İnsan hüquqlari üZRƏ avropa məHKƏMƏSİ Birinci bölmə Rantsev Kiprə və Rusiyaya qarşı

2. Konvensiyanın 4-cü maddəsinin ümumi prinsipləri

283. Məhkəmə xatırladır ki, Konvensiyanın 2 və 3-cü maddələri ilə birgə 4-cü maddə Avropa Şurasını təşkil edən demokratik cəmiyyətlərin əsas dəyərlərindən birini təsbit edir (baxın, yuxarıda qeyd olunmuş Siliadin işi, § 82). Konvensiyanın əksər maddi məqamlarından fərqli olaraq, millətin həyatına təhdid edən ictimai həyəcan vəziyyətində olsa belə, 4-cü maddə hər hansı istisnaları və Konvensiyanın 15-ci maddəsinin 2-ci bəndinə əsasən icazə verdiklərindən kənara çıxmanı əks etdirmir.

284. Konvensiyanın 4-cü maddəsinin pozulub-pozulmadığını qiymətləndirərkən, müvafiq hüquqi və ya tənzimləyici çərçivə nəzərə alınmalıdır (baxın, mutatis mutandis,Naçovə və digərləri Bolqarıstana qarşı (BP), № 43577/98 və 43579/98, § İHAM 2005-VII). Məhkəmə hesab edir ki, milli qanunvericilikdə təsbit olunmuş təminatların spektri insan alveri qurbanlarının və ya potensial qurbanların hüquqlarının praktiki və səmərəli müdafiəsini təmin etmək üçün adekvat olmalıdır. Müvafiq olaraq, insan alveri ilə məşğul olanların cəzalandırılması üçün cinayət hüquqi tədbirlərə əlavə olaraq, Konvensiyanın 4-cü maddəsi üzv Dövlətlərdən tələb edir ki, insan alveri üçün pərdə kimi adətən istifadə olunan biznesləri tənzimləyən adekvat tədbirləri görsünlər. Bundan başqa, Dövlətin immiqrasiya qaydaları insan alverinin həvəsləndirilməsinə, asanlaşdırılmasına və ya ona qarşı tolerantlığa aid əhəmiyyətli narahatlıqlara münasibət bildirməlidir (baxın, mutatis mutandis, Qera və digərləri İtaliyaya qarşı, 19 fevral 1998, §§ 58-60, Qərar və Qərardadların Hesabatı, 1998-1; Z və digərləri Birləşmiş Krallığa qarşı (BP), № 29392/95, §§ 73-74, İHAM 2001-V; və yuxarıda qeyd olunmuş Naçova və digərləri, §§ 96-97 və 99-102).

285. Siliadinin işi üzrə qərarında Məhkəmə təsdiq etmişdir ki, Konvensiyanın 4-cü maddəsi üzv Dövlətlər üzərində spesifik pozitiv öhdəliyi ehtiva edir ki, köləlik, əsarət və ya məcburi, yaxud icbari əmək vəziyyətində şəxsin saxlanmasına yönəlmiş hər hansı hərəkət üçün səmərəli cəzalandırsın və mühakimə etsin (§§ 89 və 112-ci paraqraflar). Bu öhdəliyə riayət etmək üçün üzv Dövlətlərdən tələb olunur ki, insan alverinin qadağan edilməsi və cəzalandırılması üçün qanunverici və inzibati çərçivəni yaratsınlar. Məhkəmə qeyd edir ki, Palermo Protokolu və İnsan alverinə qarşı Konvensiya insan alveri ilə mübarizə üçün onunla məşğul olanların cəzalandırılmasına əlavə olaraq onun qarşısının alınması və qurbanların müdafiəsi tədbirlərini daxil etdirən kompleks yanaşma zərurətinə istinad edir (baxın, yuxarıda 149 və 163-cü paraqraflar). Bu iki vasitənin müddəalarından aydındır ki, Avropa Şurasının demək olar bütün üzv Dövlətləri daxil olmaqla, Müqavilə Tərəfləri belə mövqeyi formalaşdırmışlar ki, yalnız bütün üç aspektə aid olan tədbirlər məcmusu insan alverinə qarşı mübarizədə səmərəli ola bilər (baxın, həmçinin yuxarıda 267 və 271-ci paraqraflarda İnterayts və AİRE Mərkəzinin dəlillərinə). Müvafiq olaraq, insan alverini cəzalandırmaq və mühakimə etmək öhdəliyi insan alveri ilə mübarizə üçün üzv Dövlətlərin ümumi öhdəliyinin yalnız bir aspektidir. Konvensiyanın 4-cü maddəsinə əsasən ortaya çıxan pozitiv öhdəliyin dairəsi daha geniş kontekst daxilində qiymətləndirilməlidir.

286. Konvensiyanın 2 və 3-cü maddələri kimi 4-cü maddə də müəyyən hallarda Dövlətdən tələb edə bilər ki, insan alveri qurbanlarının və ya potensial qurbanların müdafiəsi üçün operativ tədbirlər görsün (baxın, mutatis mutandis, yuxarıda qeyd olunmuş Osman işi, § 155; və Mahmut Kaya Türkiyəyə qarşı, № 22535/93, § 115, İHAM 2000-III). Konkret işin hallarında operativ tədbirlərin görülməsinə dair pozitiv öhdəliyin əmələ gəlməsi üçün nümayiş etdirilməlidir ki, dövlət orqanları Palermo Protokolunun 3 “a” maddəsinin və İnsan alverinə qarşı Konvensiyanın 4 “a” maddəsinin mənasında şəxsiyyəti məlum olan şəxsin insan alverinə və ya istismara məruz qalmasına real və birbaşa təhlükə barədə etibarlı şübhəyə əsas verən hallardan məlumatlı və ya bunu bilməli olmuşlar. Müsbət cavab olduqda, fərdi şəxsin bu vəziyyət və ya təhlükədən xilas edilməsi üçün səlahiyyətləri daxilində olan lazımi tədbirlər dövlət orqanları tərəfindən görülmədiyi halda, Konvensiyanın 4-cü maddəsi pozulmuş olar (baxın, mutatis mutandis, yuxarıda qeyd olunmuş Osman işi, §§ 116-117; və yuxarıda qeyd olunmuş Mahmut Kaya işi, §§ 115-116).

287. Müasir cəmiyyətlərdə ictimai qaydanın qorunmasında çətinlikləri, insan davranışının gözlənilməzliyi və prioritetlər və resurslar şərtləri baxımından edilməli olan fəaliyyət seçimlərini nəzərə alaraq, istənilən pozitiv öhdəliyin əhatəsi dövlət orqanlarının üzərinə mümkünsüz və ya qeyri-mütənasib yükü qoymayan tərzdə təfsir edilməlidir (baxın, mutatis mutandis, yuxarıda qeyd olunmuş Osman işi, § 116). Hazırkı işdə ortaya çıxan hər hansı pozitiv öhdəliyin mütənasibliyinin qiymətləndirilməsi üçün əhəmiyyət kəsb edir ki, həm Kipr, həm də Rusiyanın 2000-ci ildə imzaladığı Palermo Protokolu Dövlətlərdən tələb edir ki, ərazilərində olduğu vaxtda insan alveri qurbanlarının fiziki təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün səylər göstərsinlər və insan alverinin qarşısının alınması və onunla mübarizənin aparılması üçün kompleks siyasət və proqramlar müəyyən etsinlər (baxın, yuxarıda 153-154-cü paraqraflar). Dövlətlərdən, həmçinin tələb olunur ki, hüquq mühafizə orqanları və immiqrasiya xidmətləri üçün müvafiq treninqlərin keçirilməsini təmin etsinlər (baxın, yuxarıda 155-ci paraqraf).

288. Konvensiyanın 2 və 3-cü maddələri kimi 4-cü maddə də potensial insan alveri vəziyyətlərinin istintaq edilməsi barədə prosessual öhdəliyi ehtiva edir. İstintaqın aparılması tələbi qurbandan və ya onun qohumlarından şikayətin verilməsindən asılı olmur: məsələ dövlət orqanlarının diqqətinə çatdırılıbsa, onlar öz mülahizələri ilə hərəkət etməlidirlər (baxın, mutatis mutandis, Pol və Odri Edvərds Birləşmiş Krallığa qarşı, № 46477/99, § 69, İHAM 2002-II). İstintaqın səmərəli olması üçün o, hadisələrə aidiyyəti olan şəxslərdən müstəqil olmalıdır. İstintaq məsuliyyətli şəxslərin şəxsiyyətinin müəyyən olunmasına və onların cəzalandırılmasına qadir olmalıdır. Bu nəticə deyil, vasitələr öhdəliyidir. Sürətlilik və istintaqın ağlabatan şəkildə vaxtında aparılması bütün işlərə aid olunur, lakin şəxsin zərərli vəziyyətdən xilas olunması mümkün olduqda, istintaq təcili məsələ kimi həyata keçirilməlidir. Qurban və ya onun yaxın qohumu qanuni maraqlarının təmin olunması üçün zəruri olduğu qədər prosesə cəlb olunmalıdırlar (baxın,mutatis mutandis, Pol və Odri Edvards Birləşmiş Krallığa qarşı, № 46477/99, § 70-73).

289. Nəhayət, Məhkəmə xatırladır ki, insan alveri heç də həmişə daxili arena ilə məhdudlaşmayan problemdir. Şəxs bir Dövlətdən digərinə insan alveri üzrə keçirilərkən, insan alveri cinayətləri ana Dövləti, hər hansı tranzit Dövləti və təyinat Dövləti ehtiva edə bilər. Əhəmiyyət kəsb edən sübutlar və şahidlər bütün Dövlətlərdə yerləşə bilərlər. Palermo Protokolunun yurisdiksiya məsələsinə toxunmasa belə, insan alverinə qarşı Konvensiya hər bir üzv Dövlətdən tələb edir ki, onun ərazisində törədilmiş hər hansı insan alveri cinayəti ilə bağlı yurisdiksiyanı müəyyən etsin (baxın, yuxarıda 172-ci paraqraf). Məhkəmənin qənaətinə görə, iddia olunan insan alveri cinayətlərinin istintaq edilməsi üzrə Konvensiyanın 4-cü maddəsinə əsasən bütün Dövlətlərin üzərində olan, yuxarıda göstərilmiş ümumi öhdəlik baxımından, belə yanaşma yalnız məntiqi xarakterlidir. Öz ərazilərində baş vermiş hadisələrin daxili istintaqının aparılması barədə öhdəliyə əlavə olaraq, sərhədkeçmə işlərində üzv Dövlətlər, həmçinin ərazilərindən kənar baş vermiş hadisələrin istintaqına cəlb olunmuş başqa Dövlətlərin müvafiq orqanları ilə səmərəli əməkdaşlıq etmək vəzifəsi daşıyırlar. Belə bir öhdəlik, Palermo Protokolunda ifadə olunduğu kimi, ana, tranzit və təyinat ölkələrində insan alverinə kompleks beynəlxalq yanaşmanın qəbul edilməsi üçün üzv Dövlətlərin obyektlərinə uyğun hərəkət etməyi nəzərdə tutur (baxın, yuxarıda 149-cu paraqraf). Bu öhdəlik, həmçinin hazırkı işdə cavabdeh Dövlətin iştirak etdiyi qarşılıqlı hüquqi yardım barədə beynəlxalq sazişlərə uyğundur (baxın, yuxarıda 175-185-ci paraqraflar).