Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту



Yüklə 3,51 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/48
tarix31.01.2017
ölçüsü3,51 Mb.
#7250
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   48

AFƏT İSRAFİLOVA 

   

 

ADNA 


  

afat-israfilova@rambler.ru 

 

AZƏRBAYCAN VƏ İNGILİS POEZİYASINDA FORMA: QARŞILIQLI 

TƏRCÜMƏ PROBLEMLƏRİ 

 

Açar sözlər:  şeir formaları, ritmik quruluş, poeziya, qafiyə, məcaz, bənzərsiz tə-

əssürat, hədəf dili 



Key words: Poem forms, rhythmical system, poetry, rhyme, metaphor,  unique 

impression, target language 



Ключевые  слова:  Поэма  формы,  ритмическое  система,  поэзия,  рифма,      

метафора, уникальный впечатление, целевой язык 



 

 Orijinal dil və hədəf dili kimi götürdüyümüz Azərbaycan və ingilis dillərinin 

fərqli dil qruplarına (İngilis dili Hind- Avropa dillərinin cənubi german qrupuna, 

Azərbaycan dili isə Türk dilləri ailəsinin cənubi-qərb qrupuna) mənsub olduğunu 

nəzərə alaraq hər iki poeziyada müxtəlif  şeir formaları və onların özəllikləri kimi 

məsələlərə diqqət yetirməyi son dərəcə vacib hesab edirik.   

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

İngilis poeziyasına məxsus aşağıdakı şeir formaları mövcuddur:   

 

Məxsusi qafiyə quruluşu olan şairin bənzərsiz təəssürat yarada biləcək hiss 



və duyğularını əks etdirən lirik şeir;  

 

 



 

 

 



 

Məxsusi qafiyə quruluşu  və ölçüsü olan  nəqledici  qeyri-dramatik  şeir 

növü; Növünə görə fərqli quruluşu olan 14 misralıq şeir növü- sonet:  

 

 



Şekspir soneti – 3 bəndi və son beyti  ayəmbik səkkizlikdə abab cdcd efef 

gg, yaxud abba cddc effe gg qafiyə quruluşu olan sonet növü; 

 

 

 



İtaliya (Petrarka) sonet növü- 8 və 6 misralıqdan ibarət olub  birinci hissə 

və ikinci hissə arasında fikir dəyişikliyini ifadə edən sonet növü.  Ənənəvi qafiyə 

quruluşu 

abbe 


abbe 

café 


café 

       


 

Oda - mötəbər mövzuya həsr edilmiş dəqiq lirik şeir növü;  

 

 



Ağ  şeir növü: qafiyələnməyən ayəmbik (vurğulu və vurğusuz hecaların 

sıralanması) səkkizlik misralardan ibarət şeir;     

 

Sərbəst  şeir: xüsusi ritmik quruluşu olmayan qafiyələnməyən misralardan 

ibarət şeir; Epik şeir: qəhrəmanın xalqı üçün ğöstərdiyi şücaətindən bəhs edən uzun 

nəqledici şeir növü;  Dramatik monoloq: danışanın onu əhatə edən auditoriyaya 

öz həyatının dramatik anları haqqında söhbətidir. Bu söhbət zamanı eləcə də onun 

mənəvi aləmi-xarakteri açılır. Elegiya(lirik) bir şəxsin ölümünə  həsr edilmiş  şeir 

növü; Ballada (lirik): oxunmaq yaxud əzbərlənmək üçün yazılmış sadə, nəqledici 

şeir 

növü 


 

olur.         

 

Çobansayağı (lirik) idealistik terminlərlə çoban həyatından bəhs edən şeir 

növü;  Vilanel lirik şeir forması: aba aba aba aba aba abaa qafiyə quruluşlu, 

birinci və üçüncü misraları qafiyələnən beş  bənddən və 19 misradan ibarət olan 

fransız mənşəli  şeir növüƏyləndirici  şeir növü:  əyləncə  məqsədilə yazılmış 

epiqram və limerik kimi  komik şeir növü. Şotlandiyanın Limerk şəhərinin adı ilə 

adlanır.  Bu cür şeir növünün satira və parodiya kimi ciddi mövzulu  variantları da 



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



17

vardır. Hayku:  5, 7, və 5 hecalardan ibarət olan üç misralıq, xüsusilə incə 

varlıqlardan bəhs edən yapon şeir 

növü; 


     

 

Limerik: yumoru olan cəfəngiyyat aabba qafiyə qurluşu olan şeir növü; 

(73). İngilis şeirində qafiyənin növləri

 

 



 

 

 



  

Qafiyə” sözü xüsusi və ümumi mənada işlənə bilər. Xüsusi mənada qafiyə 

iki sözün son vurğulu saitlərinin və bütün sonra gələn səslərinin eyni olması 

deməkdir;  şeirin iki misrasının sonda olan sözləri qafiyələnən sözlərdən ibarətsə, 

həmin misralar qafiyələnir. Tam qafiyələnən  sözlər qafiyələnən sözlərdəki 

hecaların sayına görə aşağıdakı kimi təsnif olunur:   

 

 

Maskyulin (erkək): son hecasında vurğusu olan sözlərin qafiyələnməsi 



(rhyme, sublime, crime). Feminin (dişi)  vurğusu son hecadan əvvəlki hecada olan 

sözlərin qafiyələnməsi (picky, tricky, sticky)  

 

 

 



 

 

Daktilik: vurğusu son hecadan iki heca əvvəldə olan sözlərin qafiyələnməsi 

(“cacophonies", 

"Aristophanes") 

      

 Ümumiyyətlə “qafiyə” sözünü sözlər arasındakı fonetik bənzərliyin müxtəlif 



növləri kimi də izah etmək olar. Bu fonetik bənzərliyin dərərcəsinə və tərzinə  görə 

qafiyələrin  aşağıdakı növləri vardır:  

 

 

 



 

 

 



Sillabik (syllabic): sözlərin son hecasında sait səs olub-olmamasından asılı 

olmayaraq  eyni səslənməsi. (cleaver, silver, or pitter, patter) 

 

 

 



Tam olmayan: vurğulu və vurğusuz hecalar arasındakı qafiyə (wing, caring) 

 

Semiraym (Semirhyme)- sözdəki əlavə heca ilə qafiyə (bend, ending)  

 

Məcburi (oblique, or slant):  səslərin tam uyğun olmaması ilə qafiyə (gre-

en, fiend)  



Konsonans (consonance): samitlərin uyğunluğu (her, dark)  

 

Yarımqafiyə  misradakı son sözlərin uyğunluğu (bent, ant)  

 

 

Assonans (assonance) saitlərin uyğunluğu (shake, hate)    



 

 

Alliterasiya:  sözlərin əvvəlindəi səslərin uyğun gəlməsi (short, ship)  

 

İngilis poeziyasında  məzmuna görə bir sıra şeir növləri mövcuddur:  

 

Toy poeziyası(Wedding poetry):  Bu tipli şeirlərə Uilyam Batler Yitsin

 “Sən qocalanda” ( “When you are old) “,  Elizabet Bərret Brauninqin “Seni 

mən necə sevirəm” (“How Do I Love Thee”), Xirsistafor Marlunun “Sevən çoban-

dan sevgilisinə” (“The passionate Sheperd to his Love”), Vilyam Şekspirin “Səni 

yay  gününə bənzədimmi mən?” (“Shall I Compare Thee to a Summer”s Day?”) ki-

mi şeir nümunələrini misal gətirmək 

olar. 


    

 

Yeniyetməlik poeziyası:  yeniyetməlik mövzusunda olan  poeziya növüdür. 

Yeniyetmə Poeziyası (Teen Poetry)    Redyard Kiplinqin “Əgər”,  Uilyam Bleykin 

“Pələng”( TheTyger), Corc Qordon Bayronun “Biz ayrılanda” (When We Two 

Parted) , T. S. Eliotun Conatan Svift, S. T. Coulric, Coys Kimler, Emili Dikinson, 

Tomas Hud, Meri Houit, Robert Bönz, Alfred Lord Tenison və Ceyms Folinin  

şeirlərini əhatə edir.    

 

 



 

 

 



 

 

 



Qot poeziyası, yaxud Qaranlıq poeziya  adından da göründüyü kimi bu 

mövzulu poetik nümunələri özündə birləşdirir. Kristina Rozetti, G. Q. Çesterton, 

Anna Finç, Uolter de la Mar, Uilyam Batler Yits, Aleyster Krauli,  Matyö Arnold

Jon Donn, Lord Bayron və başqalarının yaradıcılığında da bu tipli şeirlərə  rast gəl-

mək olur.Məs. Uilyam Bleykin  “Zəhər Ağacı”(A Poison Tree), Radyad Kiplinqin 

“Sən qocalanda”( When You Are Old), “Ölən Qadına” (Upon a Dying Lady) şeir-

ləri bu qəbildəndir.    

 

 



 

 

 



 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



18

  Amerika poeziyası. Amerika poeziyasının hər cür üslubda müxtəlif 

qurluşlu, məzmunlu  şeirlər yazan ən məhşur  şairlərinin əsərlərini  əhatə edir. Məs. 

