Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

partokratlar 
aldı. 
Azərbaycandan seçilən SSRİ xalq deputatlarının da 
hamısı partnomenklatura siyahısından idilər. Buna 
baxmayaraq, öz işinə 1989-cu il mayın 25-də başlamış 
SSRİ xalq deputatlarının I qurultayında "qeyri-formal" 
deputatlar da sanballı bir qrup təşkil edə bildilər, bu da 
siyasi müxalifətin formalaşmasına şərait yaratdı.
"Yenidənqurma" iqtisadiyyata ciddi zərbə vurdu, 
cəmiyyəti 
"siyasiləşdirdi", 
Kommunist 
Partiyasının 

---

365 
nüfuzunu sarsıtdı və imperiyanı daha dərin böhrana 
saldı. Mərkəzdənqaçan qüvvələr gücləndi, buna qarşı 
Moskva müxtəlif məkrli tədbirlərə əl atdı, respublikalar 
arasında konfliktlər, münaqişələr sərtləşdi. Türkdilli 
xalqların Türkiyə Respublikasına təbii meyli şovinistlər, 
xüsusən qatı erməni millətçiləri tərəfindən potensial 
təhlükə kimi qiymətləndirilirdi. Hakim dairələrdə yüksək 
vəzifə və nüfuz sahibi olan Heydər Əliyev M.Qorbaçovun 
sonralar etiraf etdiyi kimi, "yenidənqurma prosesini, 
demokratikl
əşmə prosesini çox qızğınlıqla, ürəkdən 
bəyənməsinə", "Siyasi Büronun fəal üzvü və son dərəcə 
ciddi rəhbər" olmasına baxmayaraq, nəinki 1987-ci ilin 
oktyabrında idarəçilikdən uzaqlaşdırıldı, hətta xalqın 
gözündən düşməsi üçün böhtançı təbliğat obyektinə 
çevrildi.
Qarabağ münqaşisənin başlanması. Moskva 
mərkəzdənqaçan qüvvələri zəiflətmək üçün ənənəvi 
"parçala, hökm et" siyasətindən daha geniş istifadə etdi, 
milli münaqişələri qızışdırdı, xalqlar arasında qanlı nifaq 
saldı. İmperiyanın müxtəlif bölgələrində əvvəldən 
məharətlə 
hazırlanmış 
milli 
münaqişə 
ocaqları 
alovlandırıldı.
"Yenidənqurma"nın 
elan 
olunmuş 
cəlbedici 
məqsədləri Azərbaycan xalqında, xüsusən ziyalılarda 
ümidlər doğurmuşdu. Xalq arasında demokratik ideyalar 
yayılırdı. Bundan narahat olan mərkəz mühüm geosiyasi 
dəyəri olan Azərbaycanı və deməli, bütün Cənubi 
Qafqazı əldə saxlamaq üçün yenidən uydurma "Dağlıq 
Qarabağ problemi"ni qızışdırdı.
80-
ci illərin ikinci yarısında, SSRİ-də "yenidənqurma" 
prosesini mərkəzdənqaçan qüvvələr fəallaşdırdığı vaxt 
erməni amilindən "Bəla imperiyası"nı dağıtmaq istəyən 
dövlətlər də geniş bəhrələnməyə çalışdı. 

---

366 
Həm Rusiya, həm də Avropa tərəfindən himayə 
olunduqlarını görən erməni millətçiləri türk soyqırımına, 
terrora əsaslanan qanlı siyasətlərini - "Böyük Ermənistan" 
dövləti yaratmaq kimi sərsəm xülyanı reallaşdırmaq 
cəhdlərini yenidən fəallaşdırdılar.
Rəsmi Moskva 1987-ci ilin noyabrında Parisdə dövlət 
başçısının əsabələrindən biri olan akademik Abel 
Aqanbekyanın dili ilə Qarabağ hərəkatına müsbət 
münasibətini, qeyri-rəsmi olsa da, bütün dünyaya 
bildirməkdən 
çəkinmədi. 
Aqanbekyan 
"Humanite" 
qəzetinin 1987-ci il 18 noyabr tarixli sayında dərc 
olunmuş müsahibəsində Dağlıq Qarabağın Ermənistana 
verilməsinin məqsədəuyğun olmasını və bu barədə 
dövlət başçısına təklif verdiyini bildirdi.
"Qarabağ" komitəsinin Azərbaycanda, xüsusən Dağlıq 
Qarabağda uzun müddət gizli fəaliyyət göstərən yerli 
təşkilatı "Krunk" adı altında açıq fəal mübarizəyə 
başlamışdı, "Miatsum" (birləşmə) hərəkatı genişlənirdi.
1988-
ci ildə Ermənistan SSR ərazisindən, öz dədə-
baba yurdundan - 
185 kənddən və başqa yaşayış 
məntəqələrindən 230 min azərbaycanlı qovuldu, 15 
mindən çox kürd və bir neçə min rus Ermənistandan 
çıxarıldı. Ermənistan, demək olar ki, monoetnik bir 
respublikaya çevrildi. Bunun üçün əvvəlcədən xüsusi 
silahlı dəstələr hazırlanmışdı. Ermənistanın Qafan və 
Mehri rayonlarında bu cinayətkarların vəhşi əməllərindən 
yaxa qurtaran ilk qaçqınlar 1988-ci il yanvarın 25-də 
Azərbaycana pənah gətirdilər. Qaçqınların yeni dəstələri 
fevralın 18-23-də təqiblərdən can qurtarıb Azərbaycana 
gəldilər. 
1988-
ci il fevralın 12-də Yerevanda böyük antitürk 
mitinqi keçirildi. "Ermənistanı türklərdən təmizləməli", 
"Ermənistanda ermənilər yaşamalıdır!" və başqa millətçi 
şüarlar səslənirdi. Fevralın 21-də erməni vandalları 

---

367 
Yerevanda qalmış son məscidə hücum edib onu 
dağıtdılar. Azərbaycan aşıq sənətinin dahisi Ələsgərin 
qəbri təhqir edildi. Böyük şair Səməd Vurğunun abidəsi 
uçuruldu. Azərbaycanlılara qarşı terror 1988-ci ilin 
əvvəllərində Vedibasarda xüsusən genişləndi. Döyülmüş, 
alçaldılmış, heç yerdən köməyi olmayan 4000 nəfər 
adam ev-
eşiyini atıb piyada, ayaqyalın-başıaçıq, böyük 
çətinliklərlə qarlı dağ keçidlərini aşıb Azərbaycana 
gəlməyə məcbur oldu.
Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətindəki 
ermənilər bundan ruhlanaraq daha fəal siyasi aksiyalar 
keçirməyə başladılar.
1988-
ci ilin əvvəllərindən Xankəndində erməni əhalisi 
ardı-arası kəsilməyən kütləvi mitinqlər, nümayişlər 
keçirirdi. Fevral ayının 15-18-də vilayətin, Şuşadan 
başqa, bütün rayon sovetlərində sessiya keçirildi və 
DQMV-
nin Azərbaycan SSR tərkibindən çıxarılıb 
Ermənistan SSR tərkibinə verilməsini təklif edən qərarlar 
qəbul olundu. Mitinqçilərin tələbi ilə fevralın 20-də Vilayət 
Sovetinin sessiyası DQMV-nin Azərbaycan SSR 
tərkibindən çıxarılıb Ermənistan SSR tərkibinə verilməsi 
haqqında qərar qəbul etdi. SSRİ Ali Sovetindən xahiş 
edildi ki, bu məsələni müsbət həll etsin. Moskva 
münaqişəni daha da qızışdırdı. Sov.İKP MK Siyasi 
Bürosunun Bakıya gəlmiş üzvü sərhədləri dəyişdirməyin 
yolverilməzliyindən danışır, Yerevana gedən üzvü isə 
DQMV-
dəki separatçılığa haqq qazandırırdı.
Azərbaycan Respublikasının suveren hüquqlarının 
tapdalanmasına Moskvanın, Azərbaycan rəhbərliyinin 
qəti tədbirlərlə cavab vermədiyini görən Azərbaycan xalqı 
böyük həyəcan içində idi. Kortəbii mitinqlər, etiraz 
nümayişləri keçirilirdi.

---

368 
1988-
ci il fevralın 21-də vilayətin Əsgəran rayonunda 
ermənilərin iki nəfər azərbaycanlını öldürməsi, 19 nəfərin 
yaralanması vəziyyəti daha da gərginləşdirdi.
Dünya ictimaiyyəti gözündə öz əməllərinə haqq 
qazandırmaq üçün ermənilər 1988-ci il fevralın 28-də 
Sumqayıtda Eduard Qriqoryanın fəal iştirakı ilə fitnəkarlıq 
törətdilər.
Bütün Azərbaycan xalqı bu fitnəkarlığı, onun 
müəlliflərini və icraçılarını ciddi lənətlədi.
Ermənilər istəklərinə nail oldular. Onlar bu faciəni 
ağlasığmaz 
uydurmalarla 
bəzəyib, 
beynəlxalq 
ictimaiyyətdə azərbaycanlılara qarşı mənfi münasibət 
yaratmağa çalışdılar.
Sumqayıt 
fitnəkarlığından 
sonra 
Ermənistanda 
hökumətin və "Qarabağ hərəkatı" liderlərinin mütəşəkkil 
şəkildə təşkil etdiyi qanlı antitürk hərəkatı daha da 
genişləndi. Bu işdə yaxşı silahlandırılmış erməni qeyri-
formal hərbi birləşmələri fəal iştirak etdilər.
Erməni millətçilərinin azərbaycanlılara qarşı qanlı 
əməlləri nəticəsində Ermənistanda bir nəfər də 
azərbaycanlı qalmadı. Onların son nümayəndələri - 
Nüvədi kəndinin əhalisi 1991-ci il avqustun 8-də bir gün 
içərisində sovet əsgərlərinin köməyi ilə Ermənistandan 
qovuldu. Azərbaycanlılar sonradan Ermənistan dövlətinin 
ərazisi olmuş doğma torpaqlarında tam soyqırımına 
məruz qaldılar.
Ermənistanda 
azərbaycanlılara 
qarşı 
törədilən 
cinayətlərin 
Moskvada, 
habelə 
müvəffəqiyyətlə 
aldadılmış dünya ictimaiyyəti tərəfindən soyuqqanlılıqla 
qarşılanması Dağlıq Qarabağda separatçıların əl-qolunu 
daha da açdı.
Ermənistan SSR Ali Soveti 1988-ci il 15 iyun tarixli 
qərarı ilə kobudcasına Azərbaycanın daxili işinə 
qarışaraq, DQMV-ni Ermənistanın tərkibinə qəbul etməyə 

---

369 
razılıq verdi. Azərbaycan SSR Ali Soveti XI çağırış VII 
sessiyası 1988-ci 17 iyun il tarixli qərarı ilə DQMV Xalq 
Deputatları Soveti sessiyasının 20 fevral tarixli qərarını 
qeyri-
qanuni akt kimi qiymətləndirdi. İyunun 21-də Vilayət 
Xalq Deputatları Sovetinin fövqəladə sessiyası SSRİ Ali 
Sovetinə müraciətlə Dağlıq Qarabağın Ermənistan SSR-
ə verilməsini xahiş etdi. İyulun 12-də Vilayət Sovetinin 
sessiyasında DQMV-nin Azərbaycan SSR tərkibindən 
çıxması barədə qeyri-qanuni qərar qəbul olundu.
Moskvanın səlahiyyətli nümayəndəsi A.Volskinin iki 
xalq arasında kompromis yaratmaq adı altında 
ermənipərəst missiyası vəziyyəti daha da gərginləşdirdi.
SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyəti vəziyyəti nizama 
salmaq üçün Azərbaycanın hüquqlarını yenidən kobud 
surətdə pozaraq 1989-cu il yanvarın 12-də "Azərbaycan 
SSR-in DQMV-
nin xüsusi idarəçilik formasının tətbiqi 
haqqında" qərar qəbul etdi. A.Volskinin başçılığı ilə 
Muxtar Vilayət Xalq Deputatları Soveti, onun İcraiyyə 
Komitəsi hüququnda birbaşa Moskvaya tabe olan 
müvəqqəti Xüsusi İdarə Komitəsi (XİK) təşkil edildi, bütün 
dövlət və ictimai orqanların səlahiyyəti dayandırıldı. XİK 
vilayətdə qayda-qanunu bərpa etmək əvəzinə onu 
Azərbaycana 
bağlayan 
iqtisadi 
əlaqələrinin 
tam 
qırılmasına, azərbaycanlıların buradan qovulmasına, 
ermənilərin silahlanmasına və quldur dəstələrində 
birləşməsinə şərait yaratdı. 1989-cu il iyunun 13-dən 
başlayaraq vilayətdə azərbaycanlılar yaşayan məntəqələr 
blokadaya alındı. Sovet ordu hissələrinin köməyi ilə 
erməni quldurları -"saqqallılar" Xankəndindən bütün 
azərbaycanlıları-14 min nəfəri qovub çıxartdılar.
Azərbaycan demokratik qüvvələrinin təkidli tələbi ilə 
SSRİ Ali Soveti 1989-cu il noyabrın 28-də Dağlıq 
Qarabağda Xüsusi İdarə Komitəsini ləğv etdi. Vilayətin 
idarəsi SSRİ Ali Soveti xüsusi komissiyasının nəzarəti 

---

370 
altında Azərbaycan SSR Təşkilat Komitəsinə tapşırıldı. 
Lakin yenə mərkəz tərəfindən qəti tədbirlər görülməməsi 
erməniləri yeni təhrikçi hərəkətlərə şirnikləndirirdi. 
Ermənistan SSR Ali Soveti isə 1989-cu il dekabrın 1-də 
"Ermənistan SSR-ə Dağlıq Qarabağı birləşdirmək 
haqqında" qeyri-qanuni qərar qəbul etdi. Xankəndində 
Ermənistanın dövlət bayrağı qaldırıldı. İdarəçilik işləri, 
müəssisələr bu respublikanın nazirlik və baş idarələrinə 
tabe edildi.
İmperiya milli münaqişəni daha da dərinləşdirirdi. 
Lakin bu yolla imperiyanın xalqlar üzərində ağalığını 
saxlaması artıq mümkün deyildi. Onun süqutu gündən-
günə yaxınlaşırdı. İmperiyanın pəncəsindən xilas olmağa 
çalışan xalqın tələbi ilə 1991-ci il avqustun 30-da 
Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin növbədənkənar 
sessiyasında respublikanın dövlət müstəqilliyinin bərpa 
edilməsi haqqında bəyanat və xüsusən sentyabrda bu 
barədə Konstitusiya aktının qəbulu ilə əlaqədar Dağlıq 
Qarabağ münaqişəsi daha da kəskinləşdi. Bu münaqişə 
Ermənistanın əli ilə Azərbaycana qarşı aparılan 
təcavüzkar müharibəyə çevrildi.