Yosh fiziologiyasi va gigienasi

III BOB. ASAB TIZIMI FIZIOLOGIYASI


3.1. Asab tizimining umumiy tuzilish rejasi va rivojlanishi


Asab tizimining ahamiyati. Asab tizimi ayrim organlar va organlar tizimlari orasidagi o’zaro aloqani bog’lash yo’li bilan organizmdagi bajarilayotgan funksiyalarni yaxlitligini ta’minlaydi. U turli organlar faoliyatini boshqaradi va koordinasiyalaydi, butun organizm faoliyatini yaxlit tizim singari tashqi va ichki muhitni o’zgaruvchan sharoitiga moslaydi. Asab tizimining yordamida tashqi atrof-muhitdan va ichki organlardan turli-tuman qo’zg’atuvchilarni qabul qilish va uning taxlilini bajaradi, hamda ushbu qo’zg’alishlarga javob reaksiyasini qaytaradi.
Organizm funksiyalarining asabli boshqarilish mexanizmlari gumoralli boshqarilishga nisbatan ancha takomillashgan hisoblanadi. Bu esa quyidagicha ta’minlanadi: birinchidan qo’zg’alish asab tizimi bo’ylab juda tez tarqaladi (sekundiga 100-120 m.gacha) ikkinchidan nerv impulslari aniq organlarga keladi va shuning uchun ham asab tizimi orqali bajariladigan javob reaksiyalari funksiyalarni gumoralli boshqarilishiga nisbatan faqatgina juda tez yetib bormasdan balki juda aniq ham bajariladi.
Shu bilan birga shuni qayd qilish kerakki, organizmni tashqi muhit shart-sharoitlariga to’lig’icha va nozik moslashishini boshqarilishi asab va gumoral mexanizmlarni o’zaro aloqasi bilan bajariladi.
Asab tizimining umumiy tuzilish rejasi. Asab tizimi funksional holati va tuzilishiga qarab periferik va markaziy asab tizimlariga farqlanadi. Markaziy asab tizimi bosh va orqa miyalardan tashkil topgan. Bosh miya, miya qutisi ichida joylashgan bo’lsa, orqa miya esa umurtqa pog’onasi kanalida joylashgan. Bosh va orqa miyalar ko’ndalangiga kesilganda ancha qoramtir rang ko’k moddasi va ancha yorug’ oqimtir rang –oq moddalari ko’rinib turadi. Ko’k moddasi nerv hujayralarining tanalari bilan hosil bo’lgan bo’lsa, oq moddasi miyelin po’stlog’i bilan qoplangan nerv tolalarining yig’ilishidan hosil bo’ladi.
Asab tizimining periferik qismi bosh va orqa miyadan tashkariga chikib gavdaning turli organlariga yunalgan nerv tolalari bogidan iborat buladi. Ularga nerv tugunlari yoki gangliyalar bosh va orљa miyadan tashqaridagi nerv hujayralarining bog’lari ham kiradi.
Asab tizimi yaxlit holatda faoliyat ko’rsatadigan neyronlar – asab tizimining funksional va tuzilish birligi hisoblanadi. Neyron – u murakkab tuzilishga ega yuqori darajada tabaqalashgan asab hujayrasi bo’lib, qo’zg’alishni qabul qiladi, qayta ishlab ularni gavdaning turli organlariga o’tkazadi. Neyronlar funksiyasining murakkabligi uning tuzilish xususiyatlari bilan ta’minlanadi. Unda tana, bitta uzun kam tarmoqlanuvchi o’simta akson va bir necha kamta tarmoqlanuvchi o’simtalar – deadritlarga farqlanadi.
Akson o’zining bir necha santimetrdan 1-1,5 m.gacha bo’lgan uzunligi bilan ajralib turadi. Aksonning oxirgi uchi katta miqdordagi o’simtalarga shoxlanadi va qaysiki bitta akson yuzlab hujayralar bilan bog’lanishi mumkin.