Edqar Alan Pounun “Qarğa”( The Raven),  Coys Kimlerin “ Üzrxahlıq”(Apology), 

Karl Səndbörqün “Çikaqo”(Chicago) , Con Kuinsi Adamsın  “İnsanın istəkləri”(The 

Wants of Man),  Henri Uordsvorst Lonqfelounun “Milad zəngləri” və s. kimi 

əsərləri misal gətirmək 

olar. 


 

       


 

İngilis  Poeziyası. İngilis poeziyasına hər cür  üslubda fərqli mövzularda və 

qurluşlarda  yazılmlş şeirlər  daxildir.  Məs. Matyö Arnoldun “Ölməzlik” (Immor-

tality), Robert Bricin “Bulbüllər” (Nightingales), Emili Brontenin “Sevgi və dos-

tluq” (Love and Friendship), S. T. Kolricin  “Qoca dənizçi” (The Ancient Mariner),  

Cefri Çoserin “Amansız Gözəllik” (Merciles Beaute), E. B. Brauninqin  “Səni necə 

sevirəm” (How Do I Love Thee) kimi şeir nümunələri  bu poeziyaya daxildir. 

 

Robert Frost (1874 - 1963)Poeziyasına  şairin yazdığı müxtəlif  növ şeir 

formaları daxildir. Böyük şair Amerikanın SanFransisko şəhərində Daily Evening 

Post qəzetinin redaktoru Uilyam Preskot Frostun ailəsində anadan olmuşdur. O,  

Harvardda təhsilini başa vurmuş, atasının ölümündən sonar Masaçuset ştatına 

köçmüşdü. İlk şeiri orada işıq üzü görmüşdü. 1912-ci ildə anası ilə birlikdə anasının 

boya-başa çatdığı  Qlazqoya köçmüşdü. Çoxşaxəli yaradıcılığa malik olan şair dörd 

dəfədən artıq Pulitzer Mükafatına layiq görülmüşdür. Həm  şair,  həm müəllim, 

publisist və  tənqidçi kimi tanınan Robert Frost yaradıcılığının özəlliyi onun 

Amerika  ədəbiyyatında Rober Frost poeziyasına ayrıca yer verilməsinə imkan 

yaratmışdı. Məs. “Şəhərdə bir Çay”(A Brook in the City), “Bir Mömin Baharda” 

(A Prayer in Spring), “Gecə ilə Tanışlıq” (Acquainted with the Night), “Su 

arxasınca Gediş” (Going for Water), “Ruh Evi” (Ghost House), “Sevgi və bir sual” 

(Love and a Question) və s.   Azərbaycan  ədəbiyyatında ölçü, qafiyə, ritm 

baxımından  aşağıdakı  şeir formaları mövcuddur:  Heca vəzni. Bu vəznin iki mü-

hüm  şərti var: ölçü və bölgü. Bunlardan birincisi misralardakı hecaların sayının 

bərabərliyinə; ikincisi isə misradakı heca mikroqruplarının uyğunluğuna  əsaslanır. 



Sərbəst vəznli şeir: Sərbəst şeir ölçülü şeirin əksini təşkil edir ki, bu qarşı-qarşıya 

qoyulma da müxtəlif fərqləndirici əlamətlərə malikdir. Bu əlamətlərdən ən mühüm-

ləri isə birinci növbədə  vəzn və qafiyə,şeirin fonetik təşkili,  məcazlar sistemi və 

sairədir. Bu forma ənənəvi qafiyə sistemini, ölçünü rədd edir. Azərbaycan sərbəst 

şeirində vəznin əsasını ritmik vahidlər-taktlar təşkil edir. Necə ki müxtəlif sayda he-

cası olan bölgülər heca vəznində  əsasdır, sərbəst vəzndə  həmin vəzifəni ritmika-

intonasiyanın vahidləri olan taktlar (təqtilər) yerinə yetirir. Əruz vəzni:  Bu söz 

farsca ölçü deməkdir.  Ədəbiyyatımızda bu şeirin rəməl, həzəc bəhrləri  geniş 

şəkildə  əvvəllər işlənmişdir.  Əruzun 19-dan çox bəhri vardır. Halhazırda bu vəzn 

ədəbiyyatımızda sıradan çıxmaq üzrədir.  Qafiyə quruluşuna görə Azərbaycan 



şeirinin növləri:  Məsnəvi  (ikilik)– iki misranın həmqafiyə olduğu bənddir. ( 

qafiyə quruluşu  a-a, b-b, c-c...); Qəzəl (ikilik) - geniş yayılmış lirik şeir növüdür. 

