Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 4,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №3, 2014
- Açar sözlər
|
ГЮНЕЛЬ МАМЕДОВА докторант кафедры современного русского языка педагогического факультета Бакинского славянского университета gunelmammedova@mail.ru ФУНКЦИОНИРОВАНИЕ СУБСТАНТИВИРОВАННЫХ ПРИЛАГАТЕЛЬНЫХ В ТЕКСТЕ
Açar sözlər: substantivləşmə prosesi, sifətin substantivləşməsi, sifətlərin mətndə işlənməsi, leksik və qrammatik mənalar, leksik-semantik amil, sifətlərin semanti- kasının dəyişməsi. Ключевые слова: процесс субстантивации, субстантивация прилагательного, функционирование прилагательных в тексте, лексическое и грамматическое значения, лексико-семантический фактор, изменение семантики прилагатель- ных.
Key words: substantivation process, adjective substantivation, functioning of adjectives in the text, lexical and grammatical values, a lexico-semantic factor, change of semantics of adjectives.
Слова объединяются в лексико-грамматические (семантико-грамма- тические) классы, именуемые частями речи, по ряду признаков, но в основном с учетом их лексического, грамматического и словообразовательного значе- ний. Слово как часть речи обладает комплексом парадигматических и синтаг- матических свойств, полнота которого нарушается при переходе слова одной части речи в другую (план диахронии) или колеблется при возможности слова данной части речи употребляться в значении слова другой части речи (план синхронной переходности, типовой и индивидуальной). Слово с потенциальной возможностью выступать в значении лексико- грамматических единиц двух частей речи в тексте имеет одно лексико- грамматическое значение, ибо однозначность – одно из основных свойств единиц, функционирующих в каждом конкретном тексте. Здесь вместо единства системы флексий «выступает правило ее выбора» в зависимости от того, какое потенциальное лексико-грамматическое значение реализовано в данном тексте [1, с. 54]. Для текстов художественных произведений более закономерна, чем для других текстов, реализация потенциальных возможностей слов одной части речи выступать в значении лексических единиц другой части речи, так как здесь находят себе место любые переходные явления, в том числе и речевые явления, связанные с процессами омонимии в широком понимании этого явления (речевые омонимы с их переходной семантикой, типовые: смелый человек – Смелого пуля боится и индивидуальные: белый лебедь – Неотвяз- ный стоит на дороге, белый смотрит в морозную ночь (А.Блок). Лингвистический анализ текстов художественных произведений дает возможность выявить три типа слов, связанных с процессом субстантивации; выделить лексико-семантические подгруппы среди лексико-грамматических
Filologiya məsələləri – №3, 2014
172 групп субстантивированных прилагательных мужского, женского и среднего рода; определить некоторые значения субстантивированных прилагательных, входящих в эти группы и подгруппы. Имя занимает центральное положение в системе частей речи, может быть, отчасти поэтому переход частей речи происходит в пределах имени (слово любого лексико-грамматического класса может переходить в разряд существительных или употребляться в значении существительного). Поско- льку весь лингвистический механизм вращается исключительно вокруг тождества и различий, то, вероятно, переходность можно рассматривать как промежуточное явление между тождеством и различием. Переход прилагательного в существительное или «возможность употре- бления прилагательного в значении существительного обусловлены истори- ческой и современной семантической и грамматической близостью этих двух частей речи» [2, с. 102]. При рассмотрении субстантивации в плане диахронии одинаково важны морфологические, синтаксические и семантические факто- ры. При анализе субстантивированных прилагательных (прилагательных в значении существительных) наиболее важен лексико-семантический фактор, особенно при анализе функционирования этих слов в тексте художественного произведения, хотя в реальных условиях перехода частей речи все эти факторы действуют одновременно, ибо «нет формы, присутствие и функция коей узнавались бы иначе, как по смыслу» [3, с. 58]. Поскольку семантический фактор есть важнейший фактор при иссле- довании переходных явлений среди частей речи, то под переходными явлениями мы понимаем способность одного и того же фонетического слова выступать в значении единиц двух частей речи. Прилагательные в данном случае могут утрачивать значение признака и приобретать предметное значе- ние, постоянное или временное, и в этом значении выполнять синтаксические функции существительного, сочетаться со словами, обозначающими признак [4, с. 110]. В результате возникают синтаксические конструкции с однородными членами, выраженными и существительными, и субстантивированными прилагательными. Например: Разве вы можете предпочесть незнаемых знае- мым, неправедных праводушным, чужестранных домашним, сластолюбивых воздержным, наемных даровым, нечестивых благоговейным, неприятелей сего государства и его имени добрым и верным сообщникам и гражданам? (М.