Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №5, 2014
- Ключевые слова
|
YEGANƏ HÜSEYNOVA Gəncə Dövlət Universiteti yegana@mail.ru
Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığının ruhu, xəmiri azad gündən, Ana Vətənin və xalqının azadlığı, istiqlaliyyəti kimi müqəddəs misralardan yoğrulmuşdur.Şair bütün yaradıcılığı boyu vətən sevgisinə, vətəndaş yanğısına xüsusi yer ayırmışdır. Bəxtiyar Vahabzadə həyata fəal surətdə nüfuz edən, daim düşünən, axtaran, qələmə aldığı hər şeyə ehtiramla yanaşan, millətinin dərdini özününkü bilən bir şair olmuşdur. Şair ətrafında baş verən hadisələrə heç vaxt biganə qalmamış, dərhal həmin hadisə haqqında fikir yürütmüş, öz rəyini bildirmişdir. Bəxtiyar Vahabzadə xalqın danışan dili, düşünən beyni, ən çətin anlarda belə heç kimdən qorxmadan sözünü deməyi bacaran vətəninin sədaqətli oğlu olmuşdur. B.Vahabzadə bütün yaradıcılığı boyu vətən sevgisinə, vətəndaş yanğısına xüsusi diqqət ayırmışdır. B.Vahabzadənin poemalarında zaman yaşayır, Vətənə məhəbbət ön plana çəkilir. Şairi yaşadan da onun sevgisi və xalqın ona olan məhəbbətidir. Şair yaşayan, yaradan, döyüşən Vətəni və xalqı qarşısında öz vəzifəsini layiqincə yerinə yetirmiş olan bir vətəndaşdır. Bəxtiyar Vahabzadənin elinə, torpağına, kökünə bağlılığı, təkrarsız fərdi milli çalarlığı onu müasir poeziyamızın tarixi bədii faktına və hadisəsinə çevribdir. B. Vahabzadə həqiqi milli şair kimi poeziyamızı dövrün ağır sınaqlarında qoruyub saxlamağı bacarmışdır. “ Şairin təlatümü inkar və təsdiqi söz oyununda deyil, ali ehtirasdan, “əks-sə- dalıqdan” qəlb inamından doğur. Bizi əhatə edən aləmdə, hər nə varsa, Şairi dərin- dən-dərinə düşündürür; xeyirlə şəri, gözəlliklə eybəcərliyi, böyüklüklə kiçikliyi, bir sözlə insan ruhunun ali və xırda duyğularını poeziya səviyyəsinə qaldırmaq ehtirası Bəxtiyarın fitrətindədir. Mütəfəkkir sənətkarın, ustad şairin başlıca qayəsi, uğuru da bundadır. Qadın-kişi ünsiyyətindən doğan əbədi mövzu onun qələmində təzələnir, sevgilisindən küsənin nisgili, qəribəlikləri və bunun əksinə misralarda yaşayan mər- danə dözüm və vəfalılıq bizi gözlərimiz yaşarıncaya qədər kıvrəldir, çünki Şair ha- mıya doğma olan bu əzablı-işıqlı münasibətlərdə sözə sığışmayan ilahi duyğuları sehrlə ovlaya bilir” (Ç.Aytmatov). Bəxtiyar Vashabzadə sözün əsl mənasında vətənpərvər şairdir, kamil insandır, sözün yaxşı mənasında oxucularına yolgöstərən və ağilli məsləhətçidir. Şair bütün- lükdə xalqın tarixi və taleyi ilə bağlı məsələlərə toxunmuş, 1950-ci illərdən başlaya- raq milli nədəniyyəti, milli dili və milli ədəbiyyatı müdafiə etməyə qalxmışdır. Azərbaycanın şərəfini, şanını, onun sərvətini yadlar tərəfindən talıanmasına dözə bilməyən Şair əsərlərində səsini xalqa çatdırır, xalqı qəflət yuxusundan oyan- mağa çağırır. B. Vahabzadə doğma Vətəninin ikiyə parçalanmasına, bir millətin ayrı-ayrı sərhədlər içərisində yaşamasına dözə bilmir. Xalqına qarşı olunan haq- Filologiya məsələləri – №5, 2014
331 sızlıq onu hiddətləndirir, narahat edirdi və bu üzdən də Şair xalqı əsarətə boyun əyməməyə, azadləq və bütövlük uğrunda mübarizəyə səsləyirdi. “Bəxtiyar Vahabzadə poeziyamızda milli birliyin, vahid Azərbaycançılığın lideri idi. Bu fikri söyləməkdə onun poeziya tarixində xidmətlərini şişirtmək fik- rihdə deyilik. Ancaq həqiqət budur ki, milli birlik, Azərbaycanı vahid görmək ide- yası sovet dönəmində Bəxtiyar Vahabzadə poeziyasından başlayır” Vaqif Yusifli). Bəxtiyar Vahabzadə zəngin yaradıcılıq yolu keçmiş, geridə qoyduğu möh- təşəm əsərləri ilə daim diqqəy mərkəzində olmuşdur. Xalq həyatının canlı tısviri, insanların gündəlik yaşayışında tez-tez rast gəlinən, ancaq heç də diqqət