(qafiyə qurluşu a-a, b-a, c-...) Üçlük-qafiyə sisteminə görə  fərqlənir. Məs. a-a-a, a-

b-a, b-b-b və.s.  Dördlüklər-poeziyamızda  ən geniş yayılmış  şeir növü. Bu şeir 

növünün qafiyə qurluşuna görə aşağıdakı formaları vardır: a-a-a-b, 2- a-a-a-b, 3. a-

a-b-a, 4- a-b-a-b, 5- a-b-c-b, 6-a-a-b-b ( məsnəvi), 7-a-b-c-d, 8-a-b-b-a 

 

İkinci və üçüncü növ qafiyə quruluşu olan şeir növünə aşıq poeziyasına xas 

olan qoşma(on bir hecalı), gəraylı (səkkiz hecalı), təcnis kimi şeirlər daxildir. 



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



19

 

Aaba qafiyə qurluşu olan şeirə bayatını, rübaini aid etmək olar.   

 

Abab qurluşlu  şeirlərə çarpazqafiyəli dördlük deyirlər. Abab qafiyəlınmə 

natamam çarpaz dördlüyə aiddir. Aabb qafiyəli şeirlər- məsnəvi adlanır.    

 

Beşliklər-poeziyamızda iki növü vardır: müxəmməs və  təxmis(qafiyə 

qurluşü-a-a-b-a-d,a-b-a-b-a, a-b-b-a-a, a-b-c-c-b, a-b-c-a-b, a-b-c-b-d, a-a-b-b-c) 

 

Altılıqlar-müsəddəs şeir növüdür. (qafiyə quruluşu-a-b-a-b-c-c, a-a-b-a-c-

d, 


a-a-a-b-c-b, 

a-b-c-b-e-d) 

       

 

Yeddiliklər-müsəbbe  şeir növüdür. (qafiyə quruluşü-a-a-b-b-a-c-c, a-b-c-



b-d-b-f) Səkkizliklər- qafiyə quruluşu a-b-c-b-d-d-b-c (1, 72). 

 

 



 

İngilis poeziyasında olduğu kimi Azərbaycan  türk ədəbiyyatında da 

məzmununa və quruluşuna  görə bir çox şeir formaları vardır. Bunlara misal olaraq 

aşıq poeziyasını, meyxana (bədiyyə) kimi şeir formalarının adını göstərmək olar. 

 Azərbaycan türk  poeziyasında çox vaxt populyar forma kimi tanınan qəzəl 

janrını çox vaxt Qərb poeziyasının sonet janrı ilə müqayisə edirlər. Bu iki şeir 

formasında zahiri oxşarlıq olsa da,  fərqli cəhətlər də çoxdur. Bu fərqlər özünü tərcü-

mədə də göstərir və bəzən müəyyən cətinliklər də yaradır. Azərbaycan yazılı ədəbiyyatı  

VII-X əsrlərdə formalaşsa da,  ilk şeir nümunələri XIII əsrə  aid edilir. Sonrakı əsrlərdə 

isə ana dilimizdə yazılı ədəbiyyat, o cümlədən bitkin şeir nümunələri yaranmışdır. XI 

əsrdə Yaxın Şərqin bir sıra ölkələrində olduğu kimi Azərbaycanda da əsas poeziya 

dili fars-dəri dili sayılırdı. Azərbaycanda ilk qəzəl Qətran Təbriziyə məxsusdur. XII 

əsrdə Azərbaycan  ədəbiyyatında qəzəl Fələki  Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, 

Xaqani Qivami Mütərrizi və Nizami Gəncəvi sənətində müstəqil janr kimi böyük 

şöhrət qazanmışdır. Qəzəl öz quruluşu ilə diqqəti cəlb edir- hər beytin birinci mis-

rasındakı axırıncı söz ikinci misrada sual şəklində qoyulur və aydınlaşdırılır. Qəzəl-

dəki beytlərin, xüsusən son misraları poetik baxımdan maraqlıdır- bir misrada iki 

bədii sual və iki bədii təyin. Bu növ kompozisiya emosionallığı qüvvətləndirir, mə-

nanın oxucuya daha təsirli çatmasına və ehtizazına xüsusi təkan verir (19, 42). 

 

Qəzəlin birinci beytinin misralarında daxili qafiyə olur. Digər beytlərin ikin-



ci misrasında birinci beytin misralarının sonunda təkrar olunan söz sonda gəlməklə, 

ondan əvvəlki söz birinci beytdə qafiyələnən sözlə qafiyələnir, birinci misralar isə 

sərbəst olur.  (Aa ba ca da ea və s.) Qazi Bürhanəddin və Nəsimi yaradıcılığı XV-

XVI əsrlərdə doğma dildə yaranan qəzəlin gələcək inkişafı üçün mərhələ rolunu oy-

nadı. Bu dövrdə qəzəl  yazan sənətkarlarımız artıq üstünlüyü ana dilimizə verirdilər. 

Məhəmməd Füzuli ədəbiyyatımızda qəzəl ustası kimi böyük şöhrət qazanmışdır. 

Təsadüfi deyil ki, XX əsrin ortalarında Fizulinin davamçısı sayılan Əliağa Vahid ki-

mi qəzəlxan yetişmişdir. 

 

Ədəbiyyat: 



 

1.Axundov Ağamusa. Şeir sənəti və dil. Bakı, Yazıçı, 198 

2. Arif M. Ədəbi-tənqidi məqalələr. Bakı, 1958 

 

 



  

3.Nağıyeva  Ş. “Müasir Azərbaycan poeziyasının ingilis dilinə  tərcüməsində milli 

koloritin   saxlanması”. Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün 

dissertasiya. Bakı, 1997 

4. Poetik tərcümələr, I toplu, , Xəzər Universitəsi Nəşriyyatı, 2005 

 

                               



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



20

5. Nağıyeva Ş. “Müasir Azərbaycan poeziyasının ingilis dilinə tərcüməsində milli 

koloritin saxlanması”. Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün 

dissertasiya. Bakı, 1997             

6. Poetik tərcümələr, I toplu, , Xəzər Universitəsi Nəşriyyatı, 2005 

                          

7. Nida E. A. Principles of translation as Exemplified by Bible  Translating // In 

Book: on Translation, N. Y. 1966.  

8.http://en.wikipedia.org/w/index.phptitle=Special:Captcha/image&wpCaptchaId

=2139062408)           

9. https://twitter.com/bayati_az/status/8119329946079232  

10. www.translit.az 

 

A.Israfilova 



Form in Azerbaijan and English Poetry: Problems of mutual translation 

Summery 


 

Literary translation bother between existing boundaries languages. The art of 

translation is always trying to refute the idea and that is impossible transfer from 

one to the other. We can say that the subtlety of meaning in the original text and the 

requirement that the translators put in front of him always affect the literary 

translation . Naturally, translators try to be fair in their profession and are 

demanding literary translation of the original text . Because of the existing borders 

between languages interpreters consider themselves disabled , because as far as 

possible, must be faithful to the original meaning. 

                  

А.Исрафилова 

       Формa  Азербайджанской и Английской поэзии: проблемы,   

                                представляющие взаимный перевод  

 

 

Резюме  



 

 

Границы  существующие  между  языками  утруждают  художественный 

перевод.  Поэтому  искусство  перевода  всегда  старается  опровергнуть  мысль 

что  перевод  с  одного  на  другой  невозможен.  На  самом  дель,  можно  сказать 

что,  тонкость  смысла  в  оригинальном  тексте  и  требования  которые 

переводчики ставят перед собою всегда влияют на художественный перевод. 

Естественно, переводчики стараются быть справедливый в своей профессии и 

требовательно относятся к художественному переводу оригинального текста. 

Из-за  границ  существующих  между  языками  переводчики  считают  себя 

ограниченными,  потому  что  насколько  это  возможно,  должны  быть  верны  к 

оригинальному смыслу. 

 

Rəyçi:                  Lalə Məsimova 



                 filologiya üzrə fəlsəfə  doktoru, dosent  

 

 



                         

 

 



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



21

RƏHİMƏ MƏMMƏDOVA  

ADNA Xarici dillər kafedrası   

rahima@mail.ru 

 

İNGİLİS DİLİNDƏ PREFİKSLƏRİN ROLU 



 

Açar sözlər: söz yaradıcılığı, prefiks, inkarlıq, şəkilçi 

Key words:, prefix word building, negation, affix 

Ключевые слова: префикс, отрицание, аффикс, словообразование,   

 

Müasir ingilis dilində sözdüzəltmənin dilin zənginləşməsində əvəzsiz xidməti 



var. Sözdüzəltmə prosesində prefiks və suffikslərin böyük rolu var. Suffiks və 

prefikslər arasinda köklü dəyişikliklər mövcuddur. Bu fərq təkcə prefikslərin sözlə-

rin əvvəlinə, suffikslərin isə sözlərin sonuna əlavə olunmasında əks olunmur. Belə 

ki, suffikslər bu və ya digər nitq hissəsinə qoşulanda onu digər qrammatik kateqori-

yaya çevirə bilir (to eat- eatable), lakin prefikslər belə çevirmə qabiliyyətinə malik 

deyillər. Prefikslər qoşulduqları sözün ancaq leksik mənalarını dəyişə bilirlər. Pre-

fiks sərbəst şəkildə istifadə oluna bilməyən sərbəst söz köklərinə əlavə olunan mor-

femdir. Eyni zamanda bir prefiks müxtəlif nitq hissələrinin əvvəlinə əlavə edilə bi-

lər. Məsələn: misunder-standing, misunderstand.    

 Suffikslər və prefikslər ingilis dilinin söz yaradıcılığında çox böyük əhəmiy-

yətə malik olub, ingilis dilinin lüğət tərkibinin zənginləşdirilməsində böyük rol oy-

nayır.  


Müasir ingilis dilində prefikslər hansı nitq hissələrini yaratdıqlarına görə 

aşağıdakı növlərə ayrılırlar:  

a) Fel düzəldən prefikslər (be-, de-, en-,out-,un-.) 

b) İsim düzəldən prefikslər (ex-, arch-, ana-, dys-, per-.) 

c) Sifət düzəldən prefiks (cis-.) 

d) Zərf düzəldən prefiks (a) və s. 

   Mənasına görə prefiksləri iki qrupa ayırmaq olar: Təsdiq məna ifadə edən 

prefikslər və inkar məna ifadə edən prefikslər. 

Prefikslərdən bəhs edərkən onların aşağıdakı təsnifatını qeyd etmək vacibdir: 

1)  əsl ingilis mənşəli prefikslər və alınma prefikslər  

2)  bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi düzəldə bilən və ya bir nitq 

hissəsindən başqa nitq hissəsi düzəldə bilməyən prefikslər  

3)  təkvalentli və çoxvalentli prefikslər  

4)  inkarlıq bildirən və inkarlıq bildirməyən prefikslər  

Dünyada elə bir dil mövcud deyil ki, o təcrid edilmiş şəkildə inkişaf etsin. Xa-

rici aləm daim ona təsir edir. Cəmiyyət yaranandan müxtəlif tayfa, qəbilə, xalq və 

millətlər həmişə bir-biri ilə  təmasda olmuş, müxtəlif xalqlar arasında ticarət və s. 

əlaqələr yaranmışdır. Bütün bunların nəticəsində xalqlar, onların dilləri qaynayıb-

qarışmış, bir-birinə müxtəlif sahələrdə qarşılıqlı  təsir etmiş, bir-birindən sözalma 

prosesləri baş vermişdir. Dil əlaqələrini xalqlar və millətlər arasındakı digər əlaqə-

lərdən ayırmaq mümkün deyil. 

Əlaqədə olan dillər bir-birindən ehtiyac duyduqlarını ünsiyyəti təmin edə bil-

mək üçün özündə olmayanları alır. Xalqlar arasında baş vermiş dil əlaqələri inkişaf 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



22

etdikcə bir dildən başqa bir dilə keçən alınmaların xarakteri də dəyişir. Burada söz 

yaradıcılığı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Söz yaradıcılığında, ingilis dilinin lüğət eh-

tiyatının zənginləşməsində prefikslərin xüsusi yeri vardır. Prefikslər elə sözdüzəl-

dici morfemlərdir ki, onlar söz kökündən əvvəl gəlir, sözün leksik mənasını dəyiş-

dirir və əksər hallarda onun bu və ya digər leksik – qrammatik sinfə məxsus olması-

na təsir göstərmir.   

İngilis dilində mövcud olan əsil mənşəli prefikslər sayca alınma prefikslərdən 

azdır. Belə ki, ingilis dilində müxtəlif dövrlərdə başlıca olaraq latın, yunan və 

fransız dilindən alınma çoxlu sayda prefiks mövcuddur. İngilis dilində əsasən möv-

cud olan alınma prefikslər aşağıdakılardır: -a, - anti, -arch, - bi, -circum, -cis, -co, -

contra, -counter, -de, -demi, -dis, -en, -ept, -ex, -extra, -hemi, -hyper, -hypo, -in, -

inter, -intro, -mal, -meso, -meta, -mono, -non, -pan, -pantro, -para, -peri, -poly, -

post, -pre, -pro, -proto, -re, -retro, -semi, -sub, -super, -sur, -syn, -trans, -tri, -ultra, -

uni, -vice.  

Bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi yaratmaq qabiliyyətindən asılı olaraq 

prefikslər iki qrupa bölünürlər: Bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi yarada bilən 

və bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi yarada bilməyən prefikslər.  

1) Bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi yaradan prefikslər aşağıdakı 

modellər üzrə  işlənir.  Pref+N=V, Pref+A=V, Pref+N=A, Pref+N=Adv, Pref+V=S. 

Məsələn: to dismember, to dishonour, to disbale, to denude, non-smoker, non-conduct-

or, abed, afield, perforce, overnight, awake, asleep və s.  

2) Bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi yaratmayan prefikslər aşağıdakı 

modellər üzrə  işlənir.  Pref+N=N, Pref+A=A, Pref+V=V. Məsələn: non-interference, 

atheist, non-commital, unwealthy, invisible, achromatic, to decode, to decarbonize, to 

unbutton, to unfold, to dislike, to disbelieve, to diapprove, to miscount. və s. 

İngilis dilində mövcud olan iyirmi beş bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi 

yarada bilən prefıkslər iki qrupa bölünür: 

Birinci qrupa substantivləşmiş  və adyektivləşmiş söz köklərindən fel düzəldən 

prefıkslər daxildir. Bunlara  be-, de-, dis-, en-/in-, inter-, out-, over-, re-, un- və s. misal 

ola bilər. 

İkinci qrupa substantivləşmiş söz köklərindən, söz birləşmələrindən və feli 

sifətlərdən sifət düzəldən prefıkslər daxildir. Bunlar ante-, anti-, inter-, intra-, multi-, 

over-, poly-, pre-, post-, pro- sub-, super-, supra-, un-, under- və başqalarıdır. 

Prefikslər valentlik baxımından 2 qrupa bölünür: təkvalentli və çoxvalentli 

prefikslər. Prefikslərin valentliyi dedikdə onların neçə  dənə nitq hissəsi ilə birgə 

işlənə bilmək qabiliyyəti nəzərdə tutulur. Bəzi prefikslər yalnız bir nitq hissəsinə 

əlavə olunub ondan yeni sözlər düzəldə bildiyi halda, bəziləri isə iki və daha artıq 

nitq hissəsinə  əlavə olunub onlardan yeni mənalı sözlər düzəltmək qabiliyyətinə 

malikdir. 

Təkvalentli prefikslərə aşağıdakıları misal göstərmək olar: arch-, hemi-, cis-, 

pan-, per-. Məsələn: archenemy, hemistich, pan-American, perchance və s. 

Çoxvalentli prefikslərə isə aşağıdakıları misal göstərmək olar: dis-, non-, a-, 

mis- və s. Məsələn: to dislike, dismember, to dishonour, non-agression, non-

resistance, non-fulfillment, nonalcocholic, noncommital, mistrust, misconduct, to 

misunderstand, to misbehave, atheist, assymetry, anhydrous və s.  



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



23

Prefikslərin bir çoxunun inkarlıq mənası bildirməsi ilə bağlı olaraq prefiksləri 

inkarlıq bildirən və inkarlıq bildirməyən prefikslər kimi təsnif edilib, iki qrupa 

bölmək olar. 

İngilis dilində mənasına görə inkarlıq bildirən  prefikslər aşağıdakılardır: 

a-, de -, dis-, ill-, in-, mis -,  non-, -un-. və s. 

Məsələn: anormal, to deforest, to discourage, ill-bred, ill-fated, inconvenient, 

irregular, misbehave, nondairy, unimportant, to unbutton. 

İnkarlıq prefikslərinin həmçinin mənşəyinə görə iki növü var: alınma 

prefikslər və əsil mənşəli prefikslər. Alınma inkar prefikslərə a-, de-, dis-, in-, non- 

əsil mənşəli prefikslərə isə un-, ill-, mis- və s. misal ola bilər.  

İnkarlıq prefiksləri həmçinin bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi düzəldə 

bilmə qabiliyyətinə görə iki yerə bölünür. Bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi 

düzəldə bilən inkarlıq prefiksləri aşağıdakılardır: de-, dis- və s. Məsələn: to desting, 

to discourage.  

Bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi düzəldə bilməyən inkarlıq prefiksləri: 



a-, ill-. in-, mis-, non-, un-. Məsələn: non-American, non-interference, illegal, 

inconvenient, achromatic, atheist, ill-bred, ill-timed, ill-fated, ill-wisher, unwealthy.  

Əlavə olunduqları nitq hissələrinin sayına əsasən ingilis dilində mövcud olan 

inkarlıq prefikslərini iki qrupa ayırmaq olar: çoxvalentli və təkvalentli. 

İngilis dilində olan əksər prefikslər təkvalentlidir və onlar yalnız bir nitq 

hissəsinə əlavə olunur. A-, de-, ill-, non- inkarlıq prefiksləri çoxvalentlidir və onlar 

bir neçə nitq hissəsinə əlavə oluna bilir. 

İnkarlıq prefikslərini digər prefikslərdən fərqləndirən cəhət onların inkarlıq 

mənasının növü və  mənası ilə bağlı olmasıdır. Bu nöqteyi-nəzərdən inkarlıq 

prefiksləri iki qrupa bölünür: 

 1) Əlavə olunduqları söz köklərindən inkar mənalı sözlər düzəldən inkarlıq 

prefiksləri. Məsələn: a-, in-, dis-, non-, un. (non-interference, intolerable, 



disrespect, to displease, unpleasant, abnormal və s). 

    2) Əlavə olunduqları söz köklərindən ifadə etdikləri mənadan məhrumiyyət 

və ya əks mənalı sözlər düzəldən inkarlıq prefiksləri: Məsələn: de-, be-, un-.(to 

decode, to deforest, to denitrify, to decarbonize, to besting, to uncoil, to unbutton). 

İngilis dili ilə müqayisədə Azərbaycan dilində prefikslərin rolu və əhəmiyyəti 

nədir? İngilis dilindən fərqli olaraq Azərbaycan dilində əsil Azərbaycan mənşəli heç 

bir prefiks mövcud deyil. Dilimizdə mövcud olan prefikslərin hamısı başqa 

dillərdən keçmiş sözlərlə birgə dilimizə daxil olan ön şəkilçilərdir. 

Azərbaycan dili özünün müxtəlif tarixi inkişaf dövrlərində  bəzi dillərlə 

əlaqədə olmuşdur.  İlk növbədə Azərbaycan dili ərəb və fars dilləri ilə  əlaqədə 

olmuş, ərəb və fars dillərindən Azərbaycan dilinə bir çox sözlər və onlarla birlikdə 

bəzi isim, sifət düzəldən ön şəkilçilər keçmişdir. Məsələn: na-, bi-  (naməhrəm, 

namərd, nadinc, binamus,  biədəb, bisavad və s). 

Bu fikri rus dili və  həmin dildən bu dil vasitəsilə keçən söz və  şəkilçilər 

haqqında da demək olar. Məsələn, rus dilindən vasitəsilə Azərbaycan dilinə keçmiş 

-a ön şəkilçisini buna misal göstərmək olar. Məs: anormal, asimmetrik, asinxron, 



asemantik, asintetik və s. 

Azərbaycan dilində mövcud olan -na inkar prefıksi sifətlərə  əlavə olunaraq 

onlardan eyni adlı nitq hissəsi düzəldir. Məs: narazı, namərd. 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



24

Bi- inkar prefiksi isimlərə  əlavə olunaraq əlavə olunduğu nitq hissəsindən 

sifət düzəldir. Məsələn: bivəfa, bihal və s. 

A- inkar prefiksi həm sifətlərə, həm də isimlərə əlavə olunaraq onlardan eyni 

adlı nitq hissəsi düzəldir. Məsələn: asinxron, asimmetriya və s.  

İngilis dilindən fərqli olaraq Azərbaycan dilində əksər isim və sifətlərin inkar 

mənası inkar prefiksləri ilə deyil -sız, -siz, -suz, süz və -ma inkar sufıksləri 

vasitəsilə düzəlir. Məs: ağılsız, düşüncəsiz, əhəmiyyətsiz, dadsız, qarışmama, hücum 



etməmə. 

Azərbaycan dilində fel düzəldən inkar prefiksləri olmadığı üçün fellərin inkar 

mənası inkar mənalı fellərlə ifadə olunur. Məs:  təşkil etmək-pozmaq, yığmaq-

dağıtmaq. 

İngilis dilindən fərqli olara Azərbaycan dilinin söz yaradıcılığında inkarlıq 

prefiksləri elə  də önəmli yer tutmur və ingilis dilində inkar suffiksləri ifadə edir. 

Bundan başqa ingilis dilindən fərqli olaraq Azərbaycan dilində mövcud olan 

inkarlıq prefikslərinin hamısı alınma prefikslər olub, başqa dillərdən alınma sözlərlə 

işlənir. Çox az hallarda bu inkarlıq prefikslərinə Azərbaycan mənşəli sözlərdə rast 

gəlmək olar. 

İngilis dilində Azərbaycan dilindən fərqli olaraq inkarlıq prefikslərinin ifadə 

etdikləri məna çalarları daha genişdir, çünki ingilis dilində inkarlıq prefiksləri həm 

əks, həm inkar, həm də  məhrumiyyət mənalarını ifadə edir. Azərbaycan dilində 

mövcud olan inkarlıq prefiksləri isə yalnız inkar mənalarını ifadə edirlər.  

 

Ədəbiyyat  



Yüklə 3,51 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   48




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin