Азярбайъан милли елмляр академийасы


Colan Türkmanlarının mətbəxi



Yüklə 4,55 Mb.
səhifə50/50
tarix02.01.2022
ölçüsü4,55 Mb.
#2782
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   50
Colan Türkmanlarının mətbəxi yazısı aşağıdakı sayt əsasında hazırlandı: http://halapturkmen.blogcu.com/-/11247082
COLAN TÜRKMANCASINDA İŞLƏNMİŞ ƏSKİ SÖZLƏRDƏN SEÇMƏLƏR


Colan Türkmancası ilə

Azərbaycan Türkçəsi ilə







İNSAN GÖGDƏSİ ÖGƏLƏRİ

İNSANIN BƏDƏN

ÜZVLƏRİ

ağız

ağız

axrıq

bəlğəm

alın, annı

alın

am

am, amcıq

arqa

arxa

avuç

ovuc

ayak, eylek

ayaq

ayrık

iki bığın arası

azı

azı

bacak

bacaq

bağ

çatma (qasları bir-birinə bağlanmış. Çatma qaş)

bağır

bağır (qara çiyər)

bağırsak, bağırsalıq

bağırsaq

bahla

gözü böyük

baldır

baldır

barmak

barmaq

barmakizi

barmaq izi

baş

baş

bél

bel

beng

xal, bənəg

béyrək

böyrək

bıyık

bığ

bilək

bilək

boğaz

boğaz

bommaq

Qırmızı yanaq

boyun

boyun

bögri, bögür

böyür, yan

burru

burun

büzzük

büzdüm

qasıq

qasıq

can

can

ciger

ciyər

çaplak

şapalaq

çatal

iki qıçın arası

çatal

iki barmağın arası

çəñə, çenge

çənə

çiñ, çing

çiyin

çizgilər

çizgilər (üz və bədəndəki xətlər)

çopur

çopur

damar

damar

dəpə

təpə (başın ən yüksək hissəsi)

dəri

dəri

dırnak

dırnaq

dil

dil

dirsək

dirsək

diş

diş

diz

diz

dölyatağı

uşaqlıq

döş

döş

dudak

dodaq

düşükdiş

mırıq (düşən diş)

əmzik

əmzik

ən

əl

gəbəlik

hamiləlik

göbək

köbək

gögdə

gövdə, bədən

gögis

köks

göt

göt

göz

göz

gözbébegi

göz bəbəyi

gözğabağı

göz qapağı

ğafa

baş

kalça

qılça

ğan

qan

ğanat

qanat

ğarrın

qarın

ğaş

qaş

ğıç

qıç, ayaq

ğıl

qıl

ğocak

qoçaq

ğol

qol

ğoltuk

qoltuq

ğoltukaltı

qoltuqaltı

ğovık

qovuq, sidik kisəsi

ğoyın

qoyun (qucaq)

ğulak

qulaq

ğursak

qursaq, mədə, kəklik

kəkil

kəkil

kelle

kəllə

kiprik

kirpik

kök

kök

memek

məmə

omırğa

onurğa

osrık

osduraq

ökçe

daban

saç

saç

saya

aya, əlin içi, ovuc

semizlik

kök

sırt

sırt, arxa

sik

sik

sigil

ziyil

siñir

sinir

solık

soluq, nəfəs

sumsuk

təpik, dümsük

südük

sidik

sümük

sümük

süt

süd

ter

tər

tommak

toppuş

tommuk

toppuş

topık

topuq

tormık

buxov

tüfrik

tüpürcək

tükrik

bəlğəm, tüpürcək

uc

uç (barmaqların uçu)

us

ağıl, huş

xappaz

qapaz

yağ

yağ

yaka

yaxa

yaş

yaş (göz yaşı)

yég




yumrık

yumruq

yüklilik

hamiləliyin başlangıcı

yürək

ürək

zülüf

saç, tük


TABİƏT


TƏBİƏT


akanyıldız

axan ulduz, meteor

arık

arx

ay

ay

aytutulumu

ay tutulması

bulut

bulud

çağlayan

çağlayan, şəlalə

çamır

palçıq, çamır

çay

çay

dağ

dağ

daş

daş

dəñiz

dəniz

dəpə

təpə

dərə

dərə

gög

göy

gögerti

göyərti, yaşıllıq

göl

göl

gölək

gölməçə

gün

gün

Gün, Günəş

Gün, Günəş

güntutulumu

gün tutulması

kaya

qaya

kayır

çınqıl (kiçik daşlar)

ğum

qum

ırmak

irmaq, nəhr, böyük çay

şimşək

şimşək

yağmır

yağış, yağmur

yér

yer

yıldırım

ildırım

yıldız

ulduz

yol

yol


HACATLAR


GEYİMLƏR


Erkekler için

Kişi geyimləri

ayakğabı 

 ayaqqabı

babuç

papış

béz

bez

demir

dəmir

çıb

cib

çorab

corab

edik

çəkmə

əllik

əlçək

ém, şalcar

şalvar

göncüklük

cibli geyim

göynek

köynək

ğayış

qayış , kəmər

ğurşak

qurşaq

işlik

içlik, alt geyim

kəmər

kəmər

köncük

cib

kuşak

qurşaq

lekəlik

corab

ros - tağlık




sekö

palto

talık




terrik

tərrik, şap-şap, çəkələk


AVRAT İÇİN


QADIN GEYİMLƏRİ


ansalıp

üz boyası, makyaj (ansalıp = kökü yandırılıb bibər və paxla ilə qarışdırılaraq üz boyası hazırlanan bir bitki)

ayakğabı

ayaqqabı

dəmir

dəmir

don

don

dögin

döymə

gezi

boyunbağı 

gümüşbiləzzik

gümüş bilərzik

ğına

xına

kapkap

taxtadan düzəldilən tərlik,

şap-şap


midəs

tərlik 

poşu/puşu

bəzək üçün geyimə taxılan qumaş

sürmə

sürmə

təntən

bəzək üçün geyimə taxılan qumaş

ünek

önlük

yağlık

yaylıq

yüzzik

üzük


GENÇTEN ÖTRÜ


GƏNÇ ÜÇÜN


bılağı

qolçaq, bilərzik  

déynək

 

fasğır




ğemmez

alt paltarı

işligi

köynək, qısa çəpkən

pafta göynek

bafta göynək 

şerval, şalvar

şalvar

xancar

 xənçər

yəmənî

yəməni, xəncərin, qəmənin qını


DİNÎ SÖZLER


DİNÎ SÖZLƏR


aptaz almak

abdəst almak

camı

məscid

gög

göy, səma

kenise

kilisə

musurman

Müsəlman

namaz ğılmak

namaz qılmaq

oruc tutmak

oruç tutmaq

péyxəmbər

peyğəmbər

tañrı

Tanrı - Allah

ulak

rəsul, elçi

xırıstyan

xristian

yıldız

ulduz

gögçək

göyçək, mələk

gögçə

mələk

gögçen

mələk


YÉMEKLER



YEMƏKLƏR

ağız

ağuz

buğda aşı

buğda aşı

çelem

turşu

çökelek (yoğrut kuruması)

qurud

doğramaç

doğramac

eşkili çörək

xəmrəli çörək

ğurut

qurud

ğuru uzum

kişmiş, mövüz

mərcimək çorbası

mərcimək şorbası

sütli pirinç

südaşı

şorma

şorba

tarmız




tarxana

tarxana

uymaç

umac

yoğurt çorbası

qatıq aşı

zabarık





MELZEMELER


MATERİALLAR


basbus

qəndil 

çıra

çıraq

mum

şam, mum


SAVINMA

QORUNMA MATERİALLARI


bıçak

bıçaq

ğama

qəmə

ğarğı

nizə, qarğı

ğılınç

qılınç

ğurşun

qurğuşun

mızrak

mızraq

ok

ox

palta

balta

süñü

süngü

tüfəñ

tüfəng

yay

yay


EKİM MALZEMELERİ


ƏKİN MATERİALLARI


çapır daşı

nov daşı

çatal

yaba, şana 

çekiş

çəkiç

çüt

çüt

gəm

gəm, vəl

gəm daşı

gəm daşı 

ğazma

külüng, qazma

kürək

kürək

luğluğu




mekmer

 

orak

oraq 

saban

kotan 

tarla

tarla

tokmak

toxmaq

torpan

dəryaz, kərənti 


ÇÜT PARÇALARI


ÇÜT PARÇALARI


bilezzik




bonduruk

boyunduruq 

bülke

 

çivi

çiv 

ğılınç

qılınc 

kepse




saban

kotan 

sambı

samı 

sürme demiri

sürmə dəmiri

ulak

xışın qolu, ulama


DOKIMA MALZEMELERİ


TOXUMA

MATERİALLARI


ağırşak

ağırşaq (ip əyirilən iyə ağırlıq üçün taxılan yarımkürə biçimli sümük və ya ağac parçası)

biz

 biz

çarpana

çarpana (toxuma dəzgahındakı 4 deşikli kvadrat taxta parçası)

ğıyık

qıyıq 

ig

iy 

kirmen

kirmən, əyirmən (əldə yun əyirmək üçün alət)

tantazı




yüñ tarağı

yun darağı 


ŞÜNE


MƏTBƏX


ataş (od)

od

çakmak

çaxmaq

çanak

çanaq

çatal

çəngəl

degirmen

dəyirman

dibek

dibək

dibekeli




ğap

qab

ğaşık

qaşıq

ğavurğa

qovurğa 

ocak

ocaq

ocakbaşı

ocaqbaşı 

odın

odun

oklağı

oxlov

süprigi

böyük süpürgə

süprik

kiçik süpürgə

şüne

mətbəx

tava

tava

taxta

taxta

tézzek

təzək

yarmaç

yarmaça


OTIRMA ODASI


OTURMA OTAĞI


döşək

döşək

kebe

gəbə

kilim

kilim

kürsi

stul, kürsü

sökenek

yasdıq növü, söykənəcək

xalı

xalı


YATMA ODASI



YATAQ OTAĞI


taxt

taxt

yastık

yasdıq

yorğan

yorğan

yüklik

yük yeri, farmaş 


AVRAT MALZEMELERİ


QADIN ƏŞYALARI

güzüñü

güzgü

tarak

daraq

ÇOCUK MALZEMELERİ

UŞAQ ƏŞYALARI


bélək

bələk

béşik

beşik

sallangaç (çocok için)