et- mədiyimiz xırda nüanslar belə onun yaradıcəılığında incə detallarla əks olunmuşdur. Bununla da yaradıcılığı xalqdan uzaq düşməmiş, hər zaman yeni möv- zular üçün ilham qaynağı olmuşdur. Bəxtiyar Vahabzadə insan həyatının elə psixoloji məqamlarına toxunur, elə hadisələri qələmə alır ki, onun bu psixoloji məqamları müşahidə etməyə necə imkan tapdığına oxucu heyran qalır. Hər misrasını belə, oxuduqca oxucu düşünür ki, Şair məni və ya ətrafımda baş verən hadisələri qələmə alıb. B.Vahabzadə yaradıcılığının bir qismini poemaları təşkil edir və poemalarında da Vətən sevgisi, azadlığı daha qabarıq şəkildə ğzünü büruzə verir. Şair bütün yaradıcılığı boyu doğma dilə hörmət, vətənə məhəbbət, millətə sədaqətlə yanaşmışdır.“Yollar-oğullar” poemasında da vətəndaş məhəbbəti, vətən sevgisi qabarıq şəkildə özünü göstərir. Poema 1962-1963-cü illərdə yazılıb. Şair poemada Fransanın Əlcəzair üzərindəki hökmranlığından söhbət açmışdır. Poemada göstərilir ki, vətənin Əbdülqadirləri ilə yanaşı Ben Osman kimi oğulları da var ki, Vətənin dar günündə onun sərvətindən isyifadə edib yad ölkə üçün çalışır. Hətta iş o yerə çatıb ki, Ben-Osman Əlcəzairdəki arvadı Zəhranı da bəyənmir. “Zəhranın mədəniyyəti çatmır” – deyib, yeni bir “mədəni canan”, daha dəqiq desək özünə arxa axtarır. Axtardığını tapan Ben-Osman Fransa nazirinin kiçik bacısı Nana ilə evlənir. Nəhayət ki, adını da dəyişir, Nana üçün dönüb olur Simon. Simon düşünür ki, firənglər gələndən bəri əlcəzairllər də həm mədəni, həm də təhsilli oldular. Daha düşünə bilmədi ki, Avropa ölkələri mədəniyyəti şərqlilərdən öyrənib. Şair Ben-Osmanın timsalında yüzlərcə ben osmanlardan danışır. Vətənini, qadınını, canından olan canını-övladını milyonlara dəyişən, qəlbində vətən məhəbbətini boğub lüks həyata xərcləyənlərin aqibətini Şair poemada açıqlayır. Vahabzadə göstərir ki, bir ölkənin sərvətini digər bir ölkə axıra kimi mənimsəyə bilməz.Yüz otuz iki il sonra da olsa əsarətdə olan, sərvətinin talandığını görən vətən oğulları cana doyub ayağa qalxacaq, mütləq üsyan edəcəklər. Şəhid versələr də verdikləri şəhidləri ilə fəxr edəcəklər. Necə ki, 70 il əsarətdə olan Azərbaycan oğulları cana doyub bunu etdilər. Poemanı böyük ürək ağrısı ilə, yana-yana qələmə alan Şair burada yalnız Əlcəzairin acı taleyini deyil, həm də Azərbaycanın dərdlərini oxucuya çatdırır. Şair poemada göstərir ki, ben osmanlar öz doğma vətənində yad dildə təhsil alır, yad ölkənin tarixini öyrənir.
Səni qınamıram, sən öz elində. Aldın təhsilini firəng dilində. Firəng tarixini sənə keçdilər Özünə yad oldun, yada vuruldun
Filologiya məsələləri – №5, 2014
332 Firəng tarixini sən bildin əzbər Babandan, atandan xəbərsiz oldun. Unutdun ay yazıq öz adını da, Yaman oxladılar gözündən səni. Tanıya bilmədin əcdadını da , Gör necə aldılar özündən səni!
Şairin poemada göstərdiyi bütün bu keyfiyyətlər yalnız əlcəzairli Ben Osman- da idimi? Bəxtiyar Vahabzadə bu poemanı elə bir dövrdə yazmışdır ki, ətrafənda onlarca ben osmanlar var idi. Mahmudlar, Məmmədlər həmin dövrdə dönüb Mişa olmuşdular və onlar öz mişalılıqları ilə öyünürdülər. Azərbaycanda da tanyalar, sonyalar məsmələri əvəz etməyə çalışırdılar (hərçəndi onlar nə qədər istəsələr də bunu bacara bilməzdilər). Doğma vətəninin sərvəti yad ölkələr tərəfindən talan olur- du. Şair bu dərdə dözə bilmirdi, yana-yana var gücü ilə qışqırmaq istəyirdi, səsini bütün dünyaya çatdırırdı. “Nanalardan, onlardan olan övladlardan çəkinin, öz ölkə- nizin Zəhra kimi qızlarını qoyub, nanaları evinizə xanım, başınıza tac seçməyin” – deyirdi.
Əyil özün əyil,xalqı əymə sən, Bu haqqı heç kəsə verməyib Vətən! Sığın ömür boyu qoltuğa sığın, Lənət bu halına min dəfə lənət!
Şair bu sözləri təkcə Ben-Osmana demirdi, bu sözlər onlarca ben osmanlara ünvanlanmışdır. Onlar müvvəqqəti kef xatirinə mənəviyyatlarını qurban verirlər. Belə “oğullar” Azərbaycanda da olub. Tükəzbanı bəyənməyənlər sonyaları, anyaları özlərinə yar edirdilər. Vətənin sərvətindən yad ölkə doya-doya istifadə et- diyi halda , “sapı özümüzdən olan baltalar”ın səyi nəticəsində vətən övladları da sərvətə möhtac yaşayırdılar. Nə idi bunun səbəbi?. Şair bu suala cavab axtarırdı. Zəhranın oğlu Mustafa Vətənini yadlardan təmizləmək istərkən, Nananın oğlu Etyen dayılarından təlim alır, kolleclərdə oxuyur. Mustafa haqq səsini ucaldan əsil oğul kimi Vətəni işğalçılardan qoruyan, böyüklərə hörmətlə yanaşan, ananı və Və- təni hər şeydən üstün tutan, tərəfindən hörmətsizlik görsə də ata adına ehtiramla ya- naşırsa, Etyen Mustafanın tamamilə əksidir. O, atasının yanında qıçını qıçının üstünə aşırıb “rok-n-rol” üstə fışqırıq çalamağı da, siqaret çəkməyi də ayıb bilmir. O, həm də qorxaqdır. Onun üçün Vətən sevgisi deyilən bir çey yoxdur. Etyen yal- nız yersiz pullar xərcləməyi, yüngül həyat tərzi keçirməyi sevən bir adamdır. Şair poemada iki müxtəlif xarakterli qadını da qarşılaşdırır.Biri sadə həyat tərzi keçirən, ərindən xəyanət görsə də həmişə onun haqqında hörmətlə danışan, yeganə balasını Vətən uğrunda qurban verməyi bacaran, lazım gəldikdə özü də Vətən üçün döyüşən Zəhra, digəri isə gözü yalnız var-dövlətdə olan, məhz bunun üçün də dərisinin rənginə görə lağa qoyub güldüyü bir adamla ervlənən, işi-gücü yalnız evini və əyin başını bəzəmək olan, oğlu Etyenə mənasız var-dövlətdən başqa digər bir şey aşılamayan, ərinə bir qul, nökər kimi baxan Nananadır. Bəxtiyar Vahabzadə poemada göstərir ki, vətənində əsir kimi yaşamaqdansa, Mustafa kimi azad və hörmətlə xatırlanan şəhid olmaq yaxşıdır. Çünki Vətən şəhid Filologiya məsələləri – №5, 2014
333 verməzsə azadlığa qovuşa bilməz. Şəhidlər ölmür, unudulmur, yaddaşlardan silinmir – daim yaşayırlar. Vətəndə mütləq azad xalqın bayrağı dalğalanmalıdır. Onda demək Vətən var, xalq yaşayır və o xalqın adət-ənənəsi qorunub saxla- nacaqdır. Onda bir daha Vətən torpağını işğal etmək üçün yadellilər cürət edib bu- ralara basqın etməzlər. Onlar biləcəklər ki, bir daha başqa ölkəni, xalqı tapdalayıb onun torpağını mənimsəmək, zəbt etmək olmaz, çünki o ölkənin vətən torpağı üzə- rində daim ruhu gəzən, o torpaqları qoruyan şəhidləri var. Poemada Əlcəzair-Fransa hadisələrindən danışılsa da oxucu hadisələrdə özü- nə, vətəninə bir yaxınlıq hiss edir, Belə ki, Azərbaycan da neçə illər əsarətdə qalıb, işğalçı Sovet Rusiyası tərəfindən sərvətimiz, torpağımız, üstəlik mənəviyyatımız tapdalanıb. Bizim də yetərincə ben osmanlarımız olub, nanalar hələ də bizlərə gəlindir, etyenlər əmiyə yox, dayılara bənzəyir. Bəxtiyar Vahabzadə poeziyasının ən gözəl keyfiyyətlərindən biri insanı mü- barizədə, həyatı qaynar axında, hisslər və fikirlər burulğanında təsvir etməsidir. Həyatda mübarizədən qaçanları, xeyri də, şəri də eyni laqeyd gözlərlə süzənləri sevməyən Şair bədii yaradıcılıqda da şablonçuluğun düşmənidir.Şair ətrafında baş verən hadisələrə həssaslıqla yanaşır. Bəxtiyar Vahabzadə poemalarında bir daha sübut edir ki, ürəkdən gəlməyən , boğazdan yuxarı deyilmiş söz əsil şeirin və şairin təbiətinə ziddir. Şairin əsərləri oxucusuna həm yoldaş, həm də həmsöhbət olurlar. Həm də elə bir həmsöhbət ki, onunla yoldaşlıq edən yolundan azmaz,məsləki düz, amalı, əqidəsi təmiz olar. Gərgin dramatik səciyyə daşıyan bu əsərdə Vətənini sevən, imperializmə nifrət edən nəcib bir xalqı görürük. Şairin həm əsas hadisələrin təsvirində, həm lirik ricətlərində Əlcəzair xalqına bəslədiyi məhəbbət çox gözəl ifadə olunmuşdur. Ümu- miyyətlə isə Bəxtiyar Vahabzadənin əsərlərində müasir insanın hissləri, mənəvi- əxlaqi keyfiyyətləri, istək və arzuları müxtəlif bədii boyalarla əks olunmuşdur. Onun əsərlərində biz daha çox lirik qəhramanla görüşürük və bu qəhramanın səmimi, içdən gələn hissləri ilə tanış oluruq. B.Vahabzadənin əsərlərində müasirlik hissi çox güclüdür. Şair qələmə aldığı bütün ictimai-tarixi məsələlərə də insanın maddi ehtiyacları və tələbləri baxımından yanaşmışdır. Bəxtiyar Vahabzadə elə fikirləri və hissləri diqqət mərkəzinə çəkmişdir ki, onlar bu gün müasir insanı düşündürən, həyacanlandıran fikir və hisslərdir. Şair insanı zaman və məkandan təcrid olunmuş halda təsvir etmir. O yerdə ki, bədii meyar imkan verir, orada B.vahabzadə insanın yerini, yurdunu, ünvanını göstərmişdir. O yerdə ki, imkan vermir, orada qəhrəmanın kimliyi və haradan olduğu hissiyyatından, fikirlərindən, danışıq tərzindən, əxlaqi sifətlərindən aydın olur. “Müasirlərinin mənəvi aləmini bütün incəliklərinə qədər öyrənib poeziyanın yeni, bitməz-tükənməz imkanları ilə dərin fəlsəfi planda əks etdirmək Bəxtiyar yaradıcılığının səciyyəvi əlamətidir” (B.Nəbiyev, “Kommunist” qəz.1985, 16 av- qust). Şair yaşanmış illəri ürəyin döyüntüsü ilə ölçür və bu dəqiq, ölçüdür. Belə bir ürək döyünəndə, ağrıyanda və hökm edəndə, nifrət edəndə və sevəndə yaşayırıq! Bütün bu dediklərimizi B.Vahabzadə poeziyasını oxuyanda hiss edirik. Poeyiyanı öz ömrümüz kimi yaşayırıq. Həyatda rast gəldiyimiz hər cür insanla burada rast gə- lirik. Vahabzadə poeziyası hər bir oxucu üçün müəllimdir, hər birimizə ayrı- ayrılıqda həyatı öyrədir,olmuşlardan dərs almağa çağırır. Filologiya məsələləri – №5, 2014
334 Şair şeirlərində yaşaya-yaşaya yaşamayan, diri ikən ölənlərə acıyir. Qələmə aldığı əsərlərində zamanın insan fikrində doğurduğu təbəddülatları əks etdirir.İnsan, tarix və zaman Bəxtiyar Vahabzadə poeziyasının əsasını təşkil edir. Bəxtiyar poeziyası döyüşdür o, ictimai haqsızlıqla, biganələrlə, şöhrətpərəstlərlə, qorxaq və əxlaqı natəmizlərlə döyüşür. Bəxtiyar poeziyasının hər misrasını oxucu anlayır və özü üçün təhlil edib nəticə çıxartmağı bacarır. Bəxtiyar Vahabzadə “Mənə nə var? Mənə dəyməyən ilan min il yaşasın” devizi ilə yaşayanları da qəflət yuxusundan oyanmağa çağırır.Şair oxucularını haqqa göz yummamağa səsləyir.Oxucuya müraciətlə deyir ki, fikirləşməyin ki, haqqı tapdanan şəxs nə dostundur, nə qohumun.Mənə nə var haqqı tapdanan şəxsdən, məndən ötsün kimə nə olur olsun.Fikirləşin ki, bu gündən sizin üçün də var.Bir gün sizin də haqqınız tapdanmasın deyə ətrafda olanlara göz yummayın. Bəxtiyar Vahabzadənin əsərlərində müasirlik hissi güclüdür. O qələmə aldığı bütün ictimai-tarixi məsələlərə də insanın maddi ehtiyacları və tələbləri baxımından yanaşmışdır. Şair elə fikirləri və hissləri diqqət mərkəzinə çəkmişdir ki, onlar bu gün insanı düşündürən, həyacanlandıran fikir və hisslərdir.
Ədəbiyyat 1.M.Hüseyn, Narahat şair, Bakı,964 2.Şənbə gecəsinə gedən yol, Bakı,1991 3.Azərbaycanın Bəxtiyarı, Bakı,1995 4.B.xtiyar Vahabzadə, Fəryad, Bakı,1995 5.B.Vahabzadə, Avtobioqrafiyam, “Ədəbiyyat qəzeti”, 19 avqust, 2001 6.B.Vahabzadə, Əsərləri, 10 cilddə, Bakı, 2009. 7.Yusifli Vaqif, Poeziyamızın Bəxtiyarı, “Ədəbiyyat” qəzeti, Bakı 2010, 20 avqust.
У.Гусейнова Тема родины в творчестве Б.Вахабзаде Резюме
В статье объектом анализа стала любовь к Родине, привязанность к Родине и проблема свободы в творчестве Бахтияра Вахабзаде – одного из выдающихся представителей азербайджанской литературы. В центре внимания в статье находится поэма поэта «Пути сыновья». В статье говорится о разграблении богатств государства Алжир инозем- цами, о том, что земли родины остались под топотом врагов, и об отношении разгневанного Поэта к данной горькой действительности. Слухи об изло- жении Б.Вахабзаде горечи израненной и разрубленной Родины в поэме «Гюлустан» в тот период, когда Советское государство готовилось к 150- летию договора Гюлустан, разнеслись по всей стране. В статье говорится о том, что Вахабзаде призывал страну к пробуждению еще в 1950 годах.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
335 Y.Huseynova The subject of Motherland in the creative work of V.Vahabzade Summary
The problem of Love for Motherland, Affection for Motherland and freedom of Motherland have become the object of analysis in the creative work of V.Vahabzade one of the prominent representatives of modern Azerbaijan literature in the article. The poem of “Roads sons” of the poet is in the focus of attention in the article. The article is about the occupation of the wealth of the state of Algeria, motherland’s being under the heels of the enemies and the opinion of the poet getting furious because of this bitter truth. The description of the sorrow of the injured and splintered motherland by the poet in the poem of “Gulustan” in the period of preparation of Soviet country for 150 anniversary of Gulustan treaty has been heard in all country. The article is about calling the people to awakening by Vahabzade even from the 1950 th years. The freedom of motherland and love is spoken generally in the poems of Bakhtiyar Vahabzade, the poem “Roads sons” has been researched more and different images (Ben Osman, Zahra, Nana…) in the poem have been analyzed. The certain origins related to the subject about Bakhtiyar Vahabzade are referred in the article.
Rəyçi: Professor Xəlil Yusifli Filologiya məsələləri – №5, 2014
336 SAKİBƏ ƏLƏSGƏROVA filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti sakibemail.ru МЯЩЯММЯД ЩАДИ, ЙАХУД «МАТ ВЯЗИЙЙЯТДЯ ОЛАН ШАЩ»А ЮЛЦМЦНДЯН СОНРА ДЕЙИЛЯН «САЬЛЫГЛАР» Ачар сюзляр: М.Щади,фялсяфя, бядиилик, елм, публисистика Ключевые слова: Махаммад Хади, философия, художественность, публицис- тика.
Keywords: Mahammad Hadi, philosophy, artistry, journalism
Романтизм юзцнямяхсус идейа мязмуну олан бир йарадыъылыг ме- тодудур вя фялсяфи принсипляри мювъуддур. «Инсан юз аьлынын, тяхяййцлцнцн сайясиндя азад ъямиййят вя щяйат гура биляр» дцшцнъяси иля эяляъяйин парлаг ола- ъаьына инанан романтизмин нцмайяндяляри азадлыг, бярабярлик, инсани мц- насибятлярин бяргярар олмасы вя с. кими мцтярягги идейалар тяблиь едирди. Анъаг аьлын эцъцня архаланан бу ъяряйанын нцмайяндяляри узагда олмайан хошбяхт йашамы дцшцнцр, юзляриндя олан романтизми даща да эцъляндирирдиляр. Щ.Ъавид, М.Щади, А.Сящщят, А.Шаиг вя б. демократик ъяряйанын габагъыл нцмайяндяляри сырасындадырлар. ХХ яср Азярбайъан романтизминин илк бюйцк нцмайяндяси олан М.Щади йарадыъылыьынын дцнйа контекстиндя гиймятляндирилмяси, романтизм тарихиндя мювгейинин мцяййянляшдирилмяси цчцн щадишцнаслыгда чох ишляр эюрцлцб. Мцхтялиф елми ясярлярдя шаирин «Инсанларын тарихи фаъияляри, йахуд ялваби-интибащ» ясяри, онун Тцркийя сяфяри, мцщарибя иштиракчысы олмасы, Шяргя вя Гярбя мц- насибяти юйрянилмиш вя ядяби гиймятини алмышдыр. М.Щади тядгиг олунаркян онун йарадыъылыьына мцнасибят бирмяналы олмамышдыр. Вулгар-сосиоложи тямайцлцн нцмайяндяляринин ян чох зяряр вердийи шяхслярдян бири М.Щади олуб. Онун йарадыъылыьындан нцмунялярин орта мяктяб китабларына салынмасына гаршы чыхыб- лар. Халг шаири С.Вурьун 1947-ъи илдя чыхышларынын бириндя дейирди: «Мящяммяд Щади барясиндя бир-бириня зидд фикирляр сюйляйирляр. О, бизим ядябиййатымызын бюйцк шяхсиййятляриндян биридир. Беля бир шаирин бцтцн зяиф ъящятлярини эюстярмяк олар вя лазымдыр, анъаг ону тамамиля рядд етмяк олмаз». М.Щадидян данышаркян «Фцйузат» журналыны, онун редактору Я.Щц- сейнзадяни хатырламамаг олмаз. Она эюря ки, Щади йарадыъылыьында олан зиддиййятли фикирлярин бир чоху фцйузатчыларын арасында оларкян формалашыб. Мцртяъе дини мювщуматы дястяклямяк, азадлыг идейаларына гаршы чыхмаг вя с. кими идейалар анъаг мцртяъе даирялярин ряьбятини газана билярди. Сонралар Щадидя бу щиссляр бир гядяр зяифляди вя 1906-ъы илдя «Тякамцл»дя «Ел фярйады» адлы бир шеирля чыхыш етди. Щцрриййят иля миллят едяр кясби-мяали, Щцрриййят иля мцмкцн олур гиймяти-али… Сонракы иллярдян етибарян Щади йарадыъылыьында вятянпярвярлик идейалары эцълянир, артыг вятянини «Ей пярийи-виъданым» дейя вясф етмяйя башлайыр. Заман кечдикъя Щади бу нятиъяйя эялир ки, азадлыг, мцстягиллик йохдурса, инкишаф да Filologiya məsələləri – №5, 2014
337 олмайаъаг, хошбяхтлик дя. Хариъи дювлятлярин Азярбайъаны сойуб таламасы, халгын мядяни сявиййясинин вя милли шцурунун ашаьы олмасы шаири дцшцндцрцр. «Няйимиз вар?» шеириндя бу мсяляляря црякаьрыдыъы олса да ъаваб вермяйя чалышыр: «Чох аздыр биздя инсан, чох да чох щейванымыз вардыр». Эюркямли молланясряддинчи Ъ.Мяммядгулузадя дяфялярля Щади йарады- ъылыьына мцсбят мцнасибятини билдирмиш, онун диггятини халгымызын щяйатындакы чатышмамазлыглара йюнялтмяйя чалышмышдыр. О, Фцзулини дяриндян севян Щадинин тарихин ибрят дярсляриндян мющкям нятиъя чыхардыьы гянаятиня эялмишдир. Азяр- байъан ядябиййатшцнаслыьынын сайылыб-сечилян алимляриндян олан Я.Мирящмядов Щади кими инсанлар цчцн тарихи сыьынаъаг щесаб едирди. Щади дюзцлмяз щяйат ке- чириб, севдийи Фцзулини дя «бяхтсиз шаир» щесаб едир. Ариф олмушкян пяришан, эцлмядя ъямиййяти. Щади йарадыъылыьында инсан консепсийасы бир хятт олараг кечир. Инсанын йашам уьрунда мцбаризяси, арзулары, башына эялянлярин хейирли вя зярярли тяряфляри, наданлыьы Щадинин цмуми-сосиоложи дцшцнъяляринин мянтиги нятиъясидир. Нязяр гыл, диггят ет, юйрян щяйатын ясл мянасыны, Щяйатындан сянин бир мятлябц мянзур лазымса. Щади йарадыъылыьы щяр дювр цчцн охунаглыдыр. Она эюря ки, онун ясярлярин- дя щяйат дярсляриндян хейли сайда нцмуняляр вар. Щади охумаьа, юйрянмяйя вя нятиъя чыхармаьа сясляйир, юз мцшащидяляри иля мювъуд иътимаи-сийаси гурулушу идеализя едир, яхлаги вя мяняви тярбийяйя чаьырыр.
Философларын яксяриййяти о гянаятя эялиб ки, щяр юлкянин тяняззцлц вя тяряггиси о юлкянин халгынын яхлаги вя мяняви тярбийяси иля баьлыдыр. Мязлумлуг гисмят дейил, гисмяти инсанын юзцнцн чаьырмасыдыр. Язиз Мирящмядов, Мцдщям Аьамиров Азярбайъан ядябиййаты вя иътимаи-сийаси фикри тарихиндя эюркямли шяхсиййятлярдян бири кими гиймятляндирилян Мящяммяд Щадинин йарадыъылыьына ядяби-фялсяфи бахымдан йанашараг онун дцнйаэюрцшц вя йарадыъылыьынын идейа-сийаси истигамятини ишыгландырмышлар. Мир Ъялал Пашайев, М.Ариф, Ъ.Хяндан, М.Ъ.Ъяфяров, К.Талыбзадя кими эюркямли ядябиййатшцнаслар Азярбайъан ядябиййатында романтизм проблеминин мцщцм ъящятлярини нязярдян кечирмиш, онун нцмайяндялярини дюня-дюня ядяби иътимаиййятя хатырлатмышлар. «Азярбайъан ядябиййатында романтизм» ясяри иля М.Ъ.Ъяфяров бу сащядя олан бошлуьу арадан эютцрмцш, Щади кими сяняткарлары мцтярягги романтизмин нцмайяндяси кими тягдим етмишдир. АМЕА-нын Низами адына Ядябиййат Институтунун ямякдашы, филолоэийа цзря фялсяфя доктору Ислам Гярибли романтик поезийамызын йарадыъыларындан олан Мящяммяд Щадинин ирсини узун иллярдир тядгиг едир. Онун давамлы тядгигаты щяртяряфлилийи, обйективлийи, ейни заманда елми-филоложи тящлили иля чох фярглидир. Бу фяргли цстцнлцк Щади щаггында даща бир монографийанын ортайа чыхмасына ся- бяб олду. Классик ядябиййатын тядгиг олунмасы, няшри ядябиййатшцнасларын мя- няви боръудур. Анъаг бу бяс елямир. Ортайа гойулан щяр ясяр Ислам мцяллимин «Мящяммяд Щади вя мятбуат (1905-1920)» монографийасы кими ядябий- йатшцнаслыг елмимизин уьуру кими гиймятляндирилмир. Аьыр зящмят, узун иллярин тяърцбяси, щяртяряфли елми дцнйаэюрцш, бир мятншцнас алим сяриштялилийи она имкан вериб ки, дюрд фясилдян, 444 сящифядян ибарят ирищяъмли елми ясярля Щадинин ядяби,
Filologiya məsələləri – №5, 2014
338 елми, публисистик фяалиййятини системли шякилдя тящлиля ъялб едяряк гиймятляндирсин. Ислам Гяриблинин юзц бундан яввял Щади щаггында ики елми ясяр йазыб. Мярщум академик Бякир Нябийевин сюзляри иля десяк, «Мящяммяд Щади вя мятбуат» монографийасы щадишцнаслыьа йени тющфядир. Ясярин яввялиндя верилян эириш щиссядя Щади щаггында йазылан бир сыра мягаля, китаб вя монографийа мцяллифляри щюрмятля анылмыш, верилмиш ямяк тядгигатчы эюзц иля гиймятляндирилмишдир. Монографийанын биринъи фяслиндя Мящяммяд Щадинин «Щяйат» вя «Фцйузат» сящифяляриндя няшр олунмуш шеирляри, публисистик йазылары, щяйатын бир чох сащяляриня фялсяфи мцнасибяти, поетик тяръцмяляри, игтибаслары вя с. эениш шякилдя тящлиля ъялб олунмуш, алим тяряфиндян орижинал фикирляр сюйлянил- мишдир.
Мятбуатла ян чох ялагяси олмасына бахмайараг, щяля дя Щади йазы- ларынын бир чохунун диггятдян кянарда галмасы алими тяяссцфляндирир. М.Щади яряб, фарс диллярини, османлы тцркъясини йахшы билирди, няинки юлкямиздя чыхан, щят- та кянардан эялян мятбу органлары изляйир, шяхси мцталияси нятиъясиндя билийини ар- тырыр, мялуматыны зянэинляшдирирди. Монографийада ХХ ясрин явялляриндя Бакыда чыхан мятбу органларла ялагя сахлайан Щадинин публисист йазыларына, мя- галяляриндя юзцнцн йаздыьы шеир нцмунялярини вермясиня диггят чякмяси ону эюстярир ки, мцяллиф Щадинин чап олундуьу бцтцн мятбу органлары сящифя-сящифя излямиш, щадишцнаслыьа орижинал фикирляр ялавя етмишдир. Щади илк ясярляринин чап олундуьу «Щяйат» гязетиндя диггяти ясасян вятянин инкишафына, ъящаляти тюрядян сябябляря вя онун арадан галдырылмасы йолларына, инсанлар арасында олан мцнасибятлярин мцсбят тяряфя йюнялмясиня вя с. диггяти йюнялдирди. Онун цчцн йени няслин тярбийяси, гадын азадлыьы, ъящалятдян хилас олмаг кими ян цмдя мясялялярин йазарлар тяряфиндян ишлянилиб халга чатдырылмасы чох гиймятли иди. Елмсизлийи инсанын юзцня вурдуьу зяряр кими гиймятляндирян Щади ъящаляти «ящли- зялалят» кими гиймятляндирир, тярягги вя тякамцля сясляйирди. И.Гярибли яввялляр тязадлар проблеми иля цз-цзя галан, сонралар мцщитин вя демократик ящвали-рущиййяли шяхслярин мцсбят тясири иля истигамятини тянзимляйян М.Щадинин йарадыъылыьыны щагсызлыг вя ядалятсизлийя гаршы мцбаризя едян, бинясиб тяряфиндя олан, мязлумун щяйат тярзиня етираз едян, язяли ядалятсизлийин ябяди олмамасы уьрунда мцбаризя апаран, бир сюзля иътимаиййятин кюмяйи иля щяйатда олан бцтцн мянфиликляри арадан галдырмаг истяйян бир йазарын цмдя арзулары бахымындан тящлил едир, бунунла бярабяр ъямиййятин инкишаф ганунауйьунлуглары барядя шяхси мцлащизялярини иътимаиййятя чатдырмаьа чалышыр. Яввялляр диня мцнасибятдя фяргли дцшцнъяляри олан Щадинин сонралар диндян мцсбят яхлаги кейфиййятляр кясб етмяйя чаьырышы, Ислам дининдя тяляб олунан гайдалара ямял олунмасынын инсанларын хошбяхт щяйат сцрмясиня сябяб олан бир васитя кими гиймятляндирилмяси мцяллиф тяряфиндян шаирин мцсбят йюндя инкишафы кими дяйярляндирилир вя мянфи яхлаги кейфиййятляр инкишафа мане олан бир амил щесаб едилир. Щади инсан арзуларыны мадди вя мяняви олараг ики йеря айырыр, буна наил олмаг цчцн сяйля чалышмаьы тювсийя едир, тянбяллийи тяняззцля апаран мянфи кейфиййят кими гиймятляндирир. Алим Щадинин бу кими дцшцнъялярини реал эерчяклийин бядии тяъяссцмц вя интибащынын рцшеймляри кими гябул едир. Ъяща- лятдян чыхмаьын маариф вя мядяниййятля бярабяр ишэцзарлыг кими бир апарыъы йолунун олмасыны эюрян М.