Азярбайъан республикасы дахили ишляр назирлийи

Yüngül sənaye. Yüngül sənaye başlıca olaraq, ölkənin şimal-qərb, qərb-
cənub-qərb, eləcə də Kürboyu rayonlarında daha çox yayılmışdı. Bu sahədə ipək 
emalı sənayesi mühüm yer tuturdu. İpək emalı Nuxa-Zaqatala, Qarabağ-
Naxçıvan zonalarının ictimai-iqtisadi həyatında mühüm rol oynayırdı. Kapitalist 
istehsalı ipək sənayesində daha erkən inkişafa başlamışdı
70-
ci illərin ikinci yarısından ipək sənayesində bərpa və inkişaf dövrü 
başlandı. Əvvəllərdə olduğu kimi, ipək sənayesinin mərkəzi olan Nuxa şəhəri 
yenə də istehsalda həlledici rol oynayırdı. 80-ci illərdə Nuxa qəzasında 
müəssisələrin sayı sürətlə artırdı. Qəzada 500-dən çox iri və kiçik müəssisə 
işləyirdi. 80-ci illərdə fabrik tipli müəssisələrin sayı xeyli artdı. Ticarət evləri və iri 
fabriklər əsasən azərbaycanlı sahibkarlara məxsus idi.
İpək emalı Quba, Şəki, Göyçay və digər qəzalarda da mövcud idi. Lakin 
buradakı ipək istehsalı müəssisələri demək olar ki, xırda əmtəə istehsalı 
mərhələsindən yuxarı qalxa bilməmişdi.
Azərbaycanda balıq ovu, bir qayda olaraq, iltizama verilirdi. Buna 
baxmayaraq, 70-
ci illərdən başlayaraq, balıq sənayesinə kapital qoyuluşu xeyli 
artdı.
1880-
ci ildə balıq sənayesində iltizam ləğv edildi. Balıq vətəgələri açıq 
müzaidə yolu ilə icarəyə verilirdi. Bu tədbir balıq ovunun artmasına səbəb oldu.
90-
cı illərin əvvəllərində Samurdan cənuba sənaye əhəmiyyətli ilk siyənək 
balığı vətəgəsi meydana gəldi. Əsrin sonunda bu kimi vətəgələrin sayı 7-8-ə 
çatmışdı. 1900-cü ildə Bakı-Port-Petrovski dəmir yolunun çəkilməsi Xəzərin 
Azərbaycan sahillərində dəniz balıq vətəgələrinin sayının görünməmiş dərəcədə 
artmasına səbəb oldu.
Cənubi Qafqazın şərab istehsalında Azərbaycan böyük rol oynayırdı. 70-
ci illərdən həm Bakı, həm də Yelizavetpol quberniyasında artıq bir sıra qəzaların 
iqtisadi həyatında şərab, araq, konyak və s. istehsalı mühüm rola malik idi. Bakı 
quberniyasının Şamaxı, Göyçay qəzalarında iri üzümçülük təsərrüfatları vardı. 
80-
ci illərdən digər qəzalarda da üzümçülük sahələri xeyli artmışdı. Şərab 
istehsalının çoxu məhz Şamaxı, Göyçay qəzalarının payına düşürdü. 
Yelizavetpol quberniyasında Yelizavetpol, Şuşa, qismən Qazax qəzaları şərab 
istehsalında birinci yerdə gedirdi.
1870-
ci ildə Yelizavetpol qəzasında şərab istehsalı ilə məşğul olan 
nisbətən iri kapitalist müəssisələri meydana gəlir. Bunlardan “X.Forer və oğulları”, 
80-
ci illərdə birinci firma – “Hummel qardaşları” firmaları təşkil edildi. 1892-ci ildə 
birinci firma “Forer qardaşları” adlandırıldı. Firmaların istehsal etdikləri əla 
keyfiyyətli şərab Rusiyanın bir sıra şəhərlərinə və xarici ölkələrə ixrac edilirdi.

---

26
1873-
cü ildə şəraba aksiz vergisi qoyulması istehsalın həcminə təsir 
göstərmişdi.
Yeyinti sənayesində, dəyirmanlar öz əhəmiyyətinə görə birinci yerdə 
gedirdi. XIX əsrin son rübündə un üyüdülməsi daha geniş şəkil almışdı. Ölkənin 
bir sıra yerlərində dəyirmanlarda maşınlardan istifadə edilirdi. Əhalinin una olan 
tələbini ibtidai su dəyirmanlar ödəyə bilmirdi. Unüyütmə istehsalında fabrik-zavod 
tipli müəssisələrin sayı artmışdı. Buxarla işləyən dəyirmanların böyük əksəriyyəti 
Bakıda yerləşirdi. Əhalisi sürətlə artan Bakı şəhəri böyük istehsal gücünə malik 
olan belə müəssisələrin olmasını tələb edirdi. 70-ci illərdən şəhərdə tikilmiş 
dəyirmanlar nisbətən kiçik idilər. 80-90-cı illərdə isə iri dəyirmanlar xeyli 
çoxalmışdı. 1883-cü ildə Bakıda 12, 1889-cu ildə isə 14 buxarla işləyən dəyirman 
vardı.
Azərbaycanda tütün fabrikləri əsasən 80-ci illərdən yaranmağa 
başlanmışdı. Ən iri tütün fabrikləri Bakıda idi. 1881-ci ildə 88 min manatlıq 
məhsul verən 4 fabrik olmuşdusa, 1898-ci ildə onların sayı 2-yə enmiş, lakin 
məhsul istehsalı 15 dəfədən çox artaraq 12 mln manata çatmışdı.
1876-
cı ildə Nuxada təsis edilmiş ilk tütün fabriki Məşədi Həsən 
Dadaşova məxsus olmuşdur. 1885-ci ildə fabriklərin sayı 2, 1898-ci ildə isə 3 
olmuşdur. Nuxada qalan 2 fabrik Novruzov və Zülfüqarov tərəfindən tikilmişdi. 
İstehsalın ümumi məbləği bu müddətdə 3.700 manatdan 96 min manata 
çatmışdı.
XIX əsrin son rübündə Şamaxıda 3, Yelizavetpolda isə 1 tənbəki fabriki 
işləyirdi. Şamaxıdakı fabriklər ildə orta hesabla 12 min manatlıqdan çox məhsul 
istehsal edirdi. Yelizavetpoldakı fabrikin istehsal məbləği 1889-cu ildə 14,8 min 
manat olmuşdu.
Azərbaycanda geniş yayılmış yeyinti sənayesi sahələrindən biri olan daş 
və şor duz istehsalı hələ qədimdən mövcud idi.
Bakı quberniyasında əvvəldə olduğu kimi, şor duz alınan ən böyük göllər 
Masazır, Zığ, Qala, Kürdəxanı gölləri idi. Cavad qəzasında da belə göllər vardı. 
Şuşa qəzasının Ağcabədi kəndi yaxınlığında yalnız bir göl yerləşirdi. Duz gölləri 
gah xəzinənin, gah da ayrı-ayrı şəxslərin - icarədarların ixtiyarında olurdu. Belə 
bir vəziyyət 1875-ci ilədək davam etdi. 1875-ci ildə hazırlanan və 1876-cı ildən 
tətbiq edilməyə başlanan “Əsasnamə”yə görə, iri duz gölləri iltizam yolu ilə 
icarəyə verildi. İcarə duz istehsalının artmasına nisbətən müsbət təsir göstərdi.
Duz istehsalının inkişafına buxov olan aksiz vergisinin 1881-ci ildə ləğv 
edilməsi nəticəsində 80-90-cı illərdə duz hasilatında qismən təbəddülat oldu. Duz 
istehsalında müşahidə edilən tərəddüdə baxmayaraq, 70-ci illərdən başlayaraq, 
Azərbaycanda duz hasilatı və emalı kapitalist əsasları üzərində qurulmuşdu.
Yeyinti sənayesi sahələrindən biri də biyan kökü emalı idi. Azərbaycanda 
biyan kökünün emalı XIX əsrin ortalarına aiddir. 60-cı illərin əvvəllərində şamaxılı 
Qədirov və Hacı Əbdürrəhman qardaşları Əlvənd kəndində xırda bir müəssisə 
tikdirdilər. Lakin sonra texnologiyanın yaxşı bilinməməsi üzündən biyan kökünün 
emalı dayandırıldı. 70-ci illərdə Yelizavetpolda ilk biyan kökü emalı zavodu təsis 
edildi. 1886-
cı ildə Ləkidə Qizi qardaşları və Xrussakinin iri bir zavodu inşa edildi.
1899-
cu ildə ingilis təbəəsi A.Urkqardtın Ucarda, 1890-cı ildə onun 
həmvətəni İ.Blissin Yelizavetpolda, 1893-cü ildə yenə onun Kürdəmirdə daha bir 
zavodu tikilib başa çatdırıldı. Alınan məhsul başlıca olaraq xaricə - İngiltərə və 
Amerikaya göndərilirdi.

---

27
Beləliklə, çarizmin milli - müstəmləkə və müstəmləkəçi iqtisadi siyasətindən 
doğan maneələrə baxmayaraq, ölkənin sənaye həyatında kapitalist münasibətlərinin 
inkişafı bir sıra sahələrdə artıq özünün yeni mərhələsinə qədəm qoymuşdu.