Азярбайъан республикасы дахили ишляр назирлийи

Digər sənaye sahələrinin təkamülü. Nəqliyyatın və ticarətin inkişafı. 
XIX əsrin 50-60-cı illərində Azərbaycanda inkişaf edən sahələrdən biri də metal 
emalı sənayesi idi. Bu sahənin yaranması və inkişafı ilk növbədə «neft və neft 
emalı sənayesinin inkişafı ilə sıx bağlıdır, çünki bu sənaye sahələrinin çuqun 
tökməyə, borulara, qazanlara, rezervuara, qazma alətlərinə, dəzgahlara, 
avadanlığa və başqa texniki avadanlığa böyük ehtiyacı vardı. Əvvəllər hər bir 
zavod və ya fabrik dəzgahları, maşınları təmir etmək üçün öz mexaniki 
emalatxanalarını inşa edirdilər, lakin sonralar bu işləri görmək üçün iri 
müəssisələr yaradılır. Belə ilk müəssisə Azərbaycanda 1858-ci ildə «Qafqaz və 
Merkuri» cəmiyyəti tərəfindən tikilən «təmir-mexaniki emalatxana» adlı zavod idi. 
Bir qayda olaraq tarixi ədəbiyyatda mexaniki-emalatxana adlanan müəssisələr 
əslində zavod idilər.
XIX əsrin 50-60-cı illərində Bakı sənaye rayonunda gəmi təmiri verfləri, 
dokları (ellinqlər) mexaniki müəssisələr ilə birlikdə inşa edilir. Bu doklardan 
birincisi «Qafqaz və Merkuri» cəmiyyəti tərəfindən 1858-ci ildə inşa edilmişdi. Bu 
doku «Qafqaz və Merkuri» cəmiyyəti öz gəmilərinin təmiri üçün inşa etdirmişdi. 
1866-
cı ildə bu dokun nəzdində gəmilərin təmiri üçün mexaniki zavod tikilmişdi.
XIX əsrin 50-ci illərində Azərbaycanın qərbində Gədəbəy-Daşkəsən 
zonasında mis–mədən sənayesi inkişaf edirdi. 1855-ci ildə Gədəbəydə türk 
təbəələri olan yunan X.Kıryakov və Q.Mexov əsasən əl əməyinə əsaslanan kiçik 
bir zavodu işə saldılar. Burada ildə 1200 pud mis istehsal olunurdu. 1856-cı 
illərdə yerli sənayeçilərdən P.Miskaryans və Y.Karabişev Daşkəsəndə ikinci bir 
misəridən zavod işə saldılar. Bu zavod da kiçik manufaktura tipli bir müəssisə idi, 
cəmisi 15 fəhləsi olan bu müəssisədə ildə 62-64 pud mis istehsal edilirdi.
1864-
cü ildə Simens qardaşları (Verner, Karl, Valter) Gədəbəy 
zavodunu 77 min manata satın alırlar və onlar 1865-ci ildə köhnə, kiçik zavodun 
yerində yenisini tikirlər və bu işdə onlar 1 milyon 874 min manat xərc çəkirlər. 
Simens qardaşlarının Gədəbəy mis zavodu 1870-ci ildə 44,2 min pud mis 
istehsal etmişdi. Simenslərin zavodu o dövrün ən müasir texnikası əsasında 
tikilmişdi. Belə ki, 1868-ci ildə zavodda 864 nəfər çalışırdı ki, onlardan 50 nəfəri – 
mədəndə, 314 nəfəri köməkçi işlərdə, 60 nəfəri isə mühəndis-texnik idilər. 
Gədəbəy zavodu Rusiyada istehsal olunan misin təxminən 1/7-ni verirdi.
Şimali Azərbaycanda kapitalistcəsinə inkişaf edən xalq təsərrüfatı 
sahələrindən biri də ipəksarıma sənayesi idi. Moskva sənayeçilərindən 
Alekseyev və Voronin qardaşları «Yoldaşlıq» təşkil edərək 1860-1861-ci ildə 
Nuxada ipəksarıma fabriki tikdirdilər. Bu fabrik sahiblərinə 60 min manata başa 
gəlmişdi. Buxar mühərriki ilə işləyən bu ipəksarıma fabrikində 432 dəzgah, 64 
hazırlıq hovuzu və buxar maşını vardı. 1863-1865-ci illərdə fabrikdəki buxar 
dəzgahlarında 192 usta və 64 şagird, əl dəzgahlarında 910 usta və 105 şagird, 
ayaq 
dəzgahlarında 30 usta və baramaların çeşidlənməsində 200-250 qadın 
çalışırdı. 400-dən artıq dəzgahın işlədilməsi sahibkarlara nisbətən ucuz olan 
qadın və uşaq əməyindən istifadə etməyə imkan verirdi. Fabrikdə ildə 1,4 min 
pud ipək-xammal, 1000 puda yaxın struz və digər məhsullar istehsal edilirdi. 
Fabrikin illik pul dövriyyəsi 1-2 milyon manata çatırdı. Lakin bu fabrik tam gücü ilə 
yalnız bir neçə il işləmişdir, çünki xarici ipəkçilik firmaları Nuxada sağlam barama 

---

23
toxumlarını kütləvi surətdə alıb aparırdılar. 1866-cı ildə fabrik yalnız yarımgücünə 
işləyirdi, 1867-1870-ci illərdə fabrik fəaliyyətini tamamilə dayandırmalı olmuşdu.
XIX əsrin 50-60-cı illərində Azərbaycanda gəmiçilik də inkişaf edirdi. 
1853-
cü ildə Kür çayında «Knyaz V.Voronstov» adlı ilk paroxod işləməyə 
başlayır. «Qafqaz və Merkuri» cəmiyyəti 1858-ci ildə təsis edilir, cəmiyyətin əsas 
kapitalı 3 mln gümüş manat idi. 1865-ci ildə Xəzər dənizində «Lebedev» 
kampaniyasına məxsus birinci paroxod üzməyə başlayır. 60-cı illərin sonlarında 
Xəzərdə yelkənli gəmilərin sayı çoxalmağa başlayır, onlar Həştərxana İrandan və 
əksinə çoxlu yük daşıyırdılar.
XIX əsrin 50-60-cı illərində Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafı ilk 
növbədə əsas sənaye mərkəzinə çevrilən Bakı şəhərində əhalinin artmasında 
özünü göstərirdi: əgər 1856-cı ildə burada 8,4 min nəfər yaşayırdısa, 1868-ci ildə 
bu rəqəm 12,4 min nəfərə çatmışdı. 
Bakıda neftçıxarma sənayesi ilə yanaşı, başqa müxtəlif sənaye sahələri 
də yaranmaqda və inkişafda idi.
Neft-
kimya sənayesi neft emalı ilə bilavasitə bağlı idi. Bakıda ilk kimya 
zavodu 1879-
cu ildə S.M.Şibayev tərəfindən təsis edildi. Az sonra, 1883-cü ildə 
“Nobel qardaşları” şirkətinin, 1885-ci ildə Skvortsovun, 1889-cu ildə isə Tumayev 
və Adamovun kimya zavodları tikildi. Əsrin sonunda “Kianda” səhmdar 
cəmiyyətinə məxsus daha bir kimya zavodu fəaliyyətə başladı, XIX əsrin 
sonunda Bakıda başlıca olaraq kükürd turşusu istehsal edən kimya zavodları 
fəaliyyət göstərirdi.
Məlum olduğu kimi, neft emalı üçün zəruri olan kükürd turşusu almaqdan 
ötrü xammal-kükürd kolçedanı əsasən xaricdən gətirilirdi. 90-cı illərdə neft 
sənayesi kapitalistləri vəziyyətdən çıxış yolu tapdılar. 1893-cü ildə “Nobel 
qardaşları” şirkəti Dağ-mədən departamentinin rəsmi icazəsi ilə “Simens 
qardaşları və kompaniyası” şirkəti ilə müqavilə bağladı. Müqavilənin şərtlərinə 
görə, “Simens qardaşları” şirkəti Gədəbəy filiz mədənlərində çıxarılan bütün filizi 
“Nobel qardaşları” şirkətinə satırdı. Artıq 1893-cü ilin son ayında mis kolçedanı 
“Nobel qardaşları”nın Qara şəhərdəki kimya zavoduna göndərilirdi. Kolçedanın 
emalı prosesində alınan mis yenidən Gədəbəy misəridən zavoduna qaytarılırdı. 
“Nobel qardaşlan” şirkəti sonralar Azərbaycanın qərb hissəsində mövcud olan 
kükürd kolçedanı mədənlərini öz inhisarına almışdı. Bağlanmış müqavilələrdə 
g
östərilirdi ki, Simenslər mis və kükürd kolçedanını yalnız “Nobel qardaşları” 
şirkətinə satmalıdırlar. Beləliklə, bu müqavilə hələ XIX əsrin son rübündə dağ-
mədən sənayesinin mühüm bir sahəsinin neft sənayesinin inhisar birliklərinə 
tabeliyinin başlanğıcı oldu.
Neft sənayesinin inkişafı, mexaniki istehsala tələbat kəskin surətdə 
çuqun, buxar qazanları, dəmir boruları, neft saxlamaq üçün çənlər, qazma 
dəzgahları və s. istehsal etmək üçün neft sənayeçilərindən mexaniki 
emalatxanaların və ya zavodların tikilməsini tələb edirdi.
“Qafqaz və Merkuri” gəmiçilik səhmdar cəmiyyətinə məxsus təmir-
mexaniki emalatxana əsasında 1866-cı ildə ayrıca zavod inşa edildi.
İkinci belə bir emalatxana 1875-ci ildə işə salındı. Sonra bu emalatxana 
”Nobel qardaşları” şirkətinin yenidənqurma işləri əsasında böyük mexaniki 
zavoda çevrildi.
XIX əsrin 80-ci illərindən başlayaraq Bakıda metal emalı sənayesi geniş 
vüsət aldı. 1885-1890-cı illərdə daha 5 belə zavod tikilib başa çatdırıldı. 1887-ci 

---

24
ildə “Bakı doku” şirkətinin gəmi təmiri zavodu təsis olundu. 1899-cu ildə isə 
Ə.Dadaşovun gəmi təmiri zavodu tikildi.
Neft sənayesi və onunla bağlı olan bir sıra sənaye sahələrinin coşqun 
inkişafı daha güclü enerji mənbəyinin olmasını tələb edirdi. Elektrik sənayesi 
texnikanın ən yeni nailiyyətləri üçün, XIX əsrin axırlarında və XX əsrin 
əvvəllərindəki kapitalizm üçün ən tipik bir sənaye idi. Artıq 90-cı illərdə neft 
mədənlərində, zavodlarda, limanda və bəzi yaşayış binalarında elektrik işığı 
yanırdı. “Nobel qardaşları” şirkətinin 1897-ci ildə tikdirdiyi elektrik stansiyasının 
gücündən müəssisələr də istifadə edirdi. “Simens-Qalske” səhmdar cəmiyyəti və 
neft sənayeçiləri birlikdə 1899-cu ildə “Elektriçeskaya sila” səhmdar cəmiyyətini 
təsis etdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, Bakıda olan elektrik stansiyalarının 
gücündən başlıca olaraq iri neft sənayesi kompaniyaları istifadə edirdilər.