yelləncək


MALZEMELER


MATERİALLAR


béşek/başak

başaq

bişek

nehrə çalxalamada

işlədilən ağac



bişeksapı

nehrə çalxalamada

işlədilən ağacın sapı



çekberi

dırmıq növü

kertik

kərtik, çərtik, nişan 

sapan

sapand 

timbil

avtomobil

tulık (tulığ)

tuluq 

uyan

yüyən

yayık/yanlık

nehrə


BİTKİLER


BİTKİLƏR


ağı

ağı, zəhərli ot 

ansalıp




çaşır

çaşır 

çaşır sapı

çaşır sapı 

çaşır siki




çayır

çayır

çigdem

çiğdem

çiriş

çiriş 

göbelek

köbələk

ğamış

qamış

ğañal

qanqal 

ğaramık




ğarğut




ğasal




ğaşak




ğazağı




ğınnap

alça

ğoz

qoz

hayyıt




ıspatan

 su tərəsi

igirtme




keñer




kömeç

köməç (mayasız çörək)

murt

Mersin ağacı və meyvəsi







orşat




ot

ot

pancar

çuğundur, pazı

pekmez çiçegi

bəhməz çiçəyi

salıp çiçegi




sızağan




sulu ğañal




sütlügen

süddüyan 

şeker tikeni





MEYVELER


MEYVƏLƏR


alma

alma

ərik

ərik

eşki léymin

limon

ğarpız

qarpız

ğavın

qovun

harpuş




iki dünya

yapon əzgili

incir

incir

léymin

limon

mısır inciri

meyvəsi yeyilən kaktüs

nar

nar

üzzim

üzüm


ĞUŞLAR


QUŞLAR


altın cücügü




culuk




cücük

cücə

gavurcan

göyərçin

ğarağuş

qaraquş

ğarğa

qarğa

ğartal

qartal

kəklik

kəklik

şahin

şahin

tavık

toyuq

tıbıt

hindquşu, həştərxan toyuğu

yarasa

yarasa

zerzir




HAYVANLAR

HEYVANLAR


arslan

aslan, şir

at

at

ayğır

ayğır

ayyı

ayı

buğa

buğa

buzağı

buzov

celen

ceyran

çakal

çaqqal

dana

dana

davşan

dovşan

dəvə

Dəvə

dilki

tülkü

énək

İnək

ənik

ənik

eşşək

eşşək

geçi

keçi

ğaplan

qaplan

ğatır

qatır

ğısrak

qısraq

ğoyın

qoyun

ğurt

qurd

ğuzı

quzu

it

it

kedi

pişik

köpək

köpək

oğlak

oğlaq

oklu kipri

oxlu kirpi

ökiz

öküz

pars

bəbir, bars

püssük

pişik balası, mavrı

sıçan

sıçan

sırtlan

kaftar

sülük

zəli

tay

day, daylaq, dayça

tazı

tazı

udrum

dəvə balası

yılan

ilan

yumma kipri

kiçik və yumru kipri

zıpa

sıpa


HAYVANLARA İLGİLİ

HEYVANDARLIQLA BAĞLI SÖZLƏR

ağıl

ağıl, tövlə, kom

axır

axır

bıkağı

buxov

cüli

yəhərin ön qısmı

eger

yəhər

körtün

tərlik, yəhərin altına

qoyulan keçə



nal

nal

üzəñi

üzəngi

yaxır

qoyunlar üçün axur

yural

yüyən


BÖCİLER


BÖCƏKLƏR


bırıtğoca




ğarınça

qarışqa

hertiş




idin

balaça qırmızı qarışqa

sinek

milçək

sivri

ağcaqanad

uğur böcisi

parabüzən, uğur böcəyi


DARTILAR


ÖLÇÜ və ÇƏKİLƏR


arşın

arşın

batman

batman

mut

mut (ərəbcə: mudd “yaxlaşıq iki ovuc taxıl tutan ölçü”)

nügü

ağırlıq ölçüsü (1283 qramlıq okka və ya yarım okka)

tümünnegi




yarım mut

yarım mut

yarım tümünnegi





İÇECEKLER


İÇKİLƏR


ayran

ayran

çay

çay

ğımmız

qımız

süt

süd


TOXIMLAR


DƏNLİ BİTKİLƏR


arpa

arpa

bayazdarı

ağ qarğıdalı

buğda

buğda

darı

qarğıdalı

mərcimək

mərcimək

noxut

noxud

paxala

paxla

sarıdarı

sarı qarğıdalı

üfrük





BOYAKLAR


BOYALAR


ğara

qara

ğapğara

qapqara

siyah

qara

simsiyah

qapqara

ak



bayaz



bambayaz

dümağ

ğırmızı

qırmızı

ğıpğırmızı

qıpqırmızı

ğızıl

qızıl, qırmızı

 ğıpğızıl

qıpqırmızı 

ğır

boz

yéşil

yaşıl

yémyéşil

yamyaşıl

boz

boz

bomboz

bomboz

sarı

sarı

sapsarı

sapsarı

gög

göy

gömgög

gömgöy

mavı

mavi

masmavı

gömgöy, tünd mavi


YAŞAM SÖZLERİ


YAŞAM SÖZLƏRİ


akılğan

novdan

ala

ala (darı xəstəliyi)

aşıyérimek

yerikləmək

bağça

bağça

bahlak

güləş, güləş üzlü

bakça




başbak

baş örtüyü

başğabak

baş örtüyü

bayak

bayaq

bişmek

bişmək

bitmek

bitmək

buran-buran

burum-burum

cılız

cılız, sısqa,arıq

cırnak

cırnaq

cız

cız, cızza (uşaq dilində od)

cızmak

çızmaq

çapaq

göz çapağı (yatarkən axan və qatılaşıb kirpikləri bir-birinə yapışdıran göz seliyi, göz poxu)

çelem

turşu

çéynemek- çégnəmək

çeynəmək

çıkın

boğça

çillik

çox boyanmış yüngül xasiyyətli qadın

çillişmek

kök salmaq, cil atmaq

çirtik

kirtik

çölmek

çölmək

çollanmak

çullanmaq; üstünü örtmək

dəpik

təpik

debiklemek

təpikləmək

décik




dəpmək

təpmək, zorla bir yerə soxmaq

dik durmak

dik durmaq

dişi

dişi

ditmek




dörpi

törpü

dumağı

tumov, zökəm

dumağılık

tumovluq, zökəmlik

əgirmək

əyirmək

əglənmək

əylənmək

ém çéşmek

enli şalvar

fırıldamak

fırıldamaq

fırlatmak

fırlatmaq

firtik

kirtik

gəgirmək

gəyirmək

gem dögmek

fırlanmaq, durmadan dönmək

gərginləşmək

gərginləşmək

gərginmək

kərkinmək

gétmək

getmək

gidişmek

gicişmək

gişi




gögsu

qarasu

güləgən

güləyən

ğabizolmak

qəbiz olmaq

ğara saraltma

kor sarılıq

ğarasu

ağsu

ğaşımaq

qaşımaq

ğıraç

qırac yer, əkilməyən susuz yer

ğıraçlık

qıraçlıq

ğırañı




ğırkmak

qırxmaq

ğopık

pis adam

ğuftu




ğunt

varlı adam

ğursak

qursaq, kəklik, mədə

hacık

o yan

haflak

qorxaq

hacık

o yan

hicik

bu yan

hınçırıq

hıçqırıq

hopık




hösürmek

ösgürmək

hüce

uca

igrənmək

iyrənmək

içi getmek

ishal, ayağı işləmək

kebin ğıymak

kəbin kəsmək

kekim




kekmek

çaşmaq, yön dəyişmək

kemçik

kaftar qarı

kişi

kişi

kötü ağrı

vərəm

qancolmaq

şişmanlıq, köklük

nağdar

nə qədər

ne'çe

neçə

oymak

oymaq

ödəmək

ödəmək

ökenmek

yamsılamaq, yamsılayıb

ələ salmaq



önşermek




peşek




pürçik




sakırğa




saraltma

sarılıq

sayrı

xəstə

sayrılık

xəstəlik

sénik

solmuş, sönük

sénmek

solmaq, sönmək, səngimək

sıdıq

soyuqdəymə

sıtma

isitmə, qızdırma

sigimek

hıqqanmaq

siye




sokı

daş dibək

sornaşmak

açlıqdan ölmək üzrə olmaq

azca qurumaq, suyu çəkilmək



sökenmek

söykənmək

su çiçegi

su çiçəyi

süllü




sümrik

fırtılaq

sümsürük

fırtılaq, selik

sümük

fırtılaq

tarmantağık

darmadağın

tavıq ağrısı

quş qripi

tıskırmak

asqırmaq, asqırıb-tısqırmaq

tormık




tuzak

tələ

tökezlemek

səndələmək

ulak

ulaq

ulamak

ulamaq

umman

ümman, okean

üstü gelmek

aybaşı olmaq

üzə

o üz, o biri üz

xarman

xırman

xarmantağık

darmadağın

xışyéri

xış yeri

yağlıksız

yaylıqsız

yalak

yalaq, yaltaq

yalaklık

yalaqlıq

yaplaz

alçaq

yarma

yarma

yayık çukurı

nehrə çuxuru

yukaltmak

yuxaltmaq, incəltmək

yügitmək

üyütmək

zabarık




zetmek

etmək

zınğırdamaq

zırıldamaq

zügürt

pulsuz, kasıb

zügürtlige batmak

İflas etmək, müflis olmaq

zügürtlik

pulsuzluq, yoxsulluq

Fadi İsa və Hişam Şabaninin hazırlamış olduqları “Suri­ye Türkmenlerinin Güney bölümü – Golan Türkmenleri (Ta­rihsel, coğrafî, etnik ve dilsel Golan türkmenleri'ne dair ya­pılan ilk araştırma)” kitabındakı cədvəldə sözlər Colan Türk­mancasında və Türkiyə Türkcəsində verilmişdi. Cədvəli ha­zır­layanlar Colan Türkmancasında olan bəzi sözlərin qarşı­lı­ğı­nı tapa bilmədiklərində qarşısını boş qoymuşlar. O sözlərin bir çoxu Azərbaycan Türkcəsində işlədildiyindən onları yaz­dıq. Bəzi sözlərin qarşılığını tapa bilmədiyimizdən biz də cəd­vəldə onların anlamını göstərmədik. Doğruluğundan quşqu­landığımız sözlərinsə qarşısına sual işarəsi qoyduq.

Dr.Muhtar Fateh Muhammed və Fadi İsa və Hişam Şa­ba­ninin hazırladıgı cədvəli oxuyanda mənə yazdı ki, buradakı söz­lərin demək olar hamısını Hələb və Bayır Bucaq Türkmanları da işlədir. Bizim Azərbaycan Türkcəsində qarşılığını verdiyimiz, Co­lan Türkmançasında olmayan sözləri də Suriya Türkman­ları­nı bəzi ləhçələrində bu gün də işləndiyini yazdı.

SURİYANIN XƏRİTƏSİ



SURİYANIN XƏRİTƏSİ. QIRMIZI NÖQTƏLƏR QOYULMUŞ YERLƏR TÜRKMANLARIN ƏHALİNİN ÇOXLUĞUNU TƏŞKİL EDİR


http://turkbilimi.com/wp-content/uploads/2011/11/suriyede-TГјrkmenlerin-yaЕџadД±ДџД±-yeler.jpg.....jpg

SURİYA, LÜBNAN VƏ İSRAİL ARASINDA QALMIŞ COLAN BÖLGƏSİNİN XƏRİTƏSİ

SURİYADA COLAN TÜRKMANLARININ

YAŞADIĞI KƏNDLƏR


SURİYANIN HƏLƏB BÖLGƏSİNDƏ

TÜRKMANLARININ

YAŞADIĞI KƏNDLƏR







SURİYADA SİLAHLI QRUPLARIN YERLƏŞDİYİ BÖLGƏLƏR


NUSAYRİLƏR
Nusayrilər (əl-Nusayriyyə), ya da Ərəb Ələviləri, (ərəbcə: النصيرية Al-Nusayrīyah ya da العلوية Al-Alawīya) İslam dinində bir təriqət ətrafında birləşənlərə verilmiş addır. Onları bəzi mənbələrdə Numeyrilər də adlanırlar. Əhl-i Beyt inanclı Nusayirilər “Kitâb əl-Mecmû” adındakı dua kitabını əsas mənbəə sayırlar.Batini xarakterli təriqət sayılır. Bunun səbəbi ikili (əslində, daha çox) inanc sisteminə malik olmaları ilə bağlıdır. Özlərini zahirən müsəlman adlandırsalar da, batində qarışıq bir inanc sahibidirlər.

Nusayrilərə görə, insanlar ilk dəfə səmavi varlıqlar olaraq yaradılmışlar. Tənasüh (ruhun bir bədəndən başqasına keçməsinə) və ruh köçünə inanırlar. Əliyə inanan Nusayrilərə görə ruhları, ulduzlara çevrilərək nurlar aləminə yüksələcək. Nusayri olmayanların ruhları isə, heyvan bədənlərinə girəcək. Qadınların ruhları yoxdur. Şeytanlar insanların günahlarından, qadınlar da şeytanların günahlarından yaradılmışlar. Bu baxımdan qadınlara məzhəblərinin sirlərini açıqlamazlar. Müaviyəni, Yezidi və Həcc ziyarətini şeytanın simvolları adlandırır və lənətləyirlər.

Əhl-i Beyt inanclı Nusayrilər “Kitâb əl-Mecmû” adındakı dua kitabını əsas mənbəə sayırlar. Nusayrikdə köhnə dinlər və inanışlardan tutmuş Sabiilikdən, Atəşpərəstlikdən, Yəhudilikdən, Xristianlıqdan və primitiv inanışlardan olduqca çox böyük təsirləri müşahidə edilir. Nusayriliyə giriş üç mərhələdə həyata keçirilir. Məzhəbə girmələrinin əsas şərti ata-ananın Nusayri olmasıdır. Diqqət çəkən əsas məqam ondan ibarətdir ki, məzhəbə ilk girəndən, ilk alınan söz, sirr saxlama xüsusiyyəti və bu qabiliyyətin yoxlanmasıdır. Təriqətə üzv qəbulu mərasiminin masonların üzvlüyə qəbul mərasimlərinə bənzədiyini yazırlar.

Nusayrilər də öz aralarında Haydariyye, Şimaliyyə (və ya Şəmsiyyə), Kilaziyyə (vəya Qəməriyyə), Qaybiyyə qollarına ayrılsalar da çoxu Şimaliyyə və Kilaziyyə ətrafında birləşir.

Nusayrilərdə, şeyxlərə böyük hörmət göstərilir və onlar dərəcələrinə görə dörd sinfə ayrılır: a) Böyük Şeyx. Əlinin yer üzündəki kölgəsi. Fövqəlbəşər gücünə inanılar. Vəzifəsi, şeyx və imamlığa namizədləri seçməkdir. b) Şeyx. Şeyxlərin sayları çoxdur və onların atalarının mələklər olduğuna inanılar. Mərasim və ziyarətləri idarə edib, xəstələrə dua edərlər, onlardan icazəsiz həkimə belə gedilməz. Şeyx ola bilmək üçün şeyx ailəsindən olmaq şərtdir. c) Nüvvab. Şeyx köməkçisi vəziyyətindədirlər, Şeyx ola bilmələri Böyük şeyxin qərarına bağlıdır, bunun üçün geniş bir təcrübədən keçməsi lazımlıdır. d) İmam. Aşağı təbəqəli din xadimləridirlər.

Fransız etnoloqu Louis Massiqnon(1883-1962) Nu­say­ri sözünün 5 variantdan - Romalılar zamanında Suriyadakı bir əyalətin adından, Şiə şəhidlerindən biri olan Nuşayr adından, 7-ci yüzildə Sünni iqtidarının zülüm və təqibindən Nusrə deyilən dağa sığınanlardan, Kufədəki Nasuraya kəndinin adından və on birinci İmam Həsən əl Əsgərinin şagirdi Əbu Şuayb Muhammad ibn Nusayrdan (ö. 883) adından yarana biləcəyini araşdırır. Araşdırcıların çoxu təriqətin on birinci İmam Həsən əl Əsgərinin şagirdi Əbu Şuayb Muhammad ibn Nusayrdan (ö. 883) adından yarandığı fikrindədir.

Nuseyrilər 903-cü ildə Suriyada hakimiyyəti ələ keçirmişlər. Səlib yürüşləri zamanı xaçlı (xristian) ordularına yardım etdiklərinə görə Səlahəddin Əyyubi, Moğollara kömək etdiklərinə görə Məmluk Sultanı Baybarsdan onları cəzalandırmışdır. Səlahəddin Əyyubi, xristianlar, ismaililər və moğollar, sonra da Sultan Səlimin (1516-cı) tərəfindən sərt cəzalandırılmalarına, zaman-zaman Osmanlılara qarsı üsyan etmələrinə baxmayaraq II Əbdulhəmid onları rəsmi olaraq bir məzhəb kimi tanımışdır.

Əsasən Suriyanın Lazkiye, Baniyas və Tartus bölgələrində, Türkiyənin Hatay, Adana və Mersin illərində yaşayırlar. 3 milyona yaxındırlar. 2,5 milyondan çoxu Suriyada (ölkə əhalisinin 11-14 faizini təşkil edir), 350 mini Türkiyədə, 280-350 nini Lübananda, 118 mini İsraildə, 100 mini Avropada, az sayda isə Ürdün (İordaniya), ABŞ və Kanadada yaşadığını yazırlar.

Ali Tayyar Önder “Türkiyənin etnik yapısı” kitabında bu mövzudan geniş bəhs etmişdir. Onun yazdığına görə Nusayrilərin bir çoxu soyköklərinin Harun Rəşidin yerinə geçən oğlu Mutasımın Xorasanlı bir Türk olan anasının tayfasındanmış və miladi 700-cü illərdə Batıya köçərək gəlib bölgədə yerləşmişlər. Qaynaqların çoxu ilə Nusayirilərin Ərəb olduğunu yazır.

Türkiyəli alim, təriqətlər və təsəvvüf sahəsinin böyük alimi Abdürrahim Güzel yazır ki, məzhəb kimi görünməsinə baxmayaraq Nusayrilik, nə xristianlıqla, nə yəhudiliklə, nə də islam ilə əlaqəsi olmayan inanc və ibadət üsullarıyla ayrıca bir din kimi ortaya çıxmışdır. Onların kafir, müşrik, olmalarında bütün sünni və şiə üləmaları yekdil rəy vermişlər.

1971-ci ildən bəri ölkə rəhbərliyini Nusayrilər ələ keçirmişlər. 30 ildən artıqdır ki, bütün ölkə diktator Hafiz Əsəd və oğlu Bəşər Əsəd tərəfindən təzyiq altında saxlanmaqdadır.

DURUZLAR
Duruzlar (Druzlar və ya Dürzilər) adlandırılan təriqətin adı Ərəbçə درزي və ya موحدون دروز, İbranicə דרוזי yazıır. Araşdırıcılar onları Şiəliyin İsmaili qolundan hesab edirlər.Duruzilər isə özlə-rini Muvahhidun adlandırırlar. Duruzi inancı Musəvilik, Xristi-yanlıq və İslam inançlarına bənzər bir şəkildə monoteistikdir.

Əsası 11-ci yüzildə Fatimi Dövlətinin altıncı xalifəsi Əbu Əli əl-Mansur əl-Hakim bi-Əmr Allah bin əl Əziz billahın tərəfdarı Muhammed bin İsmail Neştekin əd-Derezi tərəfindən qoyulduğu yazılır. Duruzi inancının çox az qismi topluma açıqdır. Ona görə də araşdırıcılar onlar haqqında fərqli-fərqli fikirlər söyləyirlər. Əsas fikir odur ki, təktanrıçı, birləşdirici bir inanc sahibidirlər.

Duruzi inancına göre Allah, Yeddi İmamdan sonra Fatimi xəlifəsi Hakimi (996-1021) Biemrihi adıyla insan cilidində görün-müştür. Onun Allahın təcəssüm olunduğuna və ruhların ölməzli-yinə inanırlar. Xəlifənin vəziri Hamza ibn Əli isə peyğəmbəridir. Duruzin dörd şərti, Hakimin Allah olduğuna inanmaq, əmri tanı-maq, həddi, sərhəddi bilmək və nəsihətə uymaqdır. Hakim həm Allah, həm də insandır. Onun iki cür görünüşü vardır: Lahuti (Al-lah) və Nasuti (insan). Bu iki görünüş birbirinə bənzəməz. Onların inancına görə Tanrı insan şəkilində doqquz dəfə görünmüşdür. Hakim də bir neçə dəfə insan şəkilində görünmüş, insanlar fitnə fə-sada başladıqda gizlənmişdir. Yenidən ortaya çıxdığında Duruzi-ləri mükafatlandıracaq, ona inanmayanları da cəzalandıracaqdır. Hakim imamlığı vəziri Hamzaya həvalə etmişdir. Hamza yaradı-lanların ən şərəflisidir. Kainat ondan yaranmış, ilk yaradılan odur. Ruhlara hökm edən, günah və savabları hesablayan, dünya və axi-rət işlərini idarə edən odur. İlahi əmirləri öyrədən hududların başı yenə Hamzadır. Duruzilər ibadət yerlərini halavat adlandırırlar. Şəriəti də, Şiə-Batini inancını da qəbul etmirlər. Öz aralarında din işlərini bilənlər ukkal və bilməyənlər isə cuhhal adlandırırlar. Qurban və Ramazan bayramına bənzəyən iki bayramları vardır.

Orta əsrlərdən başlayaraq son dövrədək Duruzlar nəsli aristokrat, hakim və əmir olmuşlar. Duruz əmirlərinin Lübnanda (Livan) ən qüdrətli dövrü II Fəxr əd-din Məan (1590-1633) və II Bəşir Şihabın (1788/89-1840) hakimiyyəti illərinə təsadüf edir. Maroni kəndliləri və onların feodal ağaları olan Duruz zadəganları arasındakı sinfi ziddiyətlər nəticəsində XIX əsrin 40-60-cı illərində Lübnanda (Livan) Duruz və xristian maronilər arasında silahlı toqquşmalar baş vermişdir.

Sünni məzhəpləri tərəfındən dindən kənar elan edilən, Müsəlman sayılmayan Duruzilər özlərinii İslam dinindəki Şiə məzhəbinin bir qolu sayırlar. "Risalətül-Hikmət" (Hikmət Məktupları), Əl-Hikmətül-Şərifə adında açıq, Əl-Münfərid bi-Zatihi və Əl-Şəriatül-Ruhaniyyə adında gizli kitapları var.

Durzuiler Kaysilər və Yəmanilər deyə iki qola ayrıldılar. Yəmaniər Mercidabık Savaşında (1516) Osmanlıların, Kaysilər isə Məmlukluların tərəfdarı olmuş, onların ordularında savaşmışlar. Daha sonrakı illərdə tez-tez üsyanlar qaldırdırmış, Osmanlı İmparatorluğunda problemlər yaratmışlar. Fransızlar Duruzilərin yaşadıqları bölgədə 1921-ci ildə “Cebel-i Duruz Emirliyi” qumuşlar. Bu əmirlik 1936-cı ildə ləğv edilmiş, Dürzilərin bir qismi Suriyanın, bir qismi Lübnan dövlətinin tərkibinə qatılmışdır.

Qaynaqlar Durzuilərin sayıları haqqında fərqli fərqli rəqəmlər göstərirlər. Onların sayları qaynaqlarda 1.000.000 ilə 2.500.000 arasında olduğu göstərilir.

Duruzilər özlərini Ərəb kökənli hesab edirlər və ana dilləri Ərəbcədir.

Duruzilərdə siqaret və alkoldan istifadə etməz, donuz əti yemək, Müsəlamanlarla, Xristiyanlarla, Yəhudilərlə və başqa dinlərdən olanlarla evlənmək qadağandır.


OF QOLAN TURKMEN
Ali Shamil Huseynoqlu

Scientific worker of Folklore Institute within


Azerbaijan National Academy of Sciences
Abstract: The 20th century was very traqic for Qolan Turkmen who were in qood terms with their neiqhbours and considered to be one of the most famous peoples in the area they lived. They were called Turkmen, Turks and Muslims in the statistics.

Later on the riqhts of Turkmen beqan to be let down. After World war I peoples livinq in Qolan lands were joined to Syrian Qovernment and they were forbidden to speak and write in their own lanquaqes. This situation became worse after the foun­dation of İsrail.In 1967 when İsrail soldiers attacked Qolan lands peoples became refuqees. For a little time the lands where Turkmen lived such as Kufur Nafak, Ayn Sumsun, Bobya, Ka­di­riyye, Ahmediyye, Kaziniyye, Kafar, Ayn Kurra, Murayyun, Ayn Ayishe, Cevize and other villaqes became empty. The Republic of Turkey opened its borders for a month but only few of Turkmen could settle in Turkey. Most of them had to qo to Syria. And thouqh 38 years have passed since that time Qolan peoples still can’t be back to their own lands. Only few of them can visit the qraves of their relatives. But it happens only once a year in april 14 with the accomplishment of Japanese soldiers from UN Piece Power. Qolan Turkmen who became refuqees by İsrail soldiers are beinq assimilated. Their children cannot speak in their mother tonque as they don’t have their own society. And their folklore and traditions are beinq forqotten day by day.



Əli Şamil.

Cоlan Türkmanları

(folklor və etnoqrafik örnəklər).

Bakı, “Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2014.


Nəşriyyat direktoru:



Prof. Nadir Məmmədli
Kompüterdə yığdı:

Ruhəngiz Əlihüseynova
Korrektor:

Aynur Qəzənfərqızı
Kompüter tərtibçisi və

texniki redaktoru:



Aygün Balayeva

Kağız formatı: 84/1108 32/1

Mətbəə kağızı: №1

Həcmi: 154 səh.

Tiracı: 500

Kitab Folklor İnstitutunun Kompüter Mərkəzində

yığılmış, səhifələnmiş, “Elm və təhsil“ NPM-də hazır deopozitivlərdən ofset üsulu ilə çap edilmişdir.

ƏLİ ŞAMİL HÜSEYN OĞLU (ŞAMİLOV)

1948-ci ildə Göyçə mahalının İnəkdağ kəndində Doğulub. 1973-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsini bitirib. “Şərq qapısı“ (Naxçıvan) (1973-1992), “Azadlıq” (1990-1993) qəzetlərində, Azərbaycan Ensiklopediyasında (1993-2004) işləyib. 1998-ci ildən Azərbaycan MEA Folklor İnstitutunda çalışır. 11 ölkədə keçirilən 80-dən çox elmi konfransda məruzə edib. 19 ölkədə isə elmi məqalələri, kitabları nəşr edilib. Nəşr edilən kitablarından nümunələr:



  1. Tanıdığım insanlar. Birinci kitab, “Sumqayıt” nəşriyyatı, Bakı, 2000, 156 səh.

  2. Dastanlaşmış ömürlər. “Səda” nəşriyyatı, Bakı, 2001, 96 səh.

  3. Quzey Kıbrıs. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Nəşriy­yatı, Bakı, 2001, 152 səh.

  4. Burulğandan çıxmaq mümkündürmü. Azərbaycan Milli En­siklopediyası Nəşriyyatı, Bakı, 2001,152 səh.

  5. Aşıq İsgəndər Ağbabalı. (Əzizə Şamillə birgə). “Səda” nəş­riyyatı, Bakı, 2006, 104 səh.

  6. Uyğur, Qaqauz, Quzey Qafqaz Türklərinin folkloru və ədəbiyyatı, ”Nurlan” nəşriyyatı, Bakı, 2011, səh. 412.

  7. Qırım sevgisi, QCİ “Qırımdevoquvpedneşir” neşriyyatı, Simferopol, 2012, 200 səh.

  8. Axısqalı Xəstə Hasan (şeirləri və şeirlərinin yaranması haqqında söhbətlər). “Elm və təhsil” nəşriyyatı, Bakı, 2012, 248 səhifə.

  9. Axısqalı Xəstə Hasan (şeirləri və şeirlərinin yaranması haqqında söhbətlər). “Elm və təhsil” nəşriyyatı, Almatı, 2013, 272 səhifə.

  10. Türkçülüyün qurbanları (Qazaxıstan). “Elm və təhsil” nəşriyyatı, Bakı, 2013, 164 səhifə.

  11. Gültekin-Əmin Abid. Buzlu cehennem. “Günəş” nəşriyyatı, Bakı, 1999, 96 səh.

  12. B.E.Ağa oğlu. Solovkidə gördüklərim. “Günəş” nəşriy­yatı, Bakı, 2004. 80 səh.

  13. Koroğlu dastanı (Əli Kamali arxivindəki variantlar). “Nur­lan” nəşriyyatı, 2009, səh.396.

1 Bu haqda geniş bilgi üçün “Mətinlər və xəritələr” bölməsinə baxmalı

2 Bu haqda geniş bilgi üçün “Mətinlər və xəritələr” bölməsinə baxmalı

3 Dönüm – sahə ölçü vahidi. 918,393 kvadratmetr (bir hektara yaxın) sahəni bildirir.

4Suriya Kürdləri tərəfindən 2003-cü ildə qurulmuşdur.

 Colan Türkmancasında sözönü s səsi yerinə h səsi də işlənə bilir

5 Colan Türkmanlarında toy sözü Azərbaycan türkcəsində şənlik anlamına uyğundur. Onlar ad günü şənliyinə də, sünnət şənliyinə də və s. toy deyirlər.

6 Musiqi aləti

7 şalvarı

8 Necə hazırlandığını müəyyənləşdirə bilmədik


Yüklə 4,55 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   50




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin