Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи
Sual 4. Azərbaycanda monqol əsarəti
Yüklə 1,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Sual 4. Azərbaycanda monqol əsarəti.
XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda ictimai siyasi vəziyyət və monqolların birinci hücumu. XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycan ərazisində bir-biri ilə müəyyən sərhədlərə ayrılmış, iqtisadi və siyasi cəhətdən az əlaqələri olan aşağıdakı feodal dövlətlər mövcud idi. Ölkənin şimalında, Dərbənd keçidindən cənubda Kür çayına, qərbdə Gürcüstan sərhədlərindən şərqdə Kaspi sahil lərinə qədər böyük ərazidə Kəsranilər sülaləsinin idarə etdiyi Şirvanşahlar dövləti yerləşirdi. Dövlətin mərkəzi ticarət, sənətkarlıq və mədəniyyətin inkişaf etdiyi, qala divarları ilə əhatə olunan Şamaxı şəhəri idi. Şirvanşahların ikinci iqamətgahı ticarət və liman şəhəri kimi inkişaf edən Bakı idi. Şimaldan Kür çayından Marağa şəhərinə qədər Arran və cənubi Azərbaycanın geniş bir sahəsi Eldənizlər dövlətinin ərazisinə daxil idi. Bu dövlətin mərkəzi Təbriz və Naxçıvan şəhərləri idi. XII əsrin sonu və XIII əsrin başlanğıcında Azərbaycan iqtisadi həyatında inkişaf etmiş əkinçilik mühüm yer tuturdu. Şəhərlərdə və kənd təsərrüfatında böyük yüksəliş vardı. Kənd təsərrüfatı əkinçilik, bağçılıq, ipəkçilik, maldarlıq əsasında inkişaf edirdi. Kənd 101 təsərrüfatı məhsulları daxili və xarici ticarətdə başlıca əmtəə idi. Şamaxı və Gəncə ipəyi, Bakı zəfəranı və nefti bütün dünyada məşhur idi. Şərqi Avropa ölkələri arasındakı ticarət yollarının Azərbaycan ərazisindən keçməsi daxili və xarici ticarətin genişlənməsinə və şəhər həyatının canlanmasına şərait yaradırdı. Azərbaycan iqtisadi, ictimai və mədəni sahədə inkişaf etdiyi bir vaxtda, XIII əsrin əvvəllərində başqa şərq xalqları kimi monqol hücumu təhlükəsi qarşısında qaldı. Monqol istilasına məruz qalan başqa ölkələr kimi feodala pərakəndəliyi, dövlətlər arasında iqtisadi, siyasi və hərbi əlaqənin olmaması Azərbaycan ərazisinin də monqollar tərəfindən işğalını asanlaşdırdı. Monqollar Xarəzmin və Iranın iri şəhərlərini dağıdıb, əhalisini qırdıqdan sonra, 1220-ci ilin payızında Azərbaycana soxuldular. Monqolların ilk yürüşü kəşfiyyat xarakteri daşıyırdı. Monqol qoşunları əvvəlcə Təbrizə gəldilər. Özbək monqollar gələndə gizləndi, onlara müqavimət göstərmədi. Əksinə, külli miqdarda paltar, pul, mallara və qiymətli şeyləri Cəbənin hüzuruna göndərib barışıq istədi. Monqollar bu qəniməti ələ keçirərək, qışlamaq üçün Muğana doğru hərəkət etdilər. Onlar yolda gürcülərə rast gəlib, on mindən artıq əsgərlərini qırdılar. Bundan sonra monqollar isti və otlağı çox olan Muğana gəldilər. Bu zaman gürcü çarı IV Georgi Özbəyin və Xilat hakimi Məlik Əl-Əşrəfin yanına adam göndərərək, onları monqollara qarşı birgə ittifaqa çağırdı. Hadisədən xəbər tutan monqollar onları qabaqladılar. 1221-ci ilin əvvəllərində Gürcüstanı qarət etdikdən sonra, monqollar yenidən Azərbaycana qayıtdılar. Onlar birbaşa Təbriz üzərinə yeridilər. Bu dəfə şəhərin hakimi Şəmsəddin Tuğrayi onlara xeyli miqdarda hədiyyə verib əhalini xilas etdi. Monqollar Təbrizə toxunmayıb Marağaya gəldilər. 