Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту


instigation (K.Yashin, “Khamza”). 4. She was a woman, leading forty men



Yüklə 4,19 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə21/45
tarix26.02.2017
ölçüsü4,19 Mb.
#9788
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   45

instigation (K.Yashin, “Khamza”). 4. She was a womanleading forty men 

(A.Kaxxor, “Koshchinor lamps”). 5. You will lead a marriage of your younger 



sister, and Robiya will lead your marriage (U.Xoshimov, “Between two doors”). In 

phrases  to lead the work – to head the work,  to lead the marriage – to head the 



marriage there is no doubt in one meaning of the word head/lead, differ is in their 

only orthography. Also, differ in phrases to lead the marriage and to lead the 



marriage can be observed only in words marriage and instigation. Even if 

abovementioned examples are speech variety of wholly meaning, they recorded in 

the vocabulary by two meanings, as following: 


 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 



193

3. Chief, leader. Good guy – is the leader of gatherings (Proverb). Good wife 

makes her husband the leader of people, Bad one makes him beggar (Proverb). 

Better to be fellow traveler to good men, then to be lead to the bad men! (Proverb). 

She was a woman, leading forty men (A.Kaxxor, “Koshchinor lamps”). 5. You will 

lead a marriage of your younger sister, and Robiya will lead your marriage 

(U.Xoshimov, “Between two doors”).  



11. Opening stage of some ritual, activity or event. 

Yusufbek hadji stayed in the lead of work and made Oybodok to clear up 

forecourt (A.Kadiri, “Days gone by”). Let’s go aunty, I will myself find the girl, stay 

a lead of marriage, and sing the songs (O.Yokubov, Pieces). I found out, that he 

stayed in the lead of these instigation (K.Yashin, “Khamza”).  

 

Bibliography 



 

1.  Ломоносов М.В. Полное собрание сочинений. – М. –Л., 1951. т. II. 

2.  Миртожиев М. Ўзбек тили семасилогияси. - Тошкент: Мумтоз сўз, 2010. 

3. Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари. – 

Тошкент: Ўқитувчи, 1995.  

4.  Форобий Абу Наср. Фозил одамлар шаҳри. - Тошкент: Мерос, 1993.  

5. Ширинова  Н.А.  Ўзбек  тилида  белги-хусусият  ва  предметлик 

маъноларининг  фарқланишида  градуонимик  қаторлар:  Филол.фанлари 

номзоди... дисс. – Т., 2008.  

 

Гульшан Насруллаева 



О лексической природе антропоцентрической метафоры 

Резюме 


 

  Это  статья  посвящена  размышлениям  автора  по  отношению 

производных  значений,  их  взаимосвязей  с  главными  значениями.  Автор 

заявил, это, у только одного из мультисем слов есть главное значение. Кроме 

того,  в  статье  обсуждаются  факты  искусственного  превышения  значений 

слова.  Автор  указывает  свои  рекомендации  на  объединении  этих  значений  в 

лексикографиических интерпретациях. 

Gülşən Nəsrullayeva 

Antroposentrik məcazların leksik təbiəti haqqında 

Xülasə 


 

 Bu məqalədə müəllifin sözün əsas mənaları ilə törəmə  mənaları arasında 

əlaqələri öyrənilir. Müəllif qeyd edir ki, multisemantik sözlərin yalnız bir əsas 

mənası var ki, onlar sözün ifadəsində istifadə olunur. Həmçinin, süni söz məna 

faktları barəsində mübahisələrə yer verildi. Müəllif bu leksikoqrafik şərhlərlə bu 

mənaların uyğunlaşdırılması barədə tövsiyələr hazırlanmışdır. 

 

Rəyçi:         Afaq Ramazanova 



         filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent   

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 



194

Fil.e.n. TƏRANƏ MƏMMƏDOVA 



ADİU 

təranə.@mail.ru. 

 

TƏRCÜMƏ PROSESINDƏ EKVIVALENTLIYIN ƏLDƏ OLUNMASINDA 



MƏTNIN INFORMASIYA STRUKTURUNUN ROLU 

(ABŞ və Böyük Britaniyanın ingilisdilli mətbuatının materialları əsasında) 

 

Açar sözlər: ingilis dili, tərcumə, informasiya, Azərbaycan dili, mətn 



Ключевые слова: английский язык,перевод, информация,азербайджан- 

ский язык,текст. 



Key word: English language,translation,information,Azerbaijani,text. 

 

Məlum olduğu kimi, tərcümə zamanı ekvivalentlik probleminə kommunikativ 



yanaşma tərcümə  nəzəriyyəsi sahəsində aktual tədqiqatlardan sayılır [3,5]. Bu ilk 

növbədə, ekvivalentlik probleminin həllinin mətn vasitəsilə ötürülən xəbərdə 

diqqətin məna baxımından mühüm hissəyə (yeni və qaxud diqqəti daha çox cəlb 

edən) yönəlməsində görən tədqiqatçıların əsərlərinhlə aydın şəkildə büruzə verir.  

Şifahi mətndə belə bir aktual üzvlənmə “informasiyanın yeni və yaxud əsas 

hissəsinə” işarə edən söz və yaxud söz qrupunun xüsusi vurğu və intonasiya ilə 

ayrılması sayəsində reallaşır. Yazılı  mətndə isə  vəziyyət fərqlidir. Beləki, burada 

aktual üzvlənmə zamanı əsas rolu söz sırası və leksik-qrammatik vasitələr oynayır. 

İngilisdilli mətnlər elementlərin xətti ardıcıllığının iki variantı (tema-rematik və 

rema-tematik sırası) ilə səciyyələnir. Hər iki halda qrammatik sıra dəyişməz qalır. 

Təbii ki, orjinal mətndən tərcümə mətninə keçid prosesində semantik ardıcıllıqdakı 

fərq elementlərin xətti sırasında da dəyişikliyi  şərtləndirir.  İnformasiyanın 

ötrülməsinin tema-rematik ardicıllığının üst-üstə düşməsi halında isə daha ciddi 

dəyişiklik zərurəti hiss olunur. İngilisdilli qəzet mətni və onun Azərbaycan dilinə 

tərəfimizdən edilmiş tərcüməsini nəzərdən keçirək: 

  Despite the dissatisfaction with Mr. Blair, labour enters the party political 

conference season better placed than at any time this year. (The Daily Telegraph, 

September 24, 2004). və Azərbaycan dilində tərcümə variantı: 

Leyboristlər cənab Bleyrin siyasəti ilə bağlı narizılıqlara baxmayaraq, 

partiyanin siyasi konfrans mövsümünə bu ilin hər hansı bir digər dövründən daha 

əlverişli şəraitdə daxil olur. 

Digər tərcümə variantı ilə müqaisə edək: 

Cənab Bleyrin siyasəti ilə bağlı narazılıqlar leyboristlərin partiyanın siyasi 

konfrans mövsümünə bu ilin hər hansı bir digər dövründən daha əlverişli  şəraitdə 

daxil olmasına mane olmur.  

Bu nümunələr söz sırasının kommunikativ potensialını nümayiş etdirir. Məhz, 

söz sırasının dəyişməsi sayəsində  mətnin məzmununun emosional baxımdan daha 

güclü elementinə işarə təmin olunur. Bu cür dəyişmə cümlədə müşahidə 



olunan

 

statistik baxımdan müntəzəm ardıcıllığın pozulması, yəni inversiya halları ilə 



bağlıdır [1,2]. lnversiya cümlədə ənənəvi olmayan mövqedə yerləşmiş sözü və yaxud 

söz qrupunu vurğulayır və bununla bütöv mətnə əlavə emosional güc verir. 



 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 



195

Bəzi tədqiqatçılar mətnin tipinin, yəni onun bədii, qəzet, hüquqi, siyasi, elmi-

texniki və yaxud digər janrlara aid olması da söz sırasının kommunikativ yükünə 

təsir edən amillərdəndir. Qəzet mətnini nəzərdən keçirərkən,  əlbəttə ki, bu tipin 

praqmatik xüsusiyyətlərinin daha güclü olduğunu qeyd etmək lazımdır: 

In the cold war, Americans and Europeans actively needed each other. They 

quarreled knowing that the limits of discord would soon have them working 

together again. Now the limits of accord dominate this vital relationship. New 

balances of understanding and mutual help must be developed (International 

Herald Tribune, April 15, 2002, p. 8). 

Və müvafiq tərcümə: 

Soyuq müharibə zamanı amerikalılar və avropalıların bir-birinə böyük 

ehtiyacları vardı. Onlar öz aralarında münaqişə etsələr də bilirdilər ki, ixtilaf 

nəticə etibarılə onların yenidən birlikdə işləməsinə mane ola biləcək dərəcədə deyil. 

Indi isə razılaşmanın məhdudiyyətləri bu həyatı əhəmiyyətli münasibətlər tizərində 

dominantlıq edir. Anlaşma və qarşılıqlı yardımın yeni balansı inkişaf etdirilməlidir. 

Mətndə söz sırasının fiınksiyalarının rəngarəngliyi ilə bağlı yalnız orijinal və 

tərcümə  mətnlərindəki dil işarələrinin müəyyən ardıcıllığı ilə ötürülən 

informasiyanın üst-üstə düşdüyü halda orijinal mətndəki söz sırası  tərcümə 

mətnində əks olunur. 

Lakin orijinal və  tərcümə  mətnlərindəki söz sırası ardıcıllığının üst-üstə 

düşməməsi halları da müşahidə olunur. Məsələn: 

There comes a time in many American Administrations when presidents 

feel compelled to make politically difficult demands in Israel. (International 

Herald Tribune, April 15, 2002

, p. 8) 

Bir çox Amerika hökumətləri, prezidentlərin  İsrailə qarşı  tələblər irəli 

sürmək kimi siyasi cəhətdən çətin vəziyyət ilə üzləşir. 

Orijinal mətndə ingilis dili üçün ənənəvi söz sırasının pozulması və xəbərin 

ön mövqeyə yerləşdirilməsi ilə kommunikativ yükün necə güclənməsi aydın 

şəkildə görünür. Azərbaycan dilindəki mətndə isə söz sırasının ciddi dəyişməsi 

müşahidə olunur. 

V.Nayer dilin qrammatik özünəməxsusluğunu informativ üslubda tədqiq 

olunur [5]. Müəllif felin zaman-növ formalarının işlənməsi xüsusiyyətlərini, şəxssiz 

konstruksiyaların mühüm rolunu, yuxanda qeyd olunmuş vasitəsiz nitqin 

ötürülməsinin spesifik formalarını, vasitəsiz nitqin vasitəli nitqə transformasiyası 

formalarını və nəhayət cümlədə söz sırası ilə bağlı aspektləri qeyd edir. Məsələn, o, 

zaman zərfliyinin cümlədə ön və yaxud son mövqedə deyil, məhz mübtəda ilə 

xəbərin arasmda işlənməsi və bu cür mövqenin ötürülən informasiyanın 

genişlənməsinə şərait yaratdığı faktına diqqət yetirir. Məsələn: 

A court in South Africa yesterday rejected a plan that 70 suspected 

mercenaries be brought home to face trial ... (The Times, June 10, 2004)  

Və tərcümə mətni: 

Cənubi Afrika məhkəməsi dünən şübhəli bilinən 70 muzdlunun onların 

vətənlərində mühakimə olunmaları barədə planı rədd edib. 

Hər iki mətndə zaman zərfliyi arxa planda yerlışərək, çox da mühüm olmayan 

fimksiya yerinə yetirir. Bu, qəzet informasiyasının, bir qayda olaraq, bir gün əvvəl 

baş vermiş hadisəni təsvir etməsi ilə bağlıdır. 



 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 



196

Normativ qrammatikalara əsasən bir cümlədə bir neçə zərfliyin mövcudluğu 

təqdirdə, zaman zərfliyi son mövqedə işlənir. Lakin bu qayda qəzet mətnlərində tez-

tez pozulur, çünki informasiya daşıyıcısı fiınksiyasını zaman zərfliyi deyil, yer 

zərfliyi yerinə yetirir. Həmin hallarda yer zərfliyi bir neçə söz qrupundan ibarət olur 

 son mövqeyə istiqamətlənir: 

“Тhe  Мinisters agreed that the highly pathogenic avian influenza outbreak 

requires an all-out, coordinated regional effort", the ASEAN Ministers said in a 

statement at the end of a two-day meeting in Tagaytay, resort city south of Manila 

(Financial Times, October 1-2, 2005)  

Və tərcümə: 



"Nazirlər yüksək patogenli quş qripi xəstəliyinin meydana çıxmasının  hərtərəfli, 

koordinasiya olunmuş regional səylər tələb ctdiyi barədə razılıga  gəlmişlər”, ASEAN 

ölkələri nazirlərinin Manilanın cənubunda yerləşən Taqaytay kurortunda keçirilən 

ikigünlük görüşün sonunda qəbul olunmuş bəyanatda deyilir. 

lngilis dilindəki nisbətən sabit söz sırasının qrammatik kateqoriyaların 

mənalarının ötürülməsində mühüm rol oynamasına baxmayaraq, mətnin informativ 

mərkəzinin məhz artikl və  işarə  əvəzlikləri vasitəsilə vurğulanması  təmin olunur. 

Aşağıdakı nümunələri nəzərdən keçirək; 



The hostage crisis in Baghdad is threatening to overshadow what is 

expected to be Labor's last party conference before a general election. (The Daily 

Telegraph, September 25, 2004, p.4) 

Bağdadda davam edən girov böhranının ümumi scçkilər öncəsi 

leyboristlərin son partiya кontransına yəqin ki. kölgə sala biləcəyi qorxusu var. 



İngilis dilindəki mətnın birinci komponentində müəyyənlik artikli ilə 

işlənmiş "hostage" və 'in Baghdad" təyinləri "crisis” denotatını qismən implisit 

şəkıldə təqdim olunmuş informasiya sayəsində aktuallaşdırır. Bu, həmçinin "The 

Daily Telegraph" qəzetinin siyasi motivlərlə bağlı Irakdakı hadisələri yaxından 

təqib edən kifayət qədər məlumatlı britaniya oxucularına müraciətinin 

göstəricisidir. Tərcümə mətnində isə "davam edən" ifadəsi informasiyanın verbal 

eksplikasiyası üçün istifadə olunur. 

Tərcümənin hansı auditoriya üçün nəzərdə tutulduğundan asılı olaraq 

onun daha eksplisit variantı (məsələn, Bağdadda xarici vətəndaşların çoxsaylı 

girov götürülməsi ilə bağlı böhran vəziyyəti) mümkündür. 

Qeyd etmək lazımdır ki, eyni xəbər müxtəlif mətn tipləri

 ILƏ ÖTÜRÜLƏ BILƏR

.

 

Böyük həcmli xəbər bir

  NEÇƏ TABESIZ

,

 TABELI

  və

  SADƏ CÜMLƏDƏN IBARƏTDIR

.

 

B

ÜRÜN HALLARDA MƏTN TIPLƏRI ARASINDA FƏRQ TƏHKIYYƏNIN ÜSLUBI BƏ YAXUD 

EMOSIONAL XÜSUSIYYƏTLƏRI HAQQINDA ƏLAVƏ INFORMASIYANIN VERILMƏSINI 

NƏZƏRDƏ TUTUR

.

 

B

ELƏKI

,

 INGILISDILLI QƏZET VƏ ÜMUMILIKDƏ PUBLISISTIK 

MƏTNLƏRININ ÜSLUBU ÜÇÜN MÜXTƏLIF FIKIRLƏRI EHTIVA EDƏN BIR NEÇƏ SÖZDƏN 

IBARƏT MÜRƏKKƏB CÜMLƏLƏR SƏCIYYƏVIDIR

.

 

 

M

ƏSƏLƏN



: 

The head of Scotland Yard”s murder squads called yesterday for a change in 

the medical profession’s approach to patient confidentiality to ensure they share 

information with police about potentially violent psychiatric patients. (The Daily 

Telegraph, September 25, 2004, p. 8) 

ABŞ  və Böyük Britaniya matbuatinda bu ciir strukturlardan istifadəyə meyl 



 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 



197

qəzetin oxucunu məlumatlandirmaq və ötürülən xəbər haqqmda onda fikir 

formalaşdırmaq kimi əsas fiınksiyäları ilə izah oluna bilər. Misallara müraciət edək:  

Skotland yardın (London polisi) qətl hadisələrini araşdıran bölməsinin başçısı 

dünən çıxış edərək həkimlərin peşə etikasına uyğun olaraq xəstəxanada müalicə 

olunanlar haqqmda məlumatın gizli saxlanması praktikasının dəyişdirilməsinə 

çağırmışdır. Məqsəd potensial təhlükəli ruhi xəstələrlə bağlı  polisə  məiumat 

verilməsini təmin etməkdir. 

Mətnin tipi və strukturu ilə ötürülən  əlavə informasiya tərcümədə müxtəlif 

dərəcədə tamlıqla  əks olunur. Burada dillər arasındakı tipoloji fərq də mühüm rol 

oynayır (məsələn, ingilis və Azərbaycan dillərindəki baza söz sırasının 

tipologiyası). Lakin bütün hallarda bu informasiya mətnin ümumi məzmununun bir 

hissəsini təşkil edir və  tərcümə ilə original arasında ümumi ekvivalentlik həmin 

informasiyanın tərcümə mətnində hansı tamlıq səviyyəsində verilməsindən asılıdır. 



 

Ədəbiyyat 

 

1. Брылева Н.П. Включение актуального членения в сферу текста. Вестник     

МГЛУ, Вып. 491. Москва, 2004, с.31-55. 

2. Гальперин И.П. Текст как объект лингвистического исследования.  

    


Москва, 1981,  

 139 с. 


3. Комисаров В.Н. Смысловая стратификация текста как переводческая  

    


проблема. В кн.: «Текст и перевод». Москва, 1988. с.6-17. 

4. Наер В.Л. Прагматический аспект английского газетного текста //   

    

Коммуникативные и прагматические особенности текстов разных     



  

жанров. МГПИИЯ им М.Тореза. Вып.178. Москва, 1981, с. 106-116 

5. Черняховская JI.A. Смысловая структура текста и ее единицы. В кн.:   

  

«Текст и перевод». Москва, 1988, с. 17-24. 



6. Dryer V/S/ Frequency and Pragmatically Unmarked Word Order - Downing     

and Noonan, 1995, p. 105-136. 

7. Quakenbush S.J. Word Order and Discourse Type: An Austronesian Example -  

Payne, 1992, p. 279-304. 

8Polanyi L., Berg M.van den, Ahn D. Invited Talk : A Note on the relationship    of 

discourse structure to information structure // Proceedings of the ESSLLI  



 

2001 Workshop on Information Structure, Discourse Structure and Discourse    

Semantics/Ed. By I.Kruijff and  

M.Steedman - Helsinki200l, p.11-14 

9. Umbach C. On the Notion of Contrast in Information Structure and Discourse   

Structure  //Journal of Semantics -Oxford: Oxford University Press. Vol. 21 - 

 

2004-№2- p. 155-175 



10. Weizman E. Some register characteristics of journalistic language: are thy    

universal //Applied linguistics, 1984, p.39-50. 



 

 

                                                             

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 



198

T.Mamedoba 

Роль информационной структуры текста в достижении квивалентности при 

переводе (на материале прессы США и Великобритании) 

Резюме 

 

Статья посвящена исследованию коммуникативного подхода к проблеме 



эквивалентности  при  переводе.  Это,  в  первую  очередь,  наглядно  видно  в 

усилиях  решить  проблему  эквивалентности  путем  обращения  внимания  на 

важную  с  точки  зрения  смысла  часть  (новую  или  наиболее  привлекающее 

внимание) сообщения, передаваемого посредством текста. 

 

       


  T.Mamedova 

The role of information structure of text in achieving equivalency in the 

process of translation (in the US and UK press ) 

Summary 


 

The paper investigates the communicative approach to the problem of 

equivalency in the process of translation. It is reflected in the efforts to solve the 

problem by focusing on new or important part of the message. 

The given article analyses problems of translation in informational stream 

from English to Azerbaijani in modern phase the lingual relations of 

Azerbaijani with other west-European countries also with England. 

 

 



Rəyçi:       Adilə Zeynalova 

 filologiya 

üzrə fəlsəfə doktoru, dosent  

 


 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 



199

XAVƏR HACIYEVA 

ADİU 

xavər.@mail.ru 

 

MUASİR İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ CUMLƏ 



VƏ ONUN QURULUŞCA NÖVLƏRİ 

 

Açar sözlər: cümlə,quruluş,sadə cümlə,mürəkkəb cümlə,ingilis dili. 



Ключевые слова: предложение,структура,простое предложения, 

сложное предложения,английский язык. 



Key words: sentense,structure,simple sentense,complex sentense, english language. 

 

Cümlələr quruluş etibari ilə 3 qurupa bölünür. 



1.Limple (sadə) 

2.Compound(tabesiz mürəkkər) 

3.Complex(tabeli mürəkkəb) 

Sadə cümlə  

Azərbaycan dilində olduğu kimi ingilis dilində  də sadə cümlələrin iki növü 

olur.1.sadə geniş. 2.sadə müxtəsər.Baş üzvlərdən ibarət olan cümləyə sadə müxtəsər 

cümlə deyilir.The bird files-Quş uçur. Hasan is a sportsman-Həsən 

sportsmendir.Tərkibində baş üzvlərdən başqa 2-ci dərəcəli üzv və ya üzvlər olan 

cümlə sadə geniş cümlə adlanır.Hasan is a uell sportmen- Həsən məhşur idmançıdır. 

Tabesiz mürəkkəb cümlə 

Bir neçə sadə cümlə ,intonasiya və ümümi modalıq etibarilə birləşərək 

mürəkkəb cümlə təşkil edir . Mürəkkəb cümlənin tərkibinə daxil olan sadə cümlələr 

“slauses” adlanır.Bir neçə sadə cümlə  bərabər  şəkildə birləşərək, bir mürəkkəb 

cümlə  əmələ  gətirərsə bu tabesiz əlaqə  təşkil edir və belə mürəkkəb cümlə 

adlanır.Tabesiz mürəkkəb cümlə  tərkibinə daxil olan sadə müstəqil cümlələr bir -

biri ilə bağlayıcılar,zərflər yaxud bağlayıcısız intonasiya vasitəsi ilə birləşir 

Məsələn. The uay uas long, the uend fleu,the tru velers uere exhaustrd -Yol uzaq idi 

,külək əsirdi, səyahətçilər əldən düşmüşdülər. The sun had set butit uas not cold -

Gün batmışdır,amma soyuq deyildi.Ue must hurru or ue shall miss the train - Biz 

tələsməliyik,yoxsa qatara gecikərik.Nuither the mom uas visible in this dak night 

nor uere the stars- Bu qaranlıq gecədə  nə ay, nə  də ulduzlar görünürdü. Tare a 

lantern otherix ue shall not be able to find the uay-Tararı götür , yoxsa yolu tapa 

bilməyəcəyik. 

   Tabeli mürəkkəb cümlə 

Bir yaxud bir neçə sadə cümlə birləşərək bərabər  şəkildə olmurlarsa , 

onlardan biri baş cümlə, digərləri isə onun tamamlayan,təyin edən budaq 

cümlələrdirsə,onlar tabelilik təşkil edir və belə mürəkkəb cümlə tabeli mürəkkəb 

cümlə adlanır.The birds returned uhen siping came- Bahar gələndə quşlar 

qayıtdılar.Tabeli mürəkkəb cümlə bir baş  və bir yaxud bir neçə budaq 

cümlələrindən ibarət olur.Budaq cümlə ilə baş cümlə arasındakı  əlaqə  aşağıdakı 

vasitələrlə ifadə olunur. 

1)Tabelilik bildirən bağlayıcılarla that, if, as. 

2)bağlayıcı əvəzliklərlə uho, uhat, that. 


 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 



200

3)bağlayıcı zərflərlə hou, uhere, uhy. 

4)bağlayıcısız 

Budaq cümlələr mürəkkəb cümlədə  həm baş, həm də 2 dərəcəli cümlə 

üzvlərinin rolunu oynaya bilir. Buna müafiq olaraq budaq cümlələr aşağıdakı 

quruplara bölünür. 

1)mübtəda budaq cümlələri 

2)xəbər budaq cümlələri 

3)tamamlıq budaq cümlələri 

4)təyin budaq cümlələri 

5)zərflik budaq cümlələri 

Mübtəda budaq cümləsi 

Mübtəda budaq cümləsi mürəkkəb cümlədə mübtəda rolunu daşıyır və 

aşağıdakı sözlərlə başlanır.1)Bağlayıcılar-that, if.2)Bağlayıcı  əvəzliklərlə- uhat, 

uhit.3)Bağlayıcı zərflə-uhen, uhy, hou, uheu. Uho spoke at the meting has escaped 

my memory-Mitinqdə kimin danışdığı yadımdan çıxıb. 

Xəbər budaq cümləsi 

Xəbər budaq cümləsi mürəkkəb cümlədə düzəltmə xəbərin predikalive hissəsi 

rolunu daşıyır və baş cümləyə yuxarıda göstərilən sözlərlə birləşdirilir.Mu aim is 

that you  bnou the question tharoughly- mənim məksədim odur ki, siz məsələni 

ətraflı biləsiniz. 

Tamamlıq budaq cümləsi 

Tamamlıq budaq cümləsi mürəkkəb cümlədə tamamlıq rolunu daşıyır və baş 

cümləyə yuxarıda göstərilən vasitələrlə birləşir. Ue do not nou uher he libes-Biz 

onun harada yaşadağını bilmirik.Tamamlıq budaq cümlələrinin qarşısında sözönü 

işlənə bilər. He uas asked about uhat he uas going to do in summer- Ona yayda ne 

etmək fikrində olduğu haqqında sual verilir. Tamamlıq budaq cümləsi baş cümlə ilə 

heç bir vasitə  işlənmədən də birləşə bilər.  İl hunut he uould come in time-Mən 

bilirdim ki, o vaxtında gələcək.Tamamlıq budaq cümləsi ilə baş cümlə arasında 

vergül qoyulmur. 

Təyin budaq cümləsi 

Təyin budaq cümlələri baş cümlə daxilində olan ismi, yaxud əvəzliyi təyin 

edir və baş cümlə ilə nisbi əvəzliklər(uho, uhid,that) və yaxud nisbi zərflər(uhere , 

uhin) vasitəsi ilə birləşirThis is the man uho uanted to su you Bu, siz görmək 

istəyən adamdır.This is the plase uhere Samed Vurğun uas  born- Bu Səməd 

Vurğunun anadan olduğu yerdir.Təyin budaq cümləsində nisbi əvəzliklər sözönü 

tamamlıq olarsa sözönü bilavasitə feldən sonra durur.Nisbi əvəzlik isə atıla da 

bilər.The house  in  uhich il live in very old The house uhich il live in is very old. 

The house il live in is very old- Mənim yaşadığım ev çox köhnədir. Bu növ bağlayı-

cısız cümlələr ingilis dilində çox geniş cümlə vasitəilə tərcümə olunur. Təyin budaq 

cümlələrinin 2 növü olur.1) Məhdudlaşdırıcı və 2)təsirli.    Məhdudlaşdırıcı budaq 

cümlə qarşısında ki ismin , əvəzliyin mütləq təyini olur. Belə  təyin budaq cümlə 

şəxsə , həm də  əşyalara aiddirsə that nisbi əvəzlikləri ilə birləşdirir. The boy uho 

came yesterday has come again-Dünən gələn oğlan yenə gəlib. The book that you 

au askiny about is ou the table -Siz soruşduğunuz kitab masanın üstündədir.Təsirli 

təyini budaq cümləsi ,adətən , baş cümlədə işlədilən isim və ya əvəzlik haqqında bir 

daha  əlavə  məlumat verir.Təsirli təyin budaq cümləsi aralıqdan götürülərsə  də 


 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 



201

cümlənin mənası pozulmur.My brolher, uho returned from Moscou, uorks at a 

factory-Mənim Moskuvadan qayıdan böyük qardaşım fabrikdə  işləyir.Təsirli təyin 

budaq cümləsi vergülə şifahi nitqdə isə pauza ilə ayrılır və baş cümləyə yalnız uho 

və uhich nisbi əvəzlikləri vasitəsi ilə birləşdirilir. Belə cümlələr Azərbaycan dilində 

sadə geniş cümlələr kimi tərcümə edilir. 

Zərflik budaq cümləsi 

Zərflik budaq cümlələri baş cümlədəki felə, sifətə yaxud zərfə aid olur və 

cümlədə müxtəlif zərfliklərin vəsifəsini daşıyır. 

Məna etibari ilə zərflik budaq cümlələri aşağıdakı qayda üzrə təsrif olunur. 

1)Zaman budaq cümləsi tabeli mürəkkəb cümlədə zaman zərfliyinin mənasını 

daşıyır və baş cümləyə uhem, after, as soon as, directly, then və s. bağlayıcıları ilə 

birləşdirilir.Zaman budaq cümləsi baş cümlədən əvvəl də, sonra da gələ bilər. 

Uhen ue reached home it uas aluady dark yaxud. 

İlt uas aluady dark uhen ue reachea home-Biz evə çatada qaranlıq düşmüşdü. 

2)Məkan budaq cümləsi tabeli  mürəkkəb cümlədə  məkan zərfliyinin 

vəzifəsini daşıyır və baş cümləyə uhere, yhererer bağlayıcıları ilə birləşdirilir. 

Məkan budaq cümləsi baş cümlədən əvvəl də, sonra da gələ bilər.The house stood 

uhere the rouds met- Ev yolları qovuşan yerdə idi. 

3)Səbəb budaq cümləsi tabeli mürəkkəb cümlədə  səbəb zərfliyinin  vəzifəsini 

daşıyır və başqa cümləyə beccuse, since, for reason that və s. Bağlayıcıları ilə 

birləşir 

Səbəb budaq cümlələri baş cümlədən  əvvəl də sonra da gələ bilər və 

Azərbaycan dilində üçün,görə sözləri kimi tərcümə olunur. 

 Madam ki, yorğunsan istirahət etməlisən. 

İl had a rest ekauseil us tried-Yorğun olduğuma görə istirahət etdim. 

4)məqsəd budaq cümləsi tabeli mürəkkəb cümlədə  məqsəd zərfliyinin 

funksiyası daşıyır və baş cümləyə that, so that,in order that, lest sözləri ilə bağlanır. 

5)Nəticə budaq cümləsi tabeli mürəkkəb cümlədə  nəticə  zərfliyinin 

funksiyasını daşıyır və baş cümlə ilə that bağlayıcıları ilə bağlanır nəticə budaq 

cümlələri baş cümlədən sonra gəlir. Bağlayıcının 1 hissəsi baş cümlədə 2 hissəsi 

that isə budaq cümlədə olur. 

The lood uas so heaay that a child can understand it-Yük o dərəcədə ağır idi 

ki, kişi onu qaldıra bilmədi. 

6)Tərzi- hərəkət yaxud müqayisə budaq tabeli mürəkkəb cümlədə  tərzi 

hərəkət zərfliyinin funksiyasını daşıyır və baş cümlə ilə as, as if, as thaugh, than, the 

mou,, the mou,the leu,, the less bağlayıcıları ilə bağlanır. 

Bağlayıcının 1  hissəsi baş cümlədə, 2 hissəsi isə budaq cümlədə olur. 

Müqayisə zərflik budaq cümləsinin elliptik formalarına da təsadüf olunur. 

7)Güzəşt budaq cümləsi baş cümlə ilə thagh, although, as, even if, uhoever, 

hough, bağlayıcıları ilə bağlanır. 

Uhatever you suy , il shall not change mu opinion-Siz hər nə desəniz də mən 

öz rəyimi dəyişməyəcəyəm. 

Güzəşt budaq cümləsi ilə baş cümlənin mübtədası eyni olarsa , güzəşt budaq 

cümləsi elliptik şəkildə olur. 

Thur coming uas very pleasant, though unexpected-Onların gəlişi gözlənilmə-

diyinə baxmayaraq çox xoş idi. İlt uas cold thaugh sumny- Günəş olduğuna 


 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 



202

baxmayaraq soyuq idi. Houver much il try , il cunnot pronouna that uord correstly- 

Nə  qədər çalışıram sa da bu sözü düzgün tələfüz edə bilmirəm.Güzəşt budaq 

cümlələri baş cümlədən əvvəl də, sonra da gələ bilər. 

8)Şərt budaq cümləsi baş cümlə ilə if, unless, supposing, on condition və s. 

Bağlayıcılarla bağlanır.  Əgər budaq cümlədəki  şərt realdırsa,  şərtin nəticəsini 

bildirən və cümlələrin hər ikisində feli xəbər formasında işlədilir. 

İlf he comes il shall go-O, gəlsə mən gedəcəm. 

Əgər budaq cümlədəki şərt qeyri- realdırsa baş cümlədə də qeyri real hərəkət 

bidirir və cümlələrin hər ikisində fel şərt formasında işlənir. 

Lf he il shall go- O, gəlsə mən gedəcəyəm. 

Əgər budaq  cümlədəki şərt, qeri realdırsa  baş cümlədə də qeri real hərəkət 

bildirir və cümlələrin  hər ikisində  fel şərt  formasında işlənir. 

Qeri real şərt budaq cümlələrdə if bağlayıcısı işlənilməyə də bilər. Bu halda 

şərt budaq cümləsində sözlərin sonrası pozulur köməkçi ya modal fel mübtədan 

əvvəl gəlir. 

Uere be my friend il should expest his help- O mənim dostum olsa idi ondan 

kömək gözlərdim. 

Had he rnoun he uould hou comu- Əgər o bilsəydi, gəlmiş olardı. 

 Baş cümləsiz işlənilən if sözü ilə başlanan  şərt budaq cümləsi, arzu, ilə, - 

zaman ifdə edir. 

QEYD. Uhen , uhenever, after, till, untill, before, as soom as, unles, by the 

time və s. Bağlayıcıları ilə başlanan zaman və şərt budaq cümlələrində fel gələcək 

zamana formalarından  biri ilə ifadə olunur. 

Yuxardakı misallardan  göründüyü kimi zərflik  budaq cümləli mürəkkəb 

tabeli cümlələr  Azərbaycan dilinə həm  tabeli mürəkkəb, həm də sadə geniş cümlə 

kimi tərcümə oluna bilər. 

 

Ədəbiyyat 



 

1.Bayramob H.A.Azərbaycan dilində sabit söz birləşmələri.Bakı 1960,203-cü səh. 

2.Cəfərov.S.A.Azərbaycan dilinin grammatikası.Bakı.1968 il.Maarif nəşr.180 səh. 

3.Makkai A.Sentense structure in English,Paris,The Hague,Mouton,1972,371 p. 

4.İiyish B.A.The structure of moderne English.Leningrade.1971.p .306. 

 

     



 

X.Гаджиева 

Фраза в английском и азербайджанском языках  и их структурные типы 

Резюме 


 

В  статье  рассматривается  некоторые  структурные  типы  предложения  в 

английском  и  азербайджанском  языках,анализируется  нижеследующиеся 

варианты: 

-- простое предложение, 

-- неподчиненные сложное предложение, 

--подлежающие придаточного предложения, 

--  сказуемые придаточные предложения 



 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 



203

--придаточные предложение дополнения 

-- придаточные предложение определения  

-- придаточные предложение обстоятельства 

Во всех случаях структурные типы этих предложениях и английском и 

азербайджанском языках исследуется и изучается в учебниках и научно- 

исследовательских трудах. 

 

  Kh.Gadjiyeva .                         



A sentense and its structural tyhes in azerbaydjani and english. 

Summary 


                         

The article deals with same structural types of sentences in azerbaydjani and 

English.Also the following variants are analyzed in the article: 

--the simple sentence, 

--the compound sentence, 

--subject clauses, 

--predicative clauses, 

--object clauses, 

--attributive clauses, 

--adverbiale clauses. 

 

In all these cases these structural kinds of sentences in Azerbaijani and 



English are learned and investigated in scientificinvestigation works and textbooks. 

 

 



 

 

Rəyçi:                   Yusif Suleymanov 



                 filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent. 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 



204


Yüklə 4,19 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   45




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin