Азярбайъан республикасы дахили ишляр назирлийи
Yüklə 430,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Sual 3. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan sənayesinin inkişafı. Neft sənayesinin inkişafı. XIX əsrin 50-60-cı illərində Azərbaycanda – Abşeron yarımadasında neft çıxarılmasında artım özünü göstərir. XIX əsrin İ yarısında neft hasilatı 260 min pudluq həcmi keçmirdi, bunun əsas səbəbi neftə həm Azərbaycanda, həm də Rusiyada tələbatın az olması idi. Azərbaycan nefti əsasən İranda satılırdı. Lakin bunun həcmi 1848-ci ildə yalnız 113982 pud olmuşdu. Xam neft – qara neft istehlak olunmaq üçün emal edilməli idi. Neftdən alınan əsas məhsullardan biri – fotogen idi (fotogen – mineral yağ deməkdir). Fotogendən əsasən işıqlandırıcı maddə kimi istifadə edilirdi, lakin fotogen y andıqda hiss verirdi. 1858-ci ildə ABŞ-da neft emalı sənayesində mühüm bir yenilik baş verir, neft emalı texnologiyasındakı dəyişikliklər nəticəsində keyfiyyətcə, yeni bir maddə – kerosin alınması mümküm olur. 1854-cü ildə ingilis tədqiqatçısı Kesper asfaltdan maye almaq metodunu ixtira edir və bu yağa kerosin adını verir. «Kerso» yunanca mum, elaun isə «yağ» deməkdir. Kerosin fotog endən fərqli olaraq yananda his etmirdi və ondan yaxşı yanırdı. XIX əsrin 60-cı illərindən kerosin sənaye əhəmiyyətli məhsul statusu alır və sənayenin inkişafı üçün ən mühüm məhsullardan birinə çevrilir. Artıq 1863-cü ildə Rusiya bazarına amerikan kerosini çıxarılır, ABŞ-da kerosindən istifadə üçün ucuz lampa istehsalına başlanır və belə lampalar dünyanın 4 tərəfinə, o cümlədən Rusiyaya ixrac olunur. Rusiyada amerikan kerosininə və kerosin lampasına geniş bazar vardı. Azərbaycanda neft hasilatı 50-ci illərdə durğunluq içərisində idi, irəliləyiş yox, əksinə, gerilik vardı. Əgər 1848-ci ildə 259.769 pud neft çıxarılırdısa, 1849- cu ildə hasilat 207.029 puda enir. 1850-ci ildə isə 260 min pud olur. 1864- cü ildə Balaxanı mədənlərində məcburi kəndli əməyi ləğv edilir, bundan sonra neft istehsalı işində muzdlu fəhlə əməyindən geniş istifadə 16 olunmağa başlanır. Bu neft hasilatı, neft çıxarma sənayesinin kapitalistcəsinə yenidən qurulmasının ilkin əlamətlərindən biri sayılmalıdır. 1857- ci ildə Peterburqlu Kokorev və Qubonin «Zakaspiyskoe torqovoe obhestva» adlı cəmiyyət təşkil edirlər. Azərbaycanda kapitalistcəsinə inkişaf edən əsas sahələrdən ən əsası neft emalı sənayesi idi. Bu sahənin inkişafına kapital qoyuluşu 1859-cu ildən başlanır. Rus sənayeçilərindən Kokorev və Qubonin 1859-cu ildə Bakı yaxınlığındakı Şuraxanı kəndində böyük neft emalı zavodunu işə sala bilmişdilər. Zavodun inşasına Almaniyadan dəvət edilmiş Moldanqauer adlı mühəndis rəhbərlik edirdi. Bu dövrdə Bakıda xam neftin qiyməti çox yüksək idi. Belə ki, 1 pud neft – 30-40 qəpik idi. Bundan əlavə neftin mədəndən zavoda arabalarda daşınması da 15 qəpik əlavə xərc tələb edirdi. Odur ki, zavod sahibləri xammal kimi baha olan xam neftindən deyil, nisbətən daha ucuz olan xammaldan – qırdan istifadə etməyi qərarlaşdırmışdılar. Qırdan kerosin isə sözsüz ki, çox az, cəmisi 15 faiz alınırdı. Odur ki, zavod gəlir gətirmək əvəzinə zərər verirdi. Rus alimi B.E.Eyxlerin təklifi ilə xam neftdən istifadə edilməyə başlanır. Yeni texnoloji proses zavodun 1860- cı ildə neftdən kerosin almasına gətirib çıxarır. Lakin neftin bahalığı zavodun az qala bağlanmasına səbəb olacaqdı. Zavod sahibləri zavodu bağlamaqdan əvvəl D.Y.Mendeleyev ilə məsləhətləşdilər. Bakıya gələn D.Y.Mendeleyev həm neftin emalının texnologiyası, həm də kerosinin zavoddan limana və Rusiyaya daşınması üçün məsləhətlər verir: indi neft limana borular vasitəsilə nəql edilməyə başlanır. 1864-cü ildə zavod ildə 60 min pud məhsul verir. 1857- ci ildə rus alimi, akademik A.Z.Moris neftdən parafin alınması ideyasını irəli sürür. Tiflis əzcaçısı F.Vitte Pirallahı adasında bu məqsədlə xüsusi zav od inşa edir. Zavod 1861-ci ilin avqustunda işə salınır. Bu zavodda 150 fəhlə işləyirdi, onların əksəriyyəti Abşeronun Qala, Zirə və s. kəndlərindən idilər. 1863- cü ildə Cavad Məlikov 3 yoldaşı ilə birlikdə öz layihəsi əsasında kiçik bir neft emalı zavodu inşa edir. O kerosinin qırdan deyil, birbaşa neftdən alınması prinsipini əsas götürmüşdü. 1865- ci ildə Bakı neft quyularının sonuncu iltizamçısı erməni L.Mirzoyev Suraxanıda neft emalı zavodunu inşa edir. Bu böyük bir zavod idi, belə ki, 1870- ci ildə bu zavodun illik məhsul istehsalı 93 min puda çatmışdı. Beləliklə, 1870-ci ilin əvvəli üçün Bakıda 3 iri neft emalı zavodundan əlavə 44 orta və xırda neft emalı zavodu vardı ki, onlarda ildə 500 min puda yaxın kerosin istehsal olunurdu. Lakin Bakıda neft sənayesinin tarixində əsaslı dönüş 1872-ci ildən – iltizam sistemi ləğv edildikdən sonra başladı. XIX əsrin son rübündən etibarən neft öz simasını dəyişməyə, daha çox sənaye əhəmiyyəti kəsb etməyə başladı, daş kömür tədricən sıxışdırılaraq dünya iqtisadiyyatında əsas energetika yanacağına çevrildi. Əgər XIX əsrin axırlarında təbii qazla birlikdə neft energetikanın tələbatının cəmi 3,9 faizini təmin edirdisə, XX əsrin 70-ci illərinin ortalarına yaxın o, yer kürəsinin energetikasında həlledici rol oynamağa başlamışdır (63,2 faiz). 1873- cü ildə qazılmış quyular içərisində “Xələfi” adı ilə məşhur olan sahədəki quyu diqqəti xüsusilə cəlb edirdi. Bu quyudan görünməmiş güclü vuran fontan, demək olar ki, bir ay davam etmiş və hər gündə ən azı 100 min pud neft alınmışdı. Bu mənzərənin təsiri altında Balaxanı sahəsinin sahibkarı: ”Özünü gözlə, Amerika!”, ”Yaşasın Balaxanı!”, “Pensilvaniya bizdə indi gör haradır” – 17 deyə sevinc içində qışqırmışdılar. Quyuların, xüsusilə fontanların sayının artması neftin qiymətinin kəskin şəkildə dəyişməsinə səbəb oldu. 1873-cü ildə neftin qiyməti hələ iltizam dövrü səviyyəsində (bir pudu 45 qəpik) qalırdı. Lakin ”Xələfi” sahəsindəki fontandan sonra qiymət 6 qəpiyə endi. Güclü fontanların meydana gəlməsindən asılı olaraq vaxtaşırı təkrar olunan belə hallar iri kapitalın xeyrinə olub xırda sahibkarları var-yoxdan çıxarırdı. Bütövlükdə isə neft sənayeçilərinin sayı daim artırdı. 1873-cü ildə Bakı mədənlərində 12, on ildən sonra 79 firma fəaliyyət göstərirdi. Hasilatın artmasına çalışan firmalar yeni texnika tətbiq edirdilər. Neft sənayesi texniki çevriliş və istehsal proseslərinin yeniləşdirilməsi mərhələsinə daxil oldu. Əvvəllər neft köhnə qayda ilə əllə qazılmış quyulardan tuluqlarla, əksər hallarda jelonka ilə çıxarılırdı. Doğrudur, ilk vaxtlar o atların gücü ilə qaldırılırdı. 1873-cü ildə mədənlərdə ilk dəfə 80-cı illərin sonlarında neft sənayesində üstün mövqe tutan buxar mühərrikləri tətbiq edildi. Buxar maşınlarının tətbiqi qazma işlərində də yayılmağa başladı. 70-ci illərin sonuna yaxın ştanqları balta ilə birlikdə hərəkətə gətirən əl burulğanı əvəzinə buxar maşını tətbiq edildi. 1872- ci ildə 1,4 milyon pud neft çıxarıldığı halda, 1894-cü ildə neft hasilatı 340 milyon puda, yəni əslində ABŞ-dakı səviyyəyə çatmışdı. Sonralar (1901-ci ilədək) Bakı neft hasilatına görə dünyada birinci yerə çıxmışdı. Lakin dünya bazarında birincilik xammalın həcmi ilə deyil, bu bazarda başlıca məhsul sayılan kerosinin həcmi ilə müəyyən edilirdi. Bu cəhətdən üstünlük Amerika sənayesinə məxsus olaraq qalırdı. 1877- ci il sentyabrın 1-dən akisizin toplanması ləğv edildi, bu da bürokratik inzibati nizamasalma şəraitini yumşaltdı və müsbət əhəmiyyətə malik idi. 80- cı illər ərzində Bakı zavodlarının istehsal etdikləri ağ neftin, benzinin və yağın həcmi 8 mln. puddan 68 mln. puda çatdı. Ölkənin yanacaq balansı kəskin dəyişdi. 80-ci illərdə Xəzər və Volqa gəmiçiliyi, həmçinin dəmiryol nəqliyyatının bir hissəsi yanacaq kimi mazutdan istifadə etməyə başladı. Mazutdan istifadə 1880- ci ildə 7 mln. puddan 1900-cü ildə 264 mln puda qədər və yaxud 20 ildə 37 dəfə artdı. Bakı neftayırma sənayesində müvəffəqiyyətlərin ən böyük göstəricisi burada istehsal edilən kerosinin xaricə daşınması (1883-cü il) oldu. Amerika kerosini Rusiyanın bazarlarından sıxışdırılıb çıxarıldı (1885-ci il). Beləliklə, qısa müddət ərzində Bakıda misli görünməmiş iqtisadi yüksəliş baş verdi. Şəhərdə güclü sənaye potensialı yaradıldı, neft hasilatı, emalı və satışı üzrə yüzlərlə iri və xırda firma açıldı. Kapital axınının artması neft hasilatı, emalı və daşınması texnikasının tətbiqi ilə yanaşı, neftin nəqli də mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. Bu sahədə atılmış addımlardan biri 1878-ci ildə neft mədənlərini neftayırma zavodları ilə birləşdirən buxar nasoslu ilk neft kəmərinin çəkilişi oldu. Əvvəllər neft zavodlara arabalarda daşınırdı. 1878-ci ildən ”Nobel qardaşları”nın sifarişi ilə İsveçdə hazırlanmış dünyada birinci neft tankeri “Zoroastr” Bakı ilə Həştərxan arasında hərəkətə başladı. Bir ildən sonra yeni, daha böyük “Moisey” tankeri sifariş verildi. 1879-cu ild ə ”Nobel qardaşları” firması tərəfindən mədənlər arasında neft və sərnişin daşımaq üçün ilk dar dəmir yolu çəkildi. Neftin nəql olunması məsələlərinin həlli Bakının dünya neft sənayesi mərkəzinə çevrilməsi prosesində mühüm amilə çevrildi. Neft sahibkarlarının birinci qurultayında (1884-cü il) göstərilirdi ki, regionda üstün mövqe tutan 18 Bakının neft sənayesi Avropaya yol taparsa, transmilli sənaye ola bilər. Bakının neft sənayesi öz məhsulunu Avropaya çıxarmadan heç vaxt güclü sənaye səviyyəsinə qalxmayacaqdır. Bakı neft sənayesi rayonu neft məhsulları satışı bazarlarına iki yolla – dəniz və dəmir yolları ilə çıxırdı. Xəzərdə gəmilər nefti və neft məhsullarını Rusiyada və xarici ölkələrdə satmaq üçün Həştərxana yalnız altı aylıq naviqasiya ərzində daşıya bilirdi. Buna görə də, ilin qalan vaxtlarında Rusiyada və xarici ölkələrdə xam neft ehtiyatları olmayan neftayırma zavodları işləmirdi. Eyni zamanda 1880-1881- ci illərdə Bakının özündə o qədər xam neft yığılıb qalmışdı ki, hasilatı müvəqqəti dayandırmalı olmuşdular, hətta nefti dənizə buraxırdılar. Neftin həddindən artıq istehsal edilməsi böhranı birinci dəfə 1882-ci ildə baş verdi və dörd ildən sonra təkrar olundu. İki dənizi – Xəzəri və Qara dənizi birləşdirən Bakı-Tiflis dəmir yolu açılandan sonra (1883) Bakı neft sənayesinin məhsullarını Mərkəzi Rusiya və dünya bazarlarına kütləvi sürətdə çıxarmaq mümkün oldu. Gəmiçiliyin inkişafı ilə əlaqədar olaraq ticarət limanları-Petrovsk, Krasnovodsk, Həştərxan və Bakı da inkişaf edirdi. XX əsrin əvvəllərində Bakı tic arət limanı yük dövriyyəsinin həcminə görə Rusiyanın bütün ticarət limanları arasında birinci yeri tuturdu. Daşınan yüklər arasında neft emalı məhsulları daha çox idi. Nəticədə ən iri neft sənaye firmaları-«Nobel qardaşları şirkəti», «Xəzər- Qara dəniz cəmiyyəti» və sahibkar H.Z.Tağıyev özlərinin neft daşıyan gəmi donanmalarını yaratdılar. Qıtlıq, dəmir yolu tikintisinin və həmçinin 1880-ci illərdə Qərbi Avropada baş vermiş böhranın təsiri altında 1881-1882-ci illərdə Rusiyada ağır böhran, onun ardınca isə uzun müddət davam edən depressiya başlandı. Bu illərdə neft sənayesində vəziyyətin ağır olduğunu həm də o sübut edirdi ki, neft sənayeçiləri tez-tez neft və mazut ehtiyatlarını dənizə və Abşerondakı göllərə axıdır, yandıraraq məhv edirdilər. Ramana gölündə neft sənayeçilərinin axıtdığı külli miqdarda neft yandırılmışdı. 1886-cı ildə H.Z.Tağıyev özünün güclü fontan vurmuş Bibiheybət mədənində pulsuz neft təklif edirdi. Neft sənayesindəki böhran 80-cı illərin ikinci yarısında canlanma və yeni yüksəlişlə əvəz olundu. Bu, neftin ölkənin xalq təsərrüfatında tətbiqinin daha da genişlənməsinə və duru yanacağa tələbatın artmasına yardım etdi. 1884-1889-cu illərdə bir sıra dəmir yolları neft yanacağından istifadəyə keçdilər. Xəzər və Volqa donanmasının, ölkənin mərkəzi quberniyalarının bir çox fabrik-zavod müəssisələrinin neft istehlakı artdı. Belə bir şəraitdə 1890-cı ilə yaxın neftin qiyməti xeyli artdı. Quyuların qazılması xeyli sürətləndi. 1891-ci ildə neft hasilatı 1883-cü illə müqayisədə 4,8 dəfə artdı. Mədənlərin texniki təchizatında yeni müvəffəqiyyətlər əldə edildi. Qazmada və neft çıxarılmasında yerli mühəndislər tərəfindən yaradılmış daha mükəmməl avadanlıqlar tətbiq edildi. Neft sənayesinin enerji təchizatı artdı. Neft sənayesinin yüksək inkişaf sürəti azad kapitalın çatışmadığı Rusiya bazarının imkanlarını qabaqlayırdı. Bununla belə, ölkədə daha çox kapital qoyuluşu tələb edən bu sahənin xarakterik xüsusiyyətlərindən biri məhz iri istehsalın inkişafı idi. Texniki inqilabla müşayiət olunan neft təsərrüfatının coşqun inkişafı əsaslı vəsait tələb edirdi. Ancaq uzunmüddətli müvəffəqiyyətə o firmalar ümid bəsləyə bilərdilər ki, onların həm neftli torpaqlara, mədən və zavodlara, 19 həm də xüsusilə neft məhsullarının saxlanılmasına və daşınmasına kapital qoymağa imkanları olsun. Adətən belə imkanlara ancaq ən böyük neft istehsalçıları malik idilər. 1883-cü ildə Bakıda ildə 20 mln. puddan çox neft istehsal edən ancaq bir firma mövcud idi. 1890-cı ildə belə firmaların sayı artıq 8 idi və bütünlüklə çıxarılan yanacağın 65,4 faizi onların payına düşürdü. Neft emalı sənayesində də istehsalın belə yüksək təmərküzləşmə göstəriciləri özünü göstərirdi. Elə həmin 1890-cı ildə 148 neftayırma zavodunun 13 ən irisi (9 faizdən az) işıqlandırma üçün istehsal olunan bütün yağın 3/4 –nü və yaxud 51 mln pudunu istehsal edirdilər. Onların arasında ―”Nobel qardaşları” şirkəti, Xəzər- Qara Dəniz neft Sənayesi Cəmiyyəti (Rotşildlər) firmaları, Xəzər şirkəti, Şibayevin, Nağıyevin, Lianozovun, Adamovun, Budaqovun və Əsədullayevin firmaları var idi. Özünün meydana gəldiyi dövrdə kapitalist neft sənayesi kapital qoyuluşunun iki əsas mənbəyinə - bir tərəfdən, Azərbaycan və Cənubi Qafqazın iqtisadiyyatının başqa sahələrinə, digər tərəfdən isə Mərkəzi Rusiyanın kapital axınına malik idi. Birinci mənbə H.Z.Tağıyevin, M.Nağıyevin, A.İ.Mantaşovun, Q.M.Lianozovun və digərlərinin simasında Azərbaycan və erməni kapitalı tərəfindən yaradılmış, ikinci mənbə isə Peterburq metal zavodçuları L.E.Nobel və P.A.Bilderlinq, Moskva tikiş fabrikçisi S.M.Şibayev və başqaları ilə təmsil olunmuşdu. Sahənin ən böyük müəssisəsi 1879-cu ildə əsas kapitalı 3 mln. manat (1884- cü ildən 15 mln manat) olan, səhmdarlıq əsasında təşkil edilmiş ”Nobel qardaşları” neft istehsalı şirkəti idi. Kompaniyanın təsisçiləri Lüdviq Nobel və peterburqlu baron və sənayeçi, İjevsk şəhərindəki silah zavodu üzrə Nobelin ortağı P.A.Bilderlinq idilər. Çar hökuməti xarici sahibkarlığa xeyirxah münasibət bəsləyirdi. 1886-cı il mayın 1-də xüsusi yığıncağın xaricilərin Bakı rayonunda neft mədənlərinə buraxılması məsələsi üzrə qərar qəbul olundu. 80- cı illərin ortalarında Rotşildlərin Paris bankir evi Rusiyada alınmış və fəaliyyətdə olan müəssisələrin əsasında daha bir iri kompaniyanın – “Xəzər-Qara dəniz Cəmiyyətinin” əsasını qoydu. İngilis kapitalının Bakının iqtisadiyyatına soxulması 90-cı illərin ikinci yarısına aiddir. 1898-ci ilə yaxın Bakıda yenə də hazır müəssisələrin əsasında təşkil olunmuş altı ingilis neft sənayesi kompaniyası fəaliyyət göstərirdi. Müəssisələrin satın alınması üçün yalnız bir il ərzində ingilis işbazları yerli kapitalistlərə 12 mln. manatdan çox pul vermişdilər. İngilis kapitalının güclü axını çarizmin maliyyə vəziyyəti və xarici siyasi niyyətləri ilə izah olunurdu. Çar hökuməti bu yolla İngiltərənin imperialist dairələrinin bir hissəsində Rusiya əleyhinə olan əhval-ruhiyyəni neytrallaşdırmağa çalışırdı. Güclü hərbi dəniz donanmasına malik olan İngiltərə üçün Bakı rayonunun strateji əhəmiyyəti var idi. Bundan əlavə, İngiltərə ilə müqayisədə çar Rusiyasında fəhlələrin həyat səviyyəsi, onların əmək haqqı xeyli aşağı idi. Buna görə də buraya kapital qoyuluşu Sitidən olan sahibkara külli miqdarda gəlir vəd edirdi. Yerli müəssisələrin xarici kapitalın nəzarəti altına keçməsi onların səhmdar cəmiyyətinə cəlb edilməsi yolu ilə həyata keçirilirdi. Bu proses sənayesinin, o cümlədən xarici hesab edilən müəssisələrin təşkilat-maliyyə quruluşuna özünəməxsus təsir göstərirdi. 20 1897- ci ildə Bakının ən iri firmalarından biri – “H.Z.Tağıyev” firması bir qrup ingilisə: Q.Qladstona, Ç.Mura və b. satıldı. Bu müəssisələrin bazasına “Oleum” adı altında səhmdar cəmiyyəti təsis edildi. Səhmlərin nəzarət paketi və kompaniyanın fəaliyyətinin idarə mexanizmi, ingilis kapitalistlərinin əlində cəmləşdi. Lakin əvvəlki sahibkar yeni təsis edilmiş kompaniyanın rəhbərliyi sistemində özünü yerlə təmin edə bildi. 90- cı illərin ikinci yarısının sənaye yüksəlişi şəraitində Bakının neft emalı sənayesi öz istehsalını xeyli genişləndirdi. Bu illər ərzində istismar olunan quyuların sayı 3,2 dəfə artdı. 90- cı illərin ikinci yarısında Bakıda neft hasilatı xüsusilə inkişaf edirdi. 1900- cü ildə o, 1870-ci illə müqayisədə 400 dəfədən çox artıb 601,2 milyon puda çatmışdı. 1898- ci ildə Bakı neft hasilatına görə Amerika Birləşmiş Ştatlarını ötdü. 1900- cü ildə illik məhsuldarlığı 10 milyon pud olan və firmaların ümumi sayının 8,8%- ni təşkil edən 13 firma neft hasilatının 67,1 faizini verirdi. 1900-cü ildə ”Nobel qardaşları” şirkəti Xəzər-Qara dəniz Cəmiyyəti ilə birlikdə Bakıdakı 8 ən iri firma (hər birində hasilatın miqdarı 20 mln. puddan çox) sırasında “Mantaşov və K°”, Bakı Neft Cəmiyyəti, Xəzər şirkəti, Rus nefti və duru yanacağını çıxarmaq üçün cəmiyyət (Oleum), Mirzoyev qardaşları, Rus neftinin Bakı cəmiyyəti firmaları da var idi. Ümumi sindikat yaradılması məsələsi ilə əlaqədar neft sənayesi qüvvələrinin “qütbləşməsi” prosesi 90-cı illərin əvvəllərində yeni mərhələyə qədəm qoydu. 1891-ci ildə 4 yerli firmanın ―”Bakı standartı” adlandırılan birliyi meydana gəldi. Bu, Mantaşevin, Tağıyevin, Lianozovun və Budaqovun firmaları idi. “Nobel qardaşları” şirkəti yaranmış vəziyyətdən istifadə etməyi qərara aldı. Növbəti ilin noyabr-dekabrında “Yeddi böyük firmanın ittifaqı” adlı yeni birlik yarandı. Birlik həm də “Bakı standartı”nı, Rotşildlərin “Xəzər-Qara dəniz Cəmiyyətini” və “S.M.Şibayev və K°”-nı öz himayəsinə cəlb edə bildi. Bakı firmalarının birliyi çox böyük qüvvə idi. Bakıda ağ neft istehsalının 3/4- dən bir qədər azı “Yeddi böyük firmanın ittifaqının”, o cümlədən 25,5%-i “Nobel qardaşları”nın, 35,7%-i öz növbəsində ağ neft istehsal edən bütöv bir qrup xırda və orta zavodlarla ittifaqda olan Xəzər-Qara dəniz Cəmiyyətinin və 13%-i “Bakı standartı” firmasının payına düşürdü. Bununla da Rusiyada əsas ağ neft istehsalçıları ilk dəfə olaraq kifayət qədər iri birliyə nail oldular ki, bu da onlara Amerikanın “Standart Oyl” firması ilə dünya ağ neft bazarını bölüşdürməyə və Bakı firmaları üçün “sahələr” müəyyənləşdirməyə imkan verdi. 1893-cü ilin payızında Parisdə dünya bazarlarında ağ neft ticarəti normaları haqqında ilkin saziş əldə edildi. Lakin “Yeddi böyük firmanın ittifaqı” daxilindəki ziddiyyətlər nəticəsində saziş pozuldu. Nobelin və Rotşildlərin hegemonluğundan qorxuya düşən “Bakı standartı”nın dörd firması onlarla ittifaqdan çıxdı. 1893- cü il oktyabrın 23-də Peterburqda firmaların bir hissəsinin nümayəndələri tərəfindən Maliyyə Nazirliyinin razılığı ilə Bakı ağ neft istehsalçılarının ittifaqının yaradılması haqqında müqavilə imzalandı. Lakin müqaviləni imza etməyən Tağıyev və Mantaşovun firmalarının nümayəndələri sindikata dax il olmaqdan imtina etdilər. Hökumət sonunculara Bakı ağ neft istehsalçılarının II qrup ittifaqı adlandırılan ittifaq yaratmağa icazə verdi ki, bu da həmin ilin noyabr ayının 27-də baş verdi. I qrup agentlərinin malik olduqları hüquqlara bərabərləşdirmək əsasında, II qrupun ticarət agenti A.İ.Mantaşov oldu. 21 Hər iki qrupun təşkilatı baxımdan vahid sindikatda qovuşması yalnız 1895-ci ilin mayında baş verdi. İxracat sindikatı Bakıda ağ neft istehsalının 97-98%-nə nəzarət edirdi. Lakin burada iştirakçılar qeyri-bərabər bölüşdürüldüyündən onun möhkəmliyindən danışmaq olmazdı. Bakı firmalarının ilk ixracat sindikatı neft inhisarları tarixində, onların dünya bazarlarını bölüşdürmək uğrunda mübarizələri tarixində mühüm mərhələdir. Onun fəaliyyəti inhisarçı kapitalizminə dövr üçün kifayət qədər aydın olan yırtıcı xarakterini aşkara çıxardı. Sindikat daxilində bir- birinə qarşı barışmaz mübarizə aparan üç qrupun – “Nobel qardaşları şirkəti”nin, Rotşildlərin və birinci iki qrupa qarşı təşkilati əkslik yaratmağa cəhd göstərən Tağıyevin, Mantaşovun və başqalarının mənafeləri toqquşurdu. Göstərilən qruplar arasında ziddiyyətlər ona gətirib çıxardı ki, Bakı ağ neft zavodlarının ittifaqı 4 il fəaliyyət göstərdikdən sonra dağıldı (1897-ci il). Çar hökuməti tərəfindən yaradılmış geniş imkanlardan istifadə edən xarici firmaların Bakı neft sənayesinə soxulması 90-cı illərin ikinci yarısında sürətlə genişləndi. Təkcə 1895-1898-ci illərdə Bakı rayonunun neft sənayesində 6 ingilis və bir sıra digər xarici kompaniyalar kök saldı. Əvvəllər mövcud olan neft müəssisələrini satın alan ingilis sahibkarları və bankirləri çox vaxt, hətta firmaların köhnə adlarını belə saxlayaraq, onları rus firmaları kimi qələmə verirdilər. Bu şərait onlara xarici təbəələrin neft mədənləri və zavodları olarkən mövcud olan, rəsmiyyətdən yan keçməyə imkan verirdi. Xarici kapital axınının sənayenin inkişafı üçün müəyyən müsbət əhəmiyyəti olsa da, rus kapitalistləri kimi, Qərb kapitalistləri də çox vaxt istehsalı yenidən qurmaqdan imtina etməklə neft sənayesini texniki geriliyə məhkum edir, Bakı zəhmətkeşlərini amansız istismar etmək və neftin qiymətini qaldırmaqla külli gəlir əldə edirdilər. Bu isə ingilis və fransız kapitalının Rusiyanın xarici siyasət meylinə təsir göstərməsi üçün obyektiv zəmin yaradırdı. 1900-cü ildə Rusiyanın neft sənayesindəki səhmdar kapitalları arasında xarici kapitalını payı 35,7% təşkil edirdi. Xarici kapitalın mövqelərinin genişlənməsi neft hasilatında rus və yerli firmaların xüsusi çəkilərinin hiss olunacaq dərəcədə azalmasına gətirib çıxardı. XIX yüzilliyin sonuna yaxın Şimali Azərbaycanın neft sənayesi öz inkişafının ən yüksək pilləsinə qalxdı, neft istehsalı üzrə dünyada birinci yerə çıxdı. Bu dövrdə neft sənayesində inhisarların tam hökmranlığı bərqərar oldu, xarici kapitalın mövqeyi genişləndi, ilk ixracat sindikatı - iri inhisarçı birlik meydana gəldi. Qısa bir tarixi müddət ərzində neft sənayesi kapitalist təşkilinin aşağı formasından inhisarçı birliyin yüksək formalarına kimi təkamül yolu keçdi. 1859- cu ildən etibarən Bakının quberniya şəhəri və çox iri neft mərkəzi kimi inkişafı bu qədim şəhərin arxitekturasına və demoqrafıyasına güclü təsir göstərdi. Bakının ictimai-sahibkar həyatı İçəri şəhərin dar küçələrindən kənara, geniş meydana çıxdı. İçəri şəhərin həndəvəri Bakının əsas ərazisi oldu. XIX əsrin son rübündə Bakıda tikinti inşaat işləri sahəsi 361,8 hektaradək (52,4 faiz) genişləndirildi, tikililərin sayı isə 9.282-dək (46,9 faiz) artdı. Şəhərin bu cür inkişafı onun əhalisinin dinamizminə güclü təsir göstərdi. «Mənzil məsələsi və onun həllinin sosial sınaqları» (SPB,1908) kitabında Avropanın iri şəhərləri əhalisinin 100 il ərzində artımı haqqında məlumat verilmişdir. Məlumatdan görünür ki, əhalinin sayı Berlində 6 dəfə, Brüsseldə 5 dəfə, Londonda 4 dəfə artmışdı. Bakı bu göstəriciyə görə 22 həmin şəhərləri ötmüşdü. XIX əsrin ancaq son rübündə şəhərin əhalisinin sayı 7,4 dəfə artmışdı (15.105 nəfərdən 111.904 nəfərə çatmışdı). Yüklə 430,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|