102 Əhali onlara qarşı güclü müqavimət göstərdi. Istilaçılar döyüşünün ön cəbhəsinə əsir götürdükləri müsəlmanları düzmüşdülər. Döyüşün bütün ağırlığı onların üzərinə düşürdü, qaçan və geri qayıdan əsiri öldürdülər. Nəticədə, 1221- ci ilin mart ayının 4-də monqollar şəhərə daxil ola bildilər. Onlar əhalini amansız surətdə qırdılar. Monqollar sonra Ərdəbilə gəldilər. Şəhəri alıb, orada böyük qırğın törədərək, oradan da yenidən üçüncü dəfə Təbrizə gəldilər. Özbək getdikdən sonra Şəmsəddin Tuğrayi əhalini səfərbərliyə alıb, şəhərin müdafiəsini təşkil etmək üçün lazımi hərbi hazırlıq işləri gördü, qalanı möhkəmləndirdi, ətrafında xəndəklər qazdırdı. Monqollar şəhərin müdafiəyə kifayət qədər hazır olduğunu görüb, döyüşə girmədən bir sıra qənimət alıb getməli oldular. Monqol lar burada Sərab şəhərinə gəldilər, şəhəri qarət və talan etdikdən sonra Arana-Beyləqan şəhərinə üç çevirdilər. Beyləqana çatna qədər yol üstündə olan şəhər və kəndləri dağıdıb çoxlu əsirlər və qənimətlə ələ keçirdilər. Beyləqan əhalisi sülh danışığı aparmaq üçün monqolların nümayəndə istədi. Monqollar da öz nümayəndəsini danışıq aparmaq üçün şəhərə göndərdi. Əyanlar şəhəri müqavimətsiz, danışıqlar yolu ilə vermək istədilərsə də əhali onlara müqavimət göstərdi. Belə ki, nümayəndə gəldikdə şəhərin əhalisi onu tutub öldürdülər. Monqollar dərhal müharibəyə başladılar. Bir qədər vuruşduqdan sonra, qaladağıdan maşınların köməyi ilə divarları uçurub şəhərə daxil oldular. Bu hadisə 1221-ci ilin avqust ayının axırlarında olmuşdu. Monqollar Beyləqanı dağıtdıqdan sonra Gəncəyə gəldilər. Lakin onlar Gəncədə əhalinin çoxluğunu və şəhərin müdafiəyə möhkəm hazır olduğunu yəqin etdikdən sonra nümayəndələrini göndərib xeyli miqdarda qənimət alaraq Gürcüstana tərəf hərəkət etdilər. Onlar Gürcüstanda 30 minə qədər adam öldürüb, Beyləqandakı 103 kimi əhalinin qarət və talan etdikdən sonra qışı Kür sahilində keçirib, 1222-ci ilin yazında Şamaxıya gəldilər. Şəhərin hakimi qaçıb gizləndi, əhali şəhərin müdafiəsini təşkil etdi. Şamaxılılar bir müddət müqavimət göstərdilər. Monqollar qala divarlarına çıxmaq üçün dəvədən qaramaldan, qoyundan, atdan, habelə öldürülmüş adamların meyitindən divarın dibində bir təpə düzəltdilər. Bu təpədən şəhərin əhalisinə daş və ox atmağa başladılar. Əhali yenə dözdü. Döyüş üç gün davam etdi. Ibn Əl-Əsirin yazdığına görə, Əhali öz-özünə deyirdi “Qılınca sarılmaq lazımdır. Onsuz da bizə monqolların qılıncından qurtuluş yoxdur. Yazılışı budur, yerimizdə möhkəm dayanıb şərəflə ölək”. Təpə düzəlmiş cəmdəklər iy verməyə başladı, monqollar bu təpədən də məhrum oldular. Təzədən qala divarlarına yaxınlaşıb vuruşmağa başladır. Böyük çətinliklə şəhəri ala bildilər. Onlar əhalini demək olar ki, bütünlüklə qırdılar, şəhər bomboş qaldı, evlər yandırıldı. Bundan sonra onlar Dərbəndə getdilər. Məqsədləri şəhəri taladıqdan sonra Şimali Qafqazda, Qıpçaq çöllərinə getmək idi. Şəhər son dərəcə möhkəm olduğundan oranı döyüşlə ada bilməyəcəklərini bilib, kələyə əl atdılar. Ibn Əl- Əsir bu hadisəni belə təsvir edir: Onlar Şirvanşaha adam göndərib danışıq aparmaq üçün nümayəndəlik tələb etdilər – Şirvanşah da öz yaxın adamlarından on nəfəri Cəbənin yanına göndərdi. Monqollar bu adamlardan birini tutub öldürdülər, qalanlarına dedilər: “Əgər siz Dərbənddən keçəcək yolu bizə göstərsəniz sizə aman verməyəcəyik, göstərməsəniz, bu yoldaşınız kimi öldürüləcəksiniz”. Monqollar həmin bələdçilərin köməyi ilə şimala getdilər. Beləliklə, 1222-ci ildə monqollar Azərbaycanı tərk etməklə birinci yürüşlərin başa çatdırmış oldular. Xarəzmşah Cəlaləddinin Azərbaycanı tutması. 104 Az ərbaycan monqolların vurduğu yaralar sağalmamış yeni bir bəlaya düçar oldu. Kalka döyüşü də məğlub olan qıpçaqlar Dərbəndə gəldilər. Qıpçaqlar Dərbəndi tutdular. Bundan sonra qıpçaqlar Qəbələyə tərəf hərəkət etdilər. Şəhəri soyub-dağıtdıqdan sonra Gəncəyə gəldilər, bu ətrafdakı müsəlman kəndlərində yerləşirlər. Özbəyin Gəncədəki valisi Özbəyin razılığını aldıqdan sonra qıpçaqları Gəncə ətrafında yerləşdirdi. Qıpçaqlar Azərbaycanda qarətçiliklə məşğul oldular, ona görə də onları buradan sıxışdırıb qovdular, onların bir hissəsini Dərbəndin qul bazarında ucuz qiymətə satdılar. Monqollar və qıpçaqlar getdikdən sonra da Atabəy Özbək ölkə daxilində feodalların müqavimətini qıra bilmədi. 1224-cü ildə Xarəzmşah oğlu Qiyasəddin Cənubi Azərbaycana və Muğana hücum etdi. Ona müqavimət göstərə bilməyən Özbək müqavilə bağladı. 1225- ci ildə Qiyasəddinin qardaşı Cəlaləddin Təbrizə soxuldu. Orta Asiyada və Şərqi Iranda monqollar tərəfindən sıxışdırlan Cəlaləddinin məqsədi monqollara qarşı mübarizəni davam etdirmək üçün Zaqafqaziyada özünə hərbi və iqtisadi baza yaratmaq idi. Düşmənə müqavimət göstərməyi təşkil edə bilməyən Atabəy Özbək Təbriz şəhərini tərk edərək Gəncəyə, oradan da Əlincə qalasına qaçdı, bir az keçmiş orada da öldü. Daxili ziddiyyətlər nəticəsində doğulan və xarici düşmənlərin zərbələri nəticəsində zəif düşmüş Eldənizlər dövləti dağıldı (1225). Təbriz əhalisi Cəlaləddinə və onun türkmənlərdən ibarət qoşunlarına qarşı 7 gün ciddi müqavimət göstərdi, Atabəy Özbək qaçdıqdan sonra ölkəyə onun arvadı II Toğrulun qızı Mehrican xanım başçılıq edirdi. Şəhərdəki bütün varlılar və Özbəyin arvadı Cəlaləddinə qarşı müqavimət göstərməyin əleyhinə idilər. Düşmənə müqaviməti Şəmsəddin Tuğrayinin rəhbərliyi ilə 105 sənətkarlar və şəhər yoxsulları təşkil etdilər. Əhalinin müqavimətinə baxmayaraq, Cəlaləddin şəhəri ələ keçirə bildi. Eldənizlər dövlətini asanlıqla aradan qaldıra bildi. Cəlaləddin Mehrican xanımın toxunulmaz elan etdi, özünü də Xoy şəhərinə göndərdi. Cəlaləddin ilk zamanlar əhalini öz tərəfinə cəlb etməyə çalışdı. O, monqollar tərəfindən xarabaya çevrilmiş Marağa şəhərini bərpa etdirdi. Muğan düzündə kanal çəkməyi əmr etdi, Təbriz əhalisi ilə ədalətli rəftar edəcəyini bildirdi. Lakin o, bütün ölkəni özünə tabe etdikdən, Şirvanşahı ildə 100 min dinar verməyə məcbur etdikdən (sonralar bu vergi ildə 30 min endirildi) sonra onun azərbaycanlılara qarşı münasibəti dəyişdi, verdiyi vədi pozdu. Cəlaləddin buradan Gürcüstana hücum etdi, orada 20 mindən artıq adam öldürüb, buranın idarəsinin qardaşı Qiyasəddinə tapşırdı və özü yenidən qayıtdı. Cəlaləddin Azərbaycanda Gəncəni özünə iqamətgah seçib vəziri Şərif əl-Mülklə birlikdə gözəl saraylarda yerləşdi, şəhərdə güclü hərbi qarnizon qoydu. Cəlaləddin ikinci dəfə Gürcüstan və Ermənistana hücum etdi. Tiflis və Dvin şəhərlərini dağıtdı. O, Azərbaycanın idarə sevimli vəziri Şərif Əl-Mülkə tapşırmışdı. Bundan başqa, tabe olan vioayətlər onun təyin etdiyi məmurlar tərəfindən idarə olunurdu. Ölkənin maliyyə cədvəli verginin toplanması, xərclər hamısı vəzir Şərif Əl-Mülkə tap şırılmışdı. Xərac iki və üç qat alınırdı, Azərbaycanın tərəfindən istila edilməsi ilə əlaqədar olaraq Ağsunqurilər (1108- 1227) dövlətinin varlığına son qoyuldu. Azərbaycan Cəlaləddin hakimiyyəti illərində onun və məmurlarının soyğunçu siyasəti nəticəsində səfalət dərəcəