Азярбайъан республикасы дахили ишляр назирлийи

10 seçici, onlardan 4-ü qeyri-xristian. 
 II qrup - 
155 seçici, onlardan 73-ü qeyri-xristian 
 III qrup - 
3,324 seçici, onlardan 2,234-ü qeyri-xristian 
Hər bir qrupa 24 qlasnı seçilməli idi. Rusiya imperiyası yerli 
azərbaycanlılara münasibətdə qeyri-bərabərlik prinsipini əsas götürür, yerli 
Azərbaycan əhalisindən seçilən qlasnıların-deputatların sayı xristian qlasnılardan 
çox ola bilməzdi. 
Beləliklə, yerli Azərbaycan əhalisindən seçilən qlasnılar sayca xristian 
əhalisindən seçilən qlasnılardan az idilər. Şəhər Əsasnaməsinə uyğun olaraq 
şəhərin ictimai orqanları təsis edildi: 1) Şəhər Duması; 2) Şəhər Upravası. Şəhər 
dumasının İcraedici orqanı Şəhər Upravası və şəhər Qlavası idi. Şəhər Qlavası 
həm Dumanın, həm də Upravanın sədri idi. Dumanın seçdiyi Qlavanı Daxili İşlər 
Nazirliyi təsdiq edirdi. Sözsüz ki, Qlava yalnız rus olmalı idi.
Bakı şəhər Duması 8 yanvar 1878-ci ildə açılır. Azərbaycanlılardan 
H.Z.Tağıyev, 
M.Nağıyev, 
H.Hacınski, 
H.Zərdabi, 
K.Mahmudbəyov, 
Ə.Topçubaşov ilk Bakı şəhər Dumasına qlasnı seçilmişdilər. Şəhər Dumasının 
səlahiyyət dairəsinə aşağıdakı sahələr daxil idi: 
a) şəhər təsərrüfatı 
b) yerli ticarət və sənayeni himayə 
c) səhiyyə 
ç) xalq təhsili 
d) yanğınla mübarizə. 
Bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, Bakı şəhər Dumasında işlər rus 
dilində aparılırdı. H. Zərdabı məsələnin bu cəhətinə toxunaraq yazırdı ki, «şəhər 
divanxanalarında danışıq və yazı-pozu rus dilində olacaq» və odur ki, o, rus dilini 
bilən şəxslərin seçilməsini məsləhət bilirdi. 
 
Sual 2. 
Kənd təsərrüfatının kapitalistcəsinə inkişafı. 
Kənd təsərrüfatında kapitalist münasibətləri sənayeyə nisbətən gec 
inkişaf edirdi.
XIX əsrin 50-60-cı illərində iqtisadi irəliləyiş Azərbaycan iqtisadiyyatının 
bütün sahələrində, istər kənd təsərrüfatında, istərsə də sənayedə özünü 
göstərirdi. Burada bir məsələni xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, 50-60-cı illərdə 
Azərbaycan Rusiya imperiyasının müstəmləkəsi idi. Odur ki, ölkənin iqtisadi 
durumu Rus
iyanın yeritdiyi iqtisadi və sosial siyasətdən çox asılı idi. Tarixi 
ədəbiyyatda belə bir fikir hökmrandır ki, Rusiyanın Qafqazı «iqtisadi fəthi» siyasi 
fəthindən sonra başlanıb, «iqtisadi fəth» məhz bu dövrə düşür. Rusiyanın bu 
«iqtisadi fəthi» Azərbaycanda mədən, ipəksarıma, neft emalı kimi sənaye 
sahələrinin inkişafına böyük təkan vermiş oldu.
XIX əsrin 50-60-cı illərində Azərbaycanın kənd təsərrüfatında da əvvəlki 
illərə nisbətən sözsüz ki, məhsul istehsalı artırdı. Bu, ilk növbədə yeni əkin 
sahələrinin yaradılması, meşə sahələrinin və otlaqların əkin üçün istifadə 
olunması, yeni, yüksək məhsuldar sortların istifadəsi, aqrotexniki tədbirlərin 
tətbiqi ilə bağlı idi. Bu dövrdə Rusiya bazarında Azərbaycandan aparılan kənd 
təsərrüfat məhsullarına- ipək, düyü, yun, quru meyvə və s. böyük ehtiyac vardı ki, 

---

11
bu da kənd təsərrüfatı məhsullarının həm kəmiyyətcə, həm də keyfiyyətcə 
artımının əsas səbəblərindən biri idi. Bu dövrdə Azərbaycanda əvvəllər olmayan 
istehsal sahələri də yaranır ki, bunlardan biri də məsələn, qarğıdalı istehsalı idi.
XIX əsrin 50-60-cı illərində kənd təsərrüfatında aparıcı rol əvvəllərdə 
olduğu kimi taxılçılığa məxsus idi. Öz bol taxılı ilə fərqlənən Qarabağ, Şirvan və 
Qubada çoxlu taxıl toplanırdı. Kəndlilərin istehsal etdikləri məhsulun xeyli hissəsi 
ölkənin daxili bazarlarına satışa göndərilirdi. Azərbaycanda yetişdirilən yüksək 
keyfiyyətli taxıl məhsulları ümumdünya sərgisinə belə göndərilirdi və mükafata 
layiq görülürdü. Çəltikçilik Azərbaycanda ənənəvi təsərrüfat sahəsi idi. Çəltik 
Ta
lış, Qarabağ, Quba, Şirvan, Zaqatala və b. yerlərdə becərilirdi. Çəltik daha çox 
əmtəəlik məhsul idi. 1852-ci ildə Naxçıvanda Hindistandan gətirilmiş çəltik növü 
becərilirdi.
XIX əsrin 60-cı illərində üzümçülük kənd təsərrüfatında kapitalist 
münasibətlərinin inkişaf etdiyi sahələrdən biri idi. Bu dövrdə, Azərbaycanda 
şərabçılıq geniş inkişaf edirdi, çünki Rusiya bazarında şəraba böyük ehtiyac 
vardı.
50-
ci illərin sonu – 60-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanda ipək istehsalı 
xeyli artmışdı. Əgər 1861-ci ildə Bakı quberniyasında 17.352 pud ipək istehsal 
edilmişdisə, 1865-ci ildə artıq istehsal 19.343 puda çatmışdı. Bu illərdə, 
Avropada ipəkqurdu xəstəliyi ipək sənayesinin böhranına səbəb olmuşdu, 
böhrandan çıxış yolunu xarici ölkələr Azərbaycandan sağlam ipək qurdu toxumu 
almaqda görürdülər. Lakin Azərbaycanda da ipəkqurdu xəstəliyi yayıldığından 
1867-
ci ildə Bakı quberniyasında ipək istehsalı 1346 puda enmişdi. Amma 1870-
ci ildə ölkədə ipək təsərrüfatını bərpa etmək mümkün oldu. Belə ki, 1870-ci ildə 
Yelizav
etpol quberniyasında 4800 puda qədər ipək istehsal edilmişdi.
XIX əsrin 50-60-cı illərində Azərbaycanda sürətlə inkişaf edən kənd 
təsərrüfat sahəsi – marena-boyaq maddəsi istehsalının sürətli inkişafı ilə 
əlaqədar olaraq Lənkəran, Quba, Dərbənd qəzalarında marena-qızıl boya 
yetişdirmək üçün geniş əkin sahələri ayrılmışdı. Əsas marenaçılıq rayonu Quba 
qəzası idi. Əgər 1851-ci ildə qəzada 2 min pud marena istehsal edilmişdisə, artıq 
1869-
cü ildə bu rəqəm 200 min puda çatmışdı, yəni 100 dəfə artmışdı. Quba və 
Lənkəran qəzalarında 1862-ci ildə 70543 pud marena istehsal edilmişdisə, 1866-
cı ildə bu istehsal 234556 puda çatmışdı. Amma 1869-cu ildə süni boyaq-
alizarinin kəşfi ilə əlaqədar olaraq manera istehsalına böyük zərbə dəyir, tələbat 
olmadığına görə istehsal tamamilə sıradan çıxır.
70-
ci illərdə və 80-ci illərin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda taxılçılıq 
daha da inkişaf etdi. Təkcə Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında, habelə 
Zaqatala dairəsi və Naxçıvanda 1870-1874-cü illərdə orta hesabla ildə 30 mln 
pud, 1896-1899-
cu illərdə isə artıq 70 mln. puddan çox (70-ci illərin məhsulu ilə 
müqayisədə iki dəfə çox) dənli bitki məhsulu yığılmışdı. 1896-cı il Şimali 
Azərbaycanda dənli bitkilər məhsulu üzrə rekord ili idi. Həmin ildə 71543784 pud 
taxıl yığılmışdı. 1900-cü ildə isə bu göstərici, demək olar ki, iki dəfə azalmış və 
35732688 puda bərabər olmuşdur. Bu, başqa səbəblərlə yanaşı, həm də dənli 
bitkiləri sıxışdıran pambıqçılığı inkişafı ilə bağlı idi. 
Nəqliyyatın, o cümlədən də dəmiryolu və dəniz nəqliyyatının inkişafı 
taxılçılıqda əmtəəlik məhsul istehsalının artımına güclü təkan verdi. Mövcud 
rəsmi məlumatlara görə, 1886-cı ildə Bakı quberniyasından 3 mln. puda yaxın 
(bundan 2160 min pudu buğda idi) taxıl aparılmışdı. Azərbaycan nəinki özünü öz 

---

12
taxılı ilə təmin edir, həm də ölkədən kənara göndərmək üçün artıq taxıla malik 
olurdu. 1893-
cü ildə Yelizavetpol quberniyasında toxum fondu və yerli əhalinin 
ehtiyaclarını ödəmək üçün zəruri olan taxılı çıxmaqla, 8 mln. puddan çox müxtəlif 
taxıl ehtiyatı qalmış və bu da yerindəcə satılmağa və quberniyanın hüdudlarından 
kənara göndərilməyə sərf olunmuşdur. 
Düyü də xeyli miqdarda ixrac olunurdu. 1888-ci ildə Yevlax və Ləki 
dəmir yolu stansiyalarından 194 min pud düyü göndərilmişdi. Bundan başqa 
düyü Lənkəran qəzasından Rusiyaya əvvəlki kimi dənizlə daşınırdı. Məsələn, 
1892-
ci ildə Lənkərandan Həştərxana 35 min pud, 1893-cü ildə isə (mart ayından 
sentyabr ayınadək) 30 min pud düyü gətirilmişdi. 
Əkinçiliklə yanaşı, Şimali Azərbaycanda maldarlıq da öz inkişafını 
davam etdirirdi. 1887-1891 -
ci illərdə Azərbaycanın iki quberniyasında mal-
qaranın sayı 2,7 mln. başdan çox, 1897-1898-ci illərdə təxminən 3 mln başa, 
Zaqatala və Naxçıvan qəzası da nəzərə alınmaqla 3,2-3,4 mln başa bərabər idi. 
1871-
ci ildə xaricə 979 min manatlıq yun aparılmışdı. Maldarlıq məhsulları, 
xüsusən də yun Rusiyaya və qismən də xaricə aparılırdı. Şimali Azərbaycandan 
yun aparılması 90-cı illərdə xüsusən artmışdı. 1891-ci ildə 1,5 mln. manatlıq 250 
min pud yun aparılmışdı. 
Yüzilliyin 80-ci illərinin ikinci yarısında Şimali Azərbaycanda 
pambıqçılığın yüksəlişi dövrü başlayır. Kənd təsərrüfatının əmtəəlik sahəsi kimi 
pambıqçılığın inkişafı, şübhəsiz ki, rus pambıq-parça sənayesinin yerli xammala 
olan ehtiyacından irəli gəlmişdi. 1888-ci ildə çar hökuməti xaricdən Rusiyaya 
idxal olunan pambığın üzərinə gömrük vergisi qoydu. Bununla əlaqədar olaraq 
xaricdən gətirilən pambıq get-gedə bahalaşırdı, sürətlə inkişaf etməkdə olan 
toxuculuq sənayesini həmin xammalla təmin etmək artıq qeyri-mümkün idi. Bu 
vəziyyət rus sənayeçilərini ölkə daxilində xammal axtarmağa məcbur etdi. Bu da 
imperiyanın pambıqçılığın inkişafı mümkün olan rayonlarının iqtisadiyyatına təsir 
etməyə bilməzdi.
1887-
ci ildə Lodzdakı Poznanski firmasının müdiri Ramendik Tiflis 
karvansaralarının birində Ərəş və Göyçay qəzalarından gətirilmiş pambıq 
taylarını görür. Qiymətli xammalla maraqlanan Ramendik torpaq sahibkarı 
Hacıyevlə birlikdə Ağdaşa getmiş, Ərəş və Göyçay qəzalarını gəzmiş və belə bir 
qəti nəticəyə gəlmişdi ki, bu qiymətli bitkinin burada yetişdirilməsi tamamilə 
mümkündür. O, kəndlilərlə sazişə girməyə başlayır, onlara təmənnasız surətdə 
çiyid paylayır və hətta onların bu işlə məşğul olmağa başlaması üçün beh də 
verirdi. Artıq 1888-ci ildə qeyd edilən iki qəzanın kəndliləri geniş surətdə 
pambıqçılıqla məşğul olmağa başlamış və yaxşı məhsul da yetişdirmişdilər.
Poznanski firmasının ardınca 1889-cu ildə Ağdaşa digər iri firmanın 
“A.N.Korzinkin və K°”nın Böyük Yaroslavl manufakturasının nümayəndələri 
gəldilər. Sonuncular da öz növbələrində çiyid paylamağa və pambıq satın almağa 
başladılar. Ərəş qəzasının pambıqçıları 1888-1889-cu il mövsümündə 3100 pud, 
1892-1893-
cü ildə isə artıq 28 min pud pambıq satmışdılar. 1897-ci ildə 
Yelizavetpol quberniyasında 6944 desyatin pambıq əkilmiş və 152766 pud 
məhsul götürülmüşdü. Göstərilən məhsulun 95,5 min pudu Ərəş qəzasının 
payına düşürdü. Qalanı isə Cavanşir, Şuşa, Zəngəzur və Yelizavetpol 
qəzalarında yetişdirilmişdi. 
70-
ci illərin sonu, 80-ci illərin əvvəllərində tütünçülükdə də yüksəliş baş 
verdi. 1877-
ci ildə xaricdən idxal olunan tütünün hər puduna gömrük rüsumunun 

---

13
qızıl pulla 14 manatadək artırılması tütünçülüyün inkişafına əsaslı təsir göstərirdi. 
Tütünçülükdə aparıcı yeri Quba və Nuxa qəzaları, habelə Zaqatala dairəsi 
tuturdu. Nuxa və Quba tütünü aşağı növlü, Zaqatala tütünü isə əla növlü hesab 
edilirdi. Tütünün az bir hissəsi ölkənin hüdudlarından kənara - Gürcüstana, 
Rusiyaya, hətta xaricə (başlıca olaraq Zaqatala tütünü) aparılırdı.