Щади «Едяк бу йолда ещрази-мяратиб» дейя охуъуларына мцраъият едир. Ислам Гярибли Щадинин вятянпярвярлийини, онун башга халгларын тяряггисини «гысганмасыны» халгыны севян шаирин ясас мярамы кими
Filologiya məsələləri – №5, 2014
339 эюстярир. Алим гейд едир ки, дярин вятяндашлыг кядяри халгыны севян шаири чыхыш йолу ахтармаьа сювг едир. Одур ки, Щадинин халгынын тяряггиси цчцн эюстярдийи йол, сюйлядийи мцлащизяляр гибтя щисси доьурур. Онун дюврцндя сюйлядийи фикирляр заман-заман мцасир сяслянир:
Сонракы фясиллярдя Щадинин диэяр мятбу органларла ялагяси, ядяби-елми ирси, публисист йазыларында шярг халгларына, Авропайа мцнасибяти, ъямиййятин та- рихи тяняззцлц вя тяряггиси мясяляси, поетик тяръцмяляри, Тцркийяйя гайыдандан сонра дюврц мятбуатымызда фяалиййяти, мцщарибя дюврцндя йаздыьы ясярляр, мцщарибялярдян сонракы дювр йарадыъылыьы вя с. алим тяряфиндян елми тящлиля ъялб олунмуш, миллятиня хейирли ювлад кими хидмят едян Щади йарадыъылыьы ящатяли тяд- гигя ъялб олунараг ядябиййат тарихимизин йаддашына бир даща щякк олунмушдур. Романтик шаир кими орта вя али мяктяб дярсликляриндян таныдыьымыз Мя- щяммяд Щади йарадыъылыьынын цмуми мянзярясини юзцндя ъямляшдирян «Мящяммяд Щади вя мятбуат (1905-1920)» адлы монографийаны щадишцнаслыьын енсиклопадийасы кими дя гиймятляндирмяк олар. Буну демяйя щям ясярин щяъми, щям ящатя етдийи мювзу даиряси, щям дя мцраъият етдийи мянбялярин чохлуьу вя бир чохунун орижиналлыьы имкан верир. Щади бир классикдир. Ислам Гяриблинин шяхси мараглардан узаг, елмимизин инкишафы хатириня ишлядийи бу тядгигат ясяри щяртяряфли дцнйаэюрцшя вя дярин билийя малик Мящяммяд Щади йарадыъылыьына лайигли тющфядир. М.Щадинин игтибаслары, тяръцмяляри беля халгымызын тяряггисиня хидмят едян мювзулары ящатя едиб. Яввялъя ъямиййятин вя тябиятин ганунларыны анламагла чятинлик чякян, идеалист бир мцтяфяккир мювгейиндя дайанан, сонралар шяхси мцталияси, мцщити вя достлары тяряфиндян идеализя едилян, ясярляринин дилиндяки чятинлийя эюря бир гядяр асан анлашылмайан М.Щади йарадыъылыьыны тядгиг етмяк щцняр тяляб едир. И.Гяриблидян яввял бу ишля мяшьул олан алимляримизин, ейни заманда И.Гяриблинин эцълц мянтиги вя ядябиййатшцнас гялями вар олан чятини асана чевиря билди. Заманында, хцсусян илкин йарадыъылыг илляриндя гаршысында чыхан суаллара ъаваб ахтаран шаирин тутдуьу мювге садялющвлцк адландырылырды. Анъаг ъидди мясяляляр ятрафындакы дцшцнъяляри нязяря алынмады. Вахт кечдикъя фикри айдынлашан, ядябиййат тарихимизя «Бешикдян мязара гядяр бяшярин ящвалы» кими эцълц мянтиги олан бир ясяр бяхш етмиш М.Щади бизя икили щяйат лювщяляри щаггында бир баллада мирас гойду. Мяишят, ъямиййят щадисяляри сийаси щадисяляря дя йелкян ачыр. Биз буну ящатяли бядии, елми, публисист вя с. йарадыъылыьа малик олан М.Щади тягдиматында эюрдцк. Бу йарадыъылыьы бизя елми ъящятдян тящлил едяряк бир букет щалында тягдим едян щюрмятли алимимиз И.Гярибли щям бядии, щям фялсяфи, хцсусиля идрак бахымындан тарихдя юз гиймятини алмыш М.Щади йарадыъылыьыны бир даща кяшф етди. Щады йазыр: Бир мцяййян ганун цзрядир щяйат, Бир доьуш, бир тякамцл, бир инщитат. Беля гойулмуш алямин бинасы, Дяйишмякдир тяряггинин ясасы. Дяйишмяк олмаса, тярягги олмаз, Тябиятин бу гануну позулмаз. Щяйатын язяли вя ябяди ганунларындан данышан Щади йарадыъылыьы юлцм- сцздцр.
|