В.Ломоносов). Выделяются три группы слов, имеющих отношение к процессу субстан- тивации. Если несколько видоизменить классификацию субстантивированных прилагательных, предложенную А.М.Пешковским [5], то, вероятно, можно сказать, что одни слова явились результатом субстантивации, другие «сделали уже большую часть пути» в процессе перехода, третьи «стоят… на полдо- роге» или «только вышли» на этот путь. Иными словами, среди слов, обычно именуемых субстантивированными прилагательными, следует выделять: 1) существительные, образованные от имен прилагательных, т.е. существительные (слова с предметным значением, выполняющие синтаксические функции существительных, относящиеся к
Filologiya məsələləri – №3, 2014
173 одному из трех грамматических родов) с адъективным окончанием; 2) сущес- твительные, находящиеся в отношениях омонимии с прилагательными, от которых они образованы; 3) прилагательные, выступающие в роли сущес- твительных в составе определенных текстов, в определенной речевой и внелингвистической ситуации. При синхронном рассмотрении процесса субстантивации сущес- твительные современного русского языка с адъективным окончанием не должны приниматься во внимание, так как они не имеют отношения к словам с переходной семантикой. Омонимы: прилагательное – существительное, два слова, две лексемы, которые образовались в результате нарушения тождества производящей и производной основы. Это тип субстантивированных слов в современном русском языке, который имеет отношение к единицам с переходной семантикой. Например: певчий – поющий, мелодично свистящий (о птицах); певчий – 1) певец в хоре (устар.). Хозяин музыку любил и заманил к себе соседа певчих слушать (И.А.Крылов); 2) певец церковного хора. В этой церкви… пел хор певчих, лучший в городе (А.Скиталец). Субстантивированное прилагательное – это одна лексема, одно слово, различные лексические и грамматические значения которого (признаковое или предметное) проявляются в разных контекстах. Например: Белый ест ана- нас спелый, черный – гнилью моченый. Белую работу делает белый, черную работу – черный (В.Маяковский). Следует отметить, что граница между омонимами существительное – прилагательное и субстантивированными прилагательными очень подвижна, как подвижна граница между омонимами и полисемантическими словами вообще, в связи с чем в толковых словарях современного русского языка нет единства в подаче указанных лексических единиц. При образовании субстантивированных прилагательных мужского и женского рода, соотносимых по семантике, «происходит изменение семан- тики мотивирующего прилагательного: сужение лексического значения, его конкретизация, специализация» [6, с.12]. Например, прилагательное милый имеет широкий семантический объем, поэтому оно может называть качество разных лиц и предметов, входя в состав различных словосочетаний: милый
прилагательное милый имеет узкий семантический объем (о любимом человеке), входит в синонимический ряд слов с таким же узким семантичес- ким объемом: милый, любимый, дорогой, родной и т.п. Например: И та, что сегодня прощается с милым, – пусть боль свою в силу она переплавит. Мы детям клянемся, клянемся могилам, что нас покориться никто не заставит! (А.Ахматова). Полярное изменение семантики мотивирующего прилагательного – обобщение, и категория собирательности развивается из категории качест- венности [7, с.25]. Может быть, поэтому субстантивированные прилагатель- ные, как и собирательные существительные, выражают идею множественнос- ти, независимо от того, употребляются они в форме единственного или множественного числа, и содержат семантический элемент: каждый из людей, наделенный указанным свойством (смертный, мудрый, сильный, богатый – Filologiya məsələləri – №3, 2014
174 любой из смертных, мудрых, богатых). Например: Когда для смертного умолкнет шумный день (А.Пушкин), В дружбу к сильному влезть не желаешь ты (Н.Некрасов). Особенно заметна обобщающая семантика субстантивированных при- лагательных по сравнению с семантикой имен существительных в текстах, где представлены языковые единицы двух типов. Например: Раненые больше думают о сей великой утрате, нежели о своих ранах. Умирающие отцы по- сылают сынов своих оплакивать усопшего своего генерала и прочая (М.В.Ломоносов). Понятие раненые включает в свой состав понятия: отцы и сыновья, генералы и солдаты, молодые и старые. Субстантивированные прилагательные с широким семантическим объе- мом могут выступать в роли обобщающего слова при лексических и синтакси- ческих однородных компонентах текста, конкретизирующих общее понятие, названное субстантивированным прилагательным. Например: Час придет, когда я любезнейшим моим буду причиною страха, печали, тесноты и плача. Каково мне на сердце будет, когда моя вдова, мои сироты, мои сродники и мои откровенные друзья станут около моей постели и то о себе, то обо мне и о моей скорби плакать станут? (М.В.Ломоносов). Известно, что любое субстантивированное слово отражает наши понятия о субстанции. Субстантивированные прилагательные среднего рода в боль- шей мере отражают наши понятия о субстанции, чем подобные лексические единицы мужского и женского рода [8, с.63]. Основное значение субстан- тивированных причастий или отпричастных субстантивированных прилага- тельных среднего рода – значение бытия во времени: настоящее,
вированных прилагательных среднего рода – значение бытия в пространстве: земное, небесное, подземное, далекое, близкое и т.п. Третья группа слов – со значением психологического свойства, отвлеченного от субъекта и превращенного в субстанцию: великое, прекрасное, ужасное, высокое,
Расширенная семантическая структура субстантивированных слов, включающая в свой состав указание на лицо, и на свойства, признаки лица – возрастные, социальные, психологические, позволяет автору экономить язы- ковые единицы. Ведь любой настоящий поэт стремится представить макси- мум поэтической информации при минимальном количестве языковых еди- ниц, необходимых для создания данного текста. Например: Мою судьбу попрали сильные (Д.Давыдов), Разочарованному чужды все обольщенья преж- них дней! (Е.Баратынский). Сложность, двойственность, переходность лексической и грамматичес- кой семантики субстантивированных прилагательных усиливает эмоцио- нально-экспрессивное звучание поэтического текста, т.е. способствует выяв- лению его специфики. Например: Невозможное было возможно, но возмо-
отравою растраченной души! (А.Блок); Нет, ты мне совсем не дорогая. Милые такими не бывают (Н.Тихонов).
Filologiya məsələləri – №3, 2014
175 Совпадение по значению существительных и субстантивированных прилагательных (старик – старый, добряк – добрый и т.п.), субстантиви- рованных прилагательных и словосочетаний (милая девочка – милая, дорогой человек – дорогой и т.п.) представляет поэту право выбора одной единицы из двух или трех имеющихся, в результате чего субстантивированные прилагательные служат целям версификации, т.е. употребление в данном тексте субстантивированного прилагательного может быть обусловлено рит- мом, размером, рифмой. Например: Послушайте, прошу, что старому слу- чилось – Старик к ребенку сел и едет вместе с ним (М.В.Ломоносов); Милая девочка, спи, не тревожься – О будущем ветер не скажет, не скажет осенний цветок, что милая тихо развяжет свой шелковый, черный платок… (А.Блок). Две основные лексико-семантические группы субстантивированных прилагательных: с конкретизацией лексического значения прилагательного и с обобщением признака, свойства, обозначаемых прилагательным, позволяют поэтам (писателям) создавать два основных типа образов (основных катего- рий художественного текста): конкретных и обобщающих, но и в том, и в дру- гом случае образность, поэтичность художественного текста усиливается, т.е. выявляется основная специфика художественного текста. Соотносимые друг с другом субстантивированные прилагательные мужского и женского рода служат для создания конкретных образов: Пока
в тишине, Любимая с другим любимым, Быть может, вспомнит обо мне (С.Есенин). Субстантивированные прилагательные среднего рода обычно служат для создания обобщающих образов: Порыв к великому… узнали мы (В.Кюхельбекер), Прекрасное должно быть величаво (А.Пушкин); Поэзия – вся! – езда в незнаемое (В.Маяковский). Обобщенные образы романтиков и символистские образы «с зашифрованной идеей» обычно создавались с помо- щью субстантивированных прилагательных среднего рода, что было связано с философским осмыслением понятий «художественное время», «художествен- ное пространство», психологических сущностей. Ср. у Ф.Тютчева: сущее,
Возможен социальный аспект рассмотрения функционирования субстантивированных прилагательных в текстах поэтических произведений XVIII-XX вв.: актуализация грамматического значения субстантивированных прилагательных множественного числа в произведениях просветителей XVIII в.: сильные, слабые, богатые, бедные, униженные, добрые, злые и т.п., актуализацияграмматического значения субстантивированных прилагатель- ных: милая, любезная, жестокая, неверный, другой и т.п. Обусловленность выбора субстантивов с определенным грамматическим значением связана одновременно с мировоззрением, мировосприятием автора; основной темой творчества, цикла, стихотворения; литературным направлением, литератур- ным течением, характерным для творчества этого автора. Filologiya məsələləri – №3, 2014
176 Выбор субстантивов с определенным грамматическим значением обус- ловлен манерой письма, характером текста.
Литература 1. Никитевич В.М. Об одном аспекте исследования деривационной системы субстантива // Вопросы языкознания, 1970, № 5, с. 52-60. 2. Марков В.М. К вопросу о субстантивации имен прилагательных в русском языке // Ученые записки Казанского гос. ун-та, 1961, т. 119, кн. 15, с. 94- 109.
3. Каращук П.М. Некоторые теоретические замечания о субстантивации прилагательных и причастий как способа словообразования // Системный анализ научного текста. М., 1984, с. 56-67. 4. Лукин М.Ф. О подлинной и ложной субстантивации прилагательных и причастий в современном русском литературном языке // НДВШ. Филологические науки, 1969, № 6, с. 109-114. 5. Пешковский А.М. Русский синтаксис в научном освещении. М.: Учпедгиз, 1956.
6. Редькина О.В. Субстантивация как семантическое явление (языковой и функциональный аспекты) // АКД, Нижний Новгород, 2003. 7. Ильенко С.Г. Явления грамматической переходности и их отражение при обучении русскому языку (на примере субстантивации имен прилагательных) // Семантика переходности. Л., 1977, с. 23-30. 8. Остапенко С.А. Субстантивация как процесс взаимодействия грамматических классов слов и проблемы ее изучения // Языковые категории и закономерности. Кишинев, 1990, с. 59-65. G.Məmmədova Substantivləşmiş sifətlərin mətndə işlənməsi Xülasə
Məqalədə substantivləşmiş sifətlər və onların mətndə işlənməsi öyrənilir. Sifətlərin substantivləşmə prosesini müəyyənləşdirən amillər şərh edilir. Sözün semantik dəyişməsi, sifətlərin substantivləşməsinin şərtləri aydınlaşdırır. Burada müxtəlif amillərin – leksik, morfoloji və sintaktik amillərin qarşılıqlı əlaqəsi vacib əhəmiyyət kəsb edir. Sifətlərin substantivləşmə prosesi ilə əlaqəli müxtəlif tipli sözlər müəyyən edilir. Substantivləşmiş sifətlərin kişi, qadın və orta cinsdə leksik- qrammatik qrupları və onların mənaları şərh edilir. Filologiya məsələləri – №3, 2014
177 G.Ch.Mammadova Functioning of substantivating adjectives in the text Summary
In the article is invastigated substantivating adjectives and their functioning in the text. Determining factors in the process of adjectives’ substantivation. The semantic change of the word, adjectives’ substantivation clear terms. Here are a variety of factors - lexical, morphological and syntactic factors are very important in the interaction. Determining different types of üords related üith prosess of substantivation adjectives. Allocated lexical and grammatical groups of substantivating male, female and middle sort of adjectives and taught meaning of these substantivating adjectives.
Rəyçi: Professor Tamilla Məmmədova
Filologiya məsələləri – №3, 2014
178
AYNUR YUNSUROVA ADNA, “Xarici dillər” kafedrası aynuryunsurova@gmail.com SÖZDÜZƏLTMƏDƏ PREFİKSLƏRİN MƏNASI Açar sözlər: sözdüzəltmə, prefiks, suffiks, leksik, qrammatik, morfoloji Key word: word – building, prefix, suffix, lexical, grammatical, morphological Ключевые слова: словообразование, префикс, суффикс, лексический, грамматический, морфологический Prefiks – sözün çox dəyərli, vacib bir hissəsidir. Prefiks- sözün qarşısında durur və onun kökündən əvvəl gələrək tamamlayır, və ya onun mənasını dəyişir. Onlar pristavka prefiks-sonluq-şəkilçi kimi çıxış edirlər. Prefikslər çox dillərdə işlədilir və sözlərindən əmələ gəlir; həmişə eyni mənanı kəsb edir, bir növ söz önlərinə uyğun gəlirlər. Prefiks- sözönləri 3 qrupa ayrılır. Birinci qrupun prefiksləri tələffüzdən asılı olmayaraq həmişə eyni cür yazılırlar. Ikinci qrupun bəzi prefiksləri isə “z-s” ilə bitən prefikslərdir ki, onlar da həm sözün mənasında, həm də söz strukturunda çox böyük rol oynayırlar. Üçüncü qrupa aid olan prefiks-söz önləri- pristavkalar-in, il, re –bir qrup prefikslərdir ki, söz önündə və mənasında dəyişikliklər edirlər. İngilıs dilində 70-ə yaxın prefiks mövcuddur. Bu prefikslər dilçilikdə sözün əsasının qarşısında duraraq çox dillərdə önəm daşıyır. Lakin Avropa dillərində bu nadir halda olur. Buna alman dilindəki “ge” formal xassə olaraq daxildir. Participium perfect, geschrieben gelobt-misal ola bilər. Bu eyni fellərdə işlənən prefikslərə də aiddir. Onlar sözün əsasına, kökünə deyil, bütün sözlə birlikdə yazılır və ayrıca söz deyil, sözün tərkibində xırda dəyişikliklər edirlər. Hissə-hissə açıcı olunan dəyişikliklərin ümumi formasını ( əsas kökü ) prefikslərdən asılı etmir. Ilk öncə qeyd edək ki, bu prefikslər ( dis, un, in, im, il, ir ) çox tez-tez istifadə olunan prefikslərdir və həmin prefikslərin işlənməsinin müəyyən qaydalarını araşdıraraq aydın olur ki, onlar hamısı eyni xüsusiyyətlərə malikdirlər. Qeyd etmək lazımdır ki,əgər biz başqa prefikslərdən danışırıqsa ( in, un, dis ) prefikslərin işlənməsinə dair xüsusi müəyyən edilən resept, onların seçiminə aid heç bir göstəriş, universal qayda və qanunauyğunluq mövcud deyildir. Məsələn: unemployed – işsiz; unhappy – bədbəxt; unpredictable - əvvəlcədən bilinməyən; disadvantage - əlverişsizlik, nöqsan; disrespect – hörmətsizlik; dislike – qərəz; inconvenient – narahat; inactive – işləməyən; indirect – dolayı Sözdüzəldici prefikslər sifətə əlavə edildikdə sifət inkar məna daşıyır, yəni abkormal olur. Sözdüzəldici prefikslər isimə əlavə olunarsa sifət əmələ gətirir və hər hansı bir hal-hərəkətin inkar, ləğv edilməsindən söhbət gedir. Məsələn: abakial. Frazioloji vahid kimi prefikslər açıq, elastik və sözün kökünə yaxın olur və ondan frazioloji fona keçid başlayır. Sözün strukturunda gedən hər bir frazioloji dəyişiklik aşağıdakı ifadələrdə, söz və söz birləşmələrində əyani olaraq verilir. Məsələn: unsaleable articles – pis, çətin satılan mallar; definite article – müəyyən artikl; indefinite article – qeyri müəyyən artikl; engagement ring – nişan üzüyü; to
Filologiya məsələləri – №3, 2014
179 balk an unpleasant duty – xoşagəlməz vəzifədən boyun qaçırmaq; infant in arm – südəmər uşaq; beach umbrella – böyük çimərlik günlüyü; ugon a balanca – vəziyyəti ölçüb biçmək; to bias smb. unfavourbly – bir kəsə pis təsir etmək; a bluff but not unpleasant counteance – qabatəhər lakin xoşa gələn sifət; blundering citations and erroneous interpretations – yalnış igtibaşlar və səhv izahatlar; the recognized – tanınmış; to take into consideration – nəzərə almaq; to ndergo degradation – deqradasiyaya məruz qalmaq; a derelict building – tərkedilmiş tikili; the error is human – hər kəs səhv edə bilər; to be implicated in a crime – cinayətdə əli olmaq; to impose upon – sui istifadə etmək; inner meaning – örtülü məna; inguiry office – məlumat bürosu; instead of - əvəzində; income tax – gəlir vergisi İngilis sözdüzəldici prefikslərinin strukturuna gəldikdə, morfoloji olaraq onların strukturu sözün kökünə əlavə olur, sözün morfezini yeganə və məzmununun morfezdən ibarət xırda ikitərəfli dil vahidini əmələ gətirir. Prefikslər morfologiyaya görə sərbəst deyillər, sintaktik olaraq isə sözün yalnız əsas komponentinin semantikası olaraq iştirak edir, çünki, o heç vaxt genotal vasitə kimi çıxış edə bilməz. Kökdə olan morfemlər məna dəyişdirici vasitələr kimi əsas leksik məna yaradan morfemlər olaraq əlavələr, affiksal olaraq prefiksal adlanırlar ( kökə əlavə olunurlar ) və kökdən asılı olaraq suffikslərlə birgə sözü dəyişirlər. Morfemlər quruluşca bir-biriləri ilə sıx bağlıdırlar. Lakin onlar strukturca yox,semantik olaraq bir-birinə təsir edərək mənaca birləşirlər. Kökün morfeminin prefikslərlə mənası affiksal olaraq dəyişir və bu super prefiksial sözlərdə baş verir. Bunlar bir sıra məna çalarlarına malikdirlər: situated directly over smth; above; more than, beyond the norm; exceeding by Bu prefikslərin məna çalarları kökə əlavə olunmuş morfemlərlə, müxtəlif mənalarda işlənirlər. Mənalar affiksal olaraq kökün morfemini təyin edir, dəqiqləşdirir və müxtəlif mənalar verir. Məsələn:above, columnar, impose və bunlarla məna çaları bir işlənir – supercolumnar, supermarine, superimpose,“geniş əhatə” – sözün mənasında II istifadə formasında – supercelestial, superlunary; III məna çaları hədd, norma məna çalarını kökün morfemi mənasında – supernatural, supernorma, supersensible; IV məna çaları riyazi terminlərdə - kəmiyyət – supertertins kimi işlənir. Öz növbəsində affiksal morfem kökün mofeminin mənasına təsir edir. Sözlərin mənasını müqayisə etmək kifayətdir, impose (1) lay or place, use by force; 2) take adventage of; 3) practise deception və superimpose ( put one thing on top of smth else) və ya natural (concerned with, produced by nature) və supernature (spiritual; not controlled or explained by physical with louds). Köklü morfemlər prefiksal olaraq dildə eyniköklü öz quruluşlarına görə eyni mənşəlidirlər. Bu əsasən İngilis dilində bir hecalı elementlərə aiddir. Belə ki, man, cut, red köklü morfemlər adətən daha çox konkret məna verən sözün ötürülməsinə cavab verir, və ya affiksal morfemə aid olur. Çox mənalı sözlərdə kökün morfemi və ya sözdə bir nəçə morfem varsa, məsələn, blackboard və ya schoolboy bütöv sözün leksik mənasını qoruyub saxlayır, əsas kökünü və sözün mənasını yaradır; yəni kökün morfemində prefikslərin, əsasən sözün motivikasiyası yeniləşir. Affiksal morfemlər preffiksal olaraq öz növbəsində sözdəyişmədə qrammatik yeniləşməyə bölünürlər və sözdəyişmə zamanı onlar leksik mənanı modifikasiyaya uğradır. Affiksal morfemlər, quruluşca dəyişən sözlərdir. Onlar öz növbəsində qrammatik funksiyanı yerinə yetirir, lakin mənaya təsir etmir. Bu qəbildən olan preffikslər, affikslər
Filologiya məsələləri – №3, 2014
180 universaldırlar və bu qəbildən bütün qrammatik kateqoriyalı sözlərdə istifadə olunurlar. Misal olaraq ir,un,-i, göstərmək olar. Onlar yeni söz yaradırlar. Sözün tərkibinə, vəziyyətinə, tutduğu duruma, kökünü dəyişdirən, yeni sözdüzəldicilər kimi, affikslər, prefikslər və suffikslərdən başqa yarımaffikslər və prefikslərə ayrılırlar ki, bu da kök tipinə aiddir. Prefikslər və affikslər öz universalliqlarına görə kifayət qədər müntəzəm işlənirlər və həmin kökdən irəli gələrək işlənməsində yeni sözün alınmasına səbəb olur. Bu sözlərdə köklə və kökdən ayrı, sərbəst işlənmə, əlaqə nəzərə çarpır ki, buna misal olaraq da irregular, repair işlənir. Lakin burada təlləffüz də öz sözünü deyir. Vurğunun işlənməsindən çox şey asılıdır, sözün dəyişməsi yeni məna və s. Yarım prefiks və affikslərə aid deyə bilərik ki, “after” sözünə əlavələr olduqda after-effect (delayed result), aftermath (fig, consequence), after-thought (reflection about a past event), afternoon (time between morning and evening), etc. Bu prefikslərin vasitəsilə sözlərin əmələ gəlməsi kifayət qədər böyükdür və bu prossesin müntəzəm baş verməyinə imkan verir. Beləliklə sözün kökü prefiksləri, morfemləri, yeni sözdüzəldici morfemlər, affikslər “after” və başqa sözlərdə mənalar bir qədər zəifləyir. Bu kombinasiya elə zəifləyir ki, sözdüzəltmədən yeni söz söyləmək artıqdır. Buna ikili kökün kombinasiyası deyilir. Sözün kökünün prefiksləri, affiksləri və morfemləri sərbəstlik dərəcəsiylə fərqlənirlər və buna görə də bu əlamətə görə sərbəst morfemlər, prefikslərə ayrılırlar ( free prefix, morphemes ) və birləşirlər ( baund morphemes ). Ingilis lüğəti müxtəlif tematik qruplar sayəsində artır, və 1066-cı ilin XVI Normanların və Fransızların sözdüzəldici morfemlərinin axını ilə artmış və bunun nəticəsidirki, “in, im, re, il, un” və s. prefikslərin zəngin söz ehtiyatı yaratmasına səbəb olurlar ( infraction, irreqular, infatal, lat, candela, creed, credo, osteotomy etc.). H.H. Amosovanın “ Müasir İngilis dilində prefikslər və onların etimologiyası” haqqında biz belə çoxsaylı sərbəst morfemlərlə, affikslərlə və profikslərlə rastlaşırıq. Sözün strukturu sözdüzəldici kimi yeni anlayışlar, sözdə vacib bir önəm verən və dəyişməz hissədir. (mühazirə materialları, səh 45, 2006-cı il). Morfoloji nöqteyi nəzərdən prefikslər tam hüquqi bir hissə, əlavə, sözdəyişən, eyni zamana görə bölünməyən adlanır. Son vaxtlarda əsas etibarilə tək hecalı sözün kökünə əlavə olan morfem və bir neçə hecalı sözlərə əlavə olunan morfemlər qarşılıqlı sözdüzəltmələr struktur analoqlar müxtəlif nəticələrə gətirib çıxarıb (inconeice, reconcieve, include, invert etc). Bu tip mənsubluğu təyin etmək üçün sözün analizinə kömək edilməlidir. Bunun üçün belə morfemlərdən ibarət olan sözlər seçmək lazımdır. Məsələn: mənsubiliyyətlilik və ya üzvilik və bölünməmək xüsusiyyətini yoxlamaq üçün “discouragement” sözü kifayətdir ki,bir qrup söz “dis” prefiksi vasitəsilə yeni sözlər ayrılsın: “disappear, disclose, discover”, etc, “-dis” prefiksini ayıra bilmək üçün “–goverment, settlement, installment”, etc, sözlərdə suffiksin mövcudluğu təsdiq edir, qoruyur: məsələn –“ment” kökün morfemi, “courage” sərbəst söz kimi fəaliyyət göstərə bilər, yəni sərbəstdir, morfemlər daxil olarkən tam “rlenutar” (söz tərkibinə daxil olaraq onun üzvinə çevrilir və tam hüquqlu üzvi olur.). Söz asanlıqla morfemlərə ayrılır və kökün morfemi müxtəlif çalarlarda, məna çalarlarında işlənir. Aid olduğu sözlərdən asılı olaraq prefikslər leksik, qrammatik və leksiko-qrammatik nitq hissələrinə ayrılırlar. Leksik xassələr qrammatik xüsusiyyətinə görə eynidir,amma leksik olaraq ayrıdırlar – mənalarına görə, onlar eyni nitq hissəsinə aid olub, mənaca fərqlənirlər, müxtəlifdirlər. Eyni səs
Filologiya məsələləri – №3, 2014
181 qrafikasının forması və qrammatik xüsusiyyətlər bizə imkan verir ki,prefiksləri tanıyaq və lazımı tərzdə işlədək. Lakin məna çalarlığı bu prefiksi leksik xüsusiyyətə, onun növlərinə ayırır. Qrammatik xüsusiyyətdə məna uyumu görmək olar, lakin onlar da müxtəlif nitq hissələrinə aid olurlar ki, bu da onları çoxmənalılığında özünü göstərir – match, nain, matchs, put snith, in compatition, compete. Bu hallara biz sözdüzəldici konversiya deyirik və bu proses modelləşmə adlanır. Modelləşmənin üslubi mümkünlüyü bütün dilçilər tərəfindən eyni səviyyədə qəbul edilmir. Bu da leksik mənanın çox yaxın olması ilə bağlıdır, əgər konversiyaya görə yeni sözdüzəltmənin mümkünlüyü və yeni vahidlər sərbəst işlənə bilirlərsə, ümumiləşmişlərsə məntiqi olar ki, onları sözdüzəldici prefikslərə aid edək. Sözdüzəltmə ingilis dilində təkcə sözlərə və ya sözdüzəldicilərə aid deyil, həm də başqa dil vahidlərinə də şamil olunur. Prefikslər adətən aşağıdakı mənaları kəsb edirlər. Tutma , zəbt etmə,nəyinsə içinə daxil olma. Məsələn: case (qutu) – to encase – qutuya qoymaq; cage (qəfəs) – to encage – qəfəsə oturtmaq Köklə əsaslanmış bir hala, vəziyyətə gətirmək. Məsələn:large (böyük) – to enlarge – böyümək (ölçüdə); to enliven – canlandırmaq, maraqlı etmək. “Re” prefiksi təkrar mənasını daşıyır və hərdən rus dilindəki nepe – kimi işlənir. Ingilis dilində adətən “re” prefiksi ilə iki vurğu olur, prefiksin üzərində və sözün kökündə: Məsələn:to read (oxumaq) – to re (-) read – yenidən oxumaq; to make (düzəltmək) to remake – yenidən dəyişərək düzəltmək. Beləki, yadda saxlamaq lazımdır ki, rus və bir çox əcnəbi dillərdə prefikslər həmişə ingilis dilindəki “re” prefikslərinə uyğun gəlmir. Prefiks normadan artıq, şişirdici bir məna verir. Məsələn: həddən artıq duzlamaq. Ona görə də sözlərin tərcüməsi zamanı (re) prefiksi ilə təzədən, yenidən, bir də, təkrarən və s. mənalardan istifadə edin. Məsələn:to estimate (qiymətləndirmək) – to re (-) estimate – qiymətləndirmək, bir daha ( lakin şişirtmə dərəcəsində yox). Prefiks “be” deməli, belə düzəltmək, sözün kökünün göstərdiyinə görə və ya əlamət və keyfiyyət, əlamətləri vermək: məsələn: little (balaca), to belittle – yalvarmaq, incəlmək. Prefiks “in- (im-il,ir)” – sözün kökündən asılı olaraq, onun əksi olan məna əmələ gətirir. Məsələn: correct (düzgün) - incorrect (səhv); adeguate (adekvat) – inadeguate (qeyri-adekvat). Bəzi samitlərdən əvvəl ( p,m ) “in” – prefiksi “ im ” formasını alır. Məsələn: possible -mümkün – impossible- qeyri-mümkün, memorial – memorial – immemorial –qədim, çoxdankı.
Ədəbiyyat 1) A.Axundov. “Ümumi dilçilik”. “Maarif Nəşriyyatı”, Bakı, 1988. səh 154-157. 2) A.Bayramova. “Leksik alınmaların dilin zənginləşdirilməsində rolu”. Bakı. BDU, 2009. (səh. 254-275) 3) A.Məhərrəmqızı “Dil quruculuğunun yeni mərhələsi” (söz yaradıcılığı). Bakı, “Azərbaycan Nəşriyyatı”, 2004. (səh. 8-47) Filologiya məsələləri – №3, 2014
182 4) A. Hacıyeva “Linqvistik tipologiyada tipoloji modifikasiya problemi” Bakı. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, 2008. (səh. 152-257, 198-203)
R.Mamedova A.Yunsurova Meaning of the prefix in the word-building Summary
In modern English wordbuilding has a great role in the enrichment of a language. Suffixes and prefixes play an important role in the process of wodbuilding. Prefix is very valuable and important part of the word. Prefix stands in front of the word and completes its root coming before the complement, or changes its meaning. They are as endings. Prefixes are used in many languages, and are formed from the words, their meaning is always the same and correspond with pre-positions. Prefixes are not free for morphology, they only participate as a semantics of the basic component of the word.
Р.Мамедова А.Юнсурова Значение префиксов в словообразование Резюме
обогащении языка. Суффиксы и префиксы играют важную роль в процессе словообразование. Приставка очень ценная и важная часть слова. Приставка перед трибунами и завершает свой корень слова приходя перед дополнением, или меняет свой смысл. Окончания как они есть. Приставки используются на многих языках, и образуются от слов, их значение всегда одинакова и соответствует препозиций. Приставки не являются бесплатными для морфологии, они участвуют лишь в качестве базового компонента семантики слова.
Yüklə 4,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|