikkilamchi  (turmushda  orttirilgan)  xillari  farq 

qilinadi.  T ug'm a  giperlipoproteinem iyaga  lipoproteinlipazaning 

tug'ilishdan nuqsonli, ya’ni faolligi ancha pasaygan holda boiishi bilan 

b og iiq   boigan  giperxilomikronemiya  hamda  ZPL  katabolizmining 

pasayishi  tufayli  vujudga  keladigan  giperxolesterinem iya  yoki  p~ 

lip o p ro tein em iy alar  m isol  b o i a   oladi.  Ik k ila m c h i  g ip e rlip o ­

proteinemiyalar  qandli  diabet.  surunkali  eepatit  va  alkogolizm  kabi 

kasalliklarda kuzattíadi.

Xolesterin biosintezi

Xolesterin  sintezini  ta’minlovchi  asosiy  substrat  atsetil-KoAning 

atsetil qoldiqlaridir.  Bu jarayon  35  dan  ortiq fermentatik reaksiyalami 

o ‘z ichiga oigan uch bosqichdan iborat:

atsetil-KoA dan mevalon kislotaning hosil bo‘lishi.

Mevalon kislotadan skvalenning hosil ho'lishi.

Skvalendan lanosterin, so'ngra xolesterin hosil bo'lishi. 

Mevalonat  kislota  sintezining  dastlabki  bosqichida  ikki  molekula 

atsetil-KoA'dan  atsetil-KoAatsetil  transferaza ishtirokida atsetoatsetil- 

K oA ,  s o 'n g r a   u n in g   u ch in ch i  atse til-K o A   m olekuiasi  bilan 

kondensatsiyasi orqali  ß-oksiß-metilglutaril-KoA sintezlanadi: 

Biosintezning birinchi bosqichi sitoplazmada ro‘y beradi. 

Mevalonat kislota bir qancha o'zgarishlarga uchraydi va uning besh 

uglerodli qismlari kondensatsiyalanib oltita izopren birliklaridan tarkib 

topgan skvalen hosil bo‘ladi. U o‘z navbatida tetratsiklik guruh tutuvchi 

lanosterin  hosil  bo ‘ladi.  Bir necha bosqichlardan  so‘ng  lanosterindan 

xolesterin hosil b o iadi.

C H ^C O -S -tt^A  

Atsetil - KoA

IjCO -S-H oA

Atsetil - KoA

♦HS-HoA

CHgCOCHjCO-S-HoA

Aisetoatsetii-KoA

^^-CHgCO-S-HoA * HP

^HS-HoA 

C H j— CO-S-HoA

(С»)

Lanostefin

(Сэо)

NADFH

O;

Skvalen

{C

30)

2PP

NADF

CH 3

HOOO—

CHg—

^—CHj—

CHjOH

Famezilpirofosfat •

( C ,6 )

Farnealptrotosfal-

(C W)

3-Fosfo-6 - pirofosfomevalonat

Xolesterinning  80%i jigarda,  10% ingichka ichak hujayralarida va 

taxminan  5% ten  hujayralarida  sintezlanadi.  Xolesterin  sintezi  uchun 

zarur boigan fermentlar organizmning ko'pgina hujayralarida mavjud. 

Odam organizmida bir kecha-kunduzda sintezlanadigan  xolesterinning 

umumiy miqdori  1  g ga boradi. Katta yoshdagi odam organizmida har 

kecha-kunduzda  taxm inan  1,3  gr  x o lesterin  y an g ilan ib   turadi. 

Organizmda xolesterin sintezlanishi (sutkasiga 1 g atrofida) va ichakdan 

so‘rilishi (sutkasiga 0,3  g atrofida) hisobiga to‘lib boradi. Ovqat bilan 

tushgan xolesterin nechog‘lik ko‘p bo‘lsa, to‘qimalardaxolesterin sintezi 

shu qadar kamroq bo‘ladi (buni  OMG-reduktaza boshqaradi).

J

  Xolesterinning qonda tashilishi

Xolesterin jigar va ichak hujayralarida sintezlanadigan lipoproteidlar 

tarkibida  qonga  tushadi.  Lipoproteidlarda  erkin  xolesterin  va  uning 

efirlari  bo iadi.  Erkin  xolesterin  efirtari  esa  lipoprotein  zarrasining 

yadrosida joylashgan. Qonda lipoprotein zarralari bir-biri bilan toqnash 

kelganda  xolesterin  bitta  zarradan  ikkinchisiga  diffuziyalanib  o‘tadi. 

Bunday  almashinuv  ikki  tomonlama boiadiyu,  lekin  boshqa  hamma 

lipoproteinlardan ZYLga ko‘proq xolesterin o‘tib turadi.  Chunki ZYL 

tarkibida  mavjud  b o ig an   letsitin-xolesterin-atsiltransferaza  (LXAT) 

ta’sirida xolesterin eterifikatsiyasi faol ravishda b o iib  turadi. Bu ferment 

letsitin molekulasida P-holatdagi atsil qoldig'ini erkin xolesterin bilan 

birikishini  katalizlaydi.  LXAT  ZYLning  yuza  qatlamida joylashgan 

bo‘lib, uning ta’sirida hosil boigan xolesterin efirlari zarra ichiga botib 

turadi.  Natijada  yuza  qatlamda  xolesterin  konsentratsiyasi  kamayadi 

va  boshqa  lip o p ro te id la rd a n   ham da  t o ‘q im a la rd a n   ZYL  ga 

xolesterinning  o ‘tishi  uchun  jo y   b o ‘shaydi.  ZPL   turli  a ‘zolar 

hujayralariga  endotsitoz  yo‘li  bilan  yutiladi,  ularni  xolesterin  bilan 

ta’minlaydi;  ZYL  esa  ulaming  membranasidagi  ortiqcha xolesterinni 

o ‘ziga  oladi,  ularni  to‘planishiga  y o i   q o ‘ymaydi.  Tarkibida  asosan 

birikkan  xolesterin  tutuvchi  ZYLlar  jigar  va  ichak  hujayralariga 

Endotsitoz y o ii bilan o‘tib, unda parchalanadi.

Xolesterinning  organizmdan  chiqarib yuborish  y o i i   ham  ikki  xil: 

jigarda xolesterinning o ‘t kislotalariga aylanishi va ulaming ichak orqali 

chiqarib tashlanishi va o'zgarmagan xolesterinni o ‘t tarkibida ichakka 

tushib axlat tarkibida ajralishi y o ii bilan boradi.

Ushbu mexanizmlar o ‘rtasidagi mutanosiblikning buzilishi qon va 

to'qimalarda xolesterin miqdorining o‘zgarishiga sabab boiadi. Buning 

eng jiddiy oqibatlaridan biri giperxolesterinemiya b o iib , u o ‘z navbatida

ateroskleroz  yoki  o ‘t-tosh  kasalliklariga  sabab  bo'lishi  mumkin. 

Xolesterinni ortiqcha miqdori ksantoma donalari shaklida zaxiralanishi 

mumkin  va  asosan bu  donalar paylarda va teri  qatlamida  yog‘lardan 

hosil bo‘lgan o‘smalarda uchraydi.

^Xolesterinning organizm dagi  aham iyati

- xolesterin biomembranalar tarkibiga kiradi;

- undan o ‘t kislotalari sintezlanadi;

-  undan  steroid  gorm onlar,  shu  jum ladan,  jinsiy  gorm onlar 

sintezlanadi;

- undan vitamin D3 sintezlanadi.

j

A teroskleroz nazariyalari

Hozirgi vaqtda aterosklerozning kelib chiqishiga oid yaratilgan bir 

necha  nazariyalar  mavjud.  Shulardan  Anichkovning  infiltratsio n  

nazariyasi  b o ‘lib,  bu  nazariyaga  binoan  «Xolestrinsiz  ateroskleroz 

bo‘lmaydi». Boshqa nazariyaga binoan lipoproteinlaming oqsil qismida 

o ‘zgarish  b o ‘lib  u  organizmlarga  yot  b o ig an   holda  immunologik 

re ak siy alar  kuchayishiga  olib  keladi  (K lim ovning  au to im m u n  

nazariyasi).  Amerikalik  olimlar  Goldsteyn  va  Braunlar  tomonidan 

y a ra tilg a n   n a z a riy a g a   b in o an   atero sk le ro z  kelib  ch iq ish ig a 

dislipoproteinem iyaning  ahamiyati  cheksizdir.  Ushbu  nazariyalarga 

qisqacha to ‘xtalib o'tamiz.

Autoimmun  nazariya  (A.  N.  Klimov)

Odam organizmida autoimmun xossalariga ega bo'lgan ZJPLP yoki 

ZPLP hosil b o ‘ladi. Bu lipoproteinlaming oqsil qismlariga qarshi antitelo 

ishlab chiqariladi.  Immun kompleksi  antitelo va ZJPLP hosil  bo'ladi. 

Bu esa endotelial hujayralar o‘tkazuvchanligini buzilishi va kompleksni 

tomir  devorida  to'planishiga  sababchi  b oiad i.  Arterial  qon  tomir 

devorini o ‘tkazuvchanligining ortishi arteriyaga lipoproteinlar kirishiga 

qulay sharoit tugdiradi.

ZYLP  7-12 nm diametriga  ega va markazida gidrofob yog‘  qismi 

va atrofida fosfolipid va globulyar apoprotein qatlami bo'ladi. Bu qatlam 

zarrachani eruvchanligini ta’minlaydi.

Oqsil qismi 2 xil apoproteindan iborat: apo-A va ano-C. Apoprotein 

A ning apo-A -1 apo-A-2 lar oqsil qismini 90% tashkil etadi. Ular o'zaro

aminokislotalar  tarkibi  bilan  farqlanadi,  birlamchi  va  ikk ilam ch i 

strukturalari va immunologik xususiyatlari bilan farq qiladi. Apoprotein- 

A -l  ning molekuyar massasi  28000  va apo-A-2 ning  17000  daltonga 

teng.

Anichkovning infiltratsion nazariyasi

Hayvonlarda o'tkazilgan eksperimentlarda xolesterin k o ‘p m iqdorda 

kiritilganda, ularda ateroskleroz kasalligi kuzatilgan. Ammo bu xastalik 

xolesterin berish to‘xtatilgandan so‘ng qayta tiklangan, shuning uchun 

bu nazariya ko'proq muhim tarixiy ahamiyatga ega.

Goldstein  va  Braunlar  nazariyasiga  k o ‘ra  atero sk lero z  k elib  

chiqishida asosan dislipoproteinemiya ahamiyatga ega. Kapillyarlaming 

endotelial  hujayralarining  yuzasida  maxsus  retseptorlar  b o iib ,  ular 

ZPLP  larni  bo g iab   plazmadan  hujayraga  botib  kiradilar.  N atijada 

xolesteringa boy boigan lipoprotein hujayraga uni olib kiradi. Hujayra 

lizosomalarida  ZPLP  va  xolesterin  efirlari  gidrolizga  uchrab  erkin 

xolesterin hosil bo‘ladi. Hujayrada to‘planib qolgan xolesterin u yerdan 

ZYLP tarkibida olib chiqib ketiladi. Qon tarkibida dislipoproteinemiya 

vujudga  kelganda  xolesterin  hujayrada  to ‘planib  qoladi.  B unga 

k o ‘maklashuvchi  omillardan  biri  yuqori  qon  bosim idir.  E lektron 

m ikrosko‘pda  bunday  hujayralar  «ko'piksim on»  k o ‘rinishga  ega 

b o ‘ladi.  Ortiqcha  xolesterinni  sarflash  uchun  hujayralar  b o ‘linishi 

kuzatilgan,  ammo bu yanada qon tomirlar torayishiga olib keladi.

Ateroskleroz  birinchi  navbatda  yurak  ishemik  kasalligi  bilan 

kuzatiladi.  Yurak  ishemik  kasalligiga  olib keluvchi  xavfli  omillar  bir 

necha guruhga taqsimlangan:

a) aniqlangan omillar:

dislipoproteinemiya,  giperxolesterinemiya,  arterial  gipertenziya 

(yuqori qon bosimi), chekish;

b) taxmin qilinayotgan omillar: semizlik, emotsional hayajonlanish, 

kamharakatlik, irsiy omil va boshqalar.

Ateroskleroz va yurak ishemik kasalligining oldini olish va bartaraf 

etish biokimyoviy yoilaridan yuqorida ko‘rsatilgan  omillarni bartaraf 

etish bilan bogiiqdir.

XII BOB

ODDIY  O Q SILLA R   ALMASHINUVI

. J

Iste’mol qilinadigan oqsil m c'yori

A zot  m uvozanatiga  erishish  odam  salomatligini  saqlash  va  uning 

y u q o ri  ishlash  q obiliyatini  t a ’m inlash  uchun  ovqatlanishda  oqsil 

norm asini aniqlash lozim. Chunonchi, katta yoshdagi aqliy m ehnat bilan 

shugullanuvchi  va  o ‘rtacha  jism oniy  faoliyati  bor  odamda  energetik 

sarflanish  12000  kJ  b o ‘lsa,  sutkasiga  100-120  g  oqsil  iste’mol  qilish 

kerak. M ehnat sharoiti o ‘zgarganda va energetik sarflanish yuqori bo‘ Isa, 

ushbu  m e ’yor har bir 2100  kJ  hisobiga  10  g  ga  oshadi.  Ogir jism oniy 

ish bajaruvchi ishchilar sutkada  130-150 g oqsil iste’mol  qilishi lozim. 

H o m ila d o rlik   va  laktatsiya  paytida,  shuningdek,  ayrim   patologik 

holatlarda (organizm siydik yoki assit suyuqligi, ekssudatlar bilan oqsil 

yoqotsa,  m asalan:  nefritlarda,  ogir  infeksion  kasalliklarda,  kuyganda, 

jarohatlanganda va hokazo) oqsilga b o ‘lgan  ehtiyoj  keskin  oshadi.

Yosh bolalam ing oqsilga b o ‘lgan ehtiyoji birinchi navbatda ulaming 

yoshi va tana og‘irligi bilan aniqlanadi. Tananing har bir kg og‘irligiga

1,5  g   oqsil  ko‘payib  borishi  lozim dir  (Rubner  koeffitsenti).  Hattoki, 

g o 'd a k   bolalar ham sutkada  55-72  g oqsil qabul qilinishiga muhtojdir. 

Yoshi ulgayishi bilan (12-15 yoshgacha) oqsilning ushbu normasi katta 

y o sh d ag i  odam ning  m e ’y o rig ach a  oshadi.  Oqsilga  b o ‘lgan  ehtiyoj 

m a ’lum   darajada  sutkalik  ratsionning  kaloriyaligiga  ham  b o g ‘liqdir. 

O v q atlan ish   kaloriyasi  yetarli  b o ‘lmasa,  oqsillar  birinchi  navbatda 

organizm ning energetik ehtiyojlarini qondirish uchun sarflanib, anobolik 

jarayonlarda  foydalanilmaydi.

M usbat va  m anfiy azot balansi  v

A z o t  b a la n si  o v q at  b ila n   birga  tushgan  azot  m iq d o ri  bilan 

org an izm d a  chiqarib  turiladigan  (asosan  mochevina  tarkibida)  azot 

m iqdori  o 'rta sid ag i  farqdir.  K atta  yoshdagi  sog‘lom  odamda  ovqat 

norm al  boMganida 

azot  m uvozanati 

qaror topadi,  ya’ni  organizmdan

chiqariladigan azot miqdori unga tushadigan azot miqdoriga teng b o ‘lib 

turadi.  Organizm  unib-osib  boradigan  davrda  shuningdek,  holdan 

toydiradigan kasalliklardan sogayib  kelinayotgan  paytda  organizm ga 

tushib  turadigandan  ko‘ra  kamroq  azot  chiqarib  turiladi.  Bu 

musbat 

azot 

balansidir. 

Odam qariganda, och qolganda va holdan toydiradigan 

kasalliklar avjida azot tushganidan  k o ‘proq chiqib turadi.  Bu 

manfly 

azot 

balansidir.

K aloriyalarning  soni  jihatidan  yetarli  b o ig a n   ra tsio n d a  azo t 

muvozanatini saqlash uchun zarur oqsillaming eng kam miqdori 30-50 

g ni tashkil etadi. Ammo bu m iqdor salomatlik va ish qobiliyati uchun 

zarur optimumni ta’minlab bermaydi.  0 ‘rtacha jismoniy m ehnat bilan 

shugullanuvchi katta yoshli odam bir kecha-kunduzda  100 g oqsil qabul 

qilishi kerak.

Oqsillarning biologik qiym ati */

Yaxlit  organizmni  oqsil almashinuvining  holati  faqat  ovqat  bilan 

qabul qilinadigan oqsil miqdoriga bog‘liq bo‘lmay, balki uning tarkibini 

sifatiga ham  bogiiqdir.  Xilma-xil  oqsillar turlicha biologik  qiym atga 

egadir. Shunga ko‘ra organizmning plastik ehtiyojlarini qondirish uchun 

turli  xil  ovqat  oqsillarni  iste’m ol  qilish  lozim.  Ehtimol,  is te ’m ol 

qilinadigan  ovqat  oqsilning  am inokislota  tarkibi  tana  oqsillarining 

aminokislota  tarkibiga  qanchalik  yaqin  b o ‘lsa,  bunday  oqsillarning 

biologik  qiym ati  shunchalik  y uqoridir.  Ammo  ovqat  o q silin in g  

o ‘zlashtirilishi darajasi oshqozon-ichak y o ii  fermentlari ta’sirida uning 

parchalanishiga bog'liqdir. Qator oqsil moddalari, masalan: jun, sochlar 

va boshqalar, tana oqsillarining aminokislotasi tarkibiga yaqin bo‘lishiga 

qaram ay,  ovqat  oqsili  sifatida  ishlatilm aydi.  Chunki  u lar  ich ak  

proteazalari ta sirida gidrolizlanmaydi. Gosht, sut, tuxum oqsillarining 

biologik qiymati birmuncha yuqoridir, chunki ulaming aminokislotasi 

tarkibi  tana  oqsillari  am inokislotasi  tarkibiga  yaqindir  va  ich ak 

fermentlari ta’sirida oson parchalanadi.

Oqsillaming biologik qiymati tushunchasi bilan essensial almashtirib 

bo‘lmaydigan aminokislotalar «tarkibi nima?» degan savol chambarchas 

b o g 'lan g a n d ir.  Shuni  takidlash  k e ra k k i,  odam   o rg a n iz m id a  20 

am inokislotalardan  faqat  9  tasig in a  sintezlanib,  ular  alm ash tirib  

bo‘ladigan  aminokislotalardir;  (uglevodlar  va  lipidlar  alm ashinuvi 

mahsulotlaridan sintezlanadi),  3  tasi yarim almashinib bo‘ladigan (21 - 

jadval). Qolgan 8 ta aminokislota organizmda sintezlanmaydi, shuning 

uchun  ular  hayotiy  muhim,  essensial  yoki  almashtirib  bo‘lm aydigan 

aminokislotalar deyiladi.

Biologik qiymati jihatidan aminokislotalarni tasnifi

A lra a sh tirib  boM raaydigan 

am in o k islo talar

Y arim  a lm a sh tirib  b o 'la d ig a n  

am in o k islo talar

A lm ash tirib  b o 'la d ig a r 

am in o k islo talar

Valin

Arginin

A lanin

L eytsin

Tirozin

A sp arag in  kislotasi

Izo ley tsin

G istidin

G litsin

T reonin

G lu tam in   kislotasi

Lizin

Prolin

M etio n in

S erin

F en ilalan in

T rirozin

T riptofan

Sistein

S istin

Ovqat aralashmasida alm ashtiribbo‘lmaydigan aminokislotalardan 

biro n tasi  bo ‘lmasa  m anfiy  azot  balansi  rivojlanishi,  ozib  ketish, 

o ‘sishdan to'xtash, asab tizimining buzilish holatlari kuzatiladi.

'P a r e n te r a l oziqlanish

Klinika  amaliyoti  uchun  parenteral  oqsilli  oziqlanish  muammosi 

muhimdir.  M a’lumki,  oqsillar  dastlab  oshqozon-ichak  yo'lida  erkin 

aminokislotalargacha parchalanib vahazmlanganidan keyingina, odam 

organizmi ulardan foydalanishi mumkin. Oqsillar parenteral yo‘l bilan 

( y a ’ni  ichak  y o 'lin i  a y la n ib   otilsa)  yuborilsa,  sensib ilizatsiy a 

rivojlanishiga olib keladi (yot oqsilga nisbatan organizm sezgirligining 

oshishi),  bordiyu,  oqsil  takroran  yuborilsa,  anafilaksiyaga,  y a’ni 

organizmni shok holatiga olib kelishi mumkin. Ammo ushbu usul bilan 

oqsil yuborishga, xususan, jarrohlik amaliyotida qizilongachning kuyishi 

v a   zah arlan ish id an ,  q iz ilo n g a c h   va  oshqozonning  og ir  osmali 

jarohatlanishida, oshqozon va ichak operatsiyalaridan so‘ng klinitsistlar 

m ajbur bo‘ladilar. Oqsil eritmalaming parenteral yuborilganidan so‘ng, 

ogir  asoratlarini  oldini  olish  uchun  hozirgi  vaqtda  oqsilli  oziqlanish 

u c h u n   oqsillar  g id ro liz a tla rid a n   (am inokislotalar  aralashm asi) 

fo y d alan ilad i.  A m in o k islo talar  aralashm asini  yu bo rish  allergik 

reaksiy alar  rivojlanishiga  olib  kelmaydi,  chunki  am inokislotalar 

oqsillardan  farqli  olaroq  tur  va  to'qima  spetsifikligiga  ega  emasdir. 

Bemorlarda, klinika sharoitida o'tkazilgan kuzatuvlar aminokislotalar 

aralashmasini oqsillarga bo'lgan ehtiyojini to‘liq qondirishini ko'rsatdi. 

Am m o oqsillar gidrolizati yuborilgandan so'ng organizmda qator salbiy 

reaksiyalar, xususan psixik faoliyatning o zgarishini aytib o ‘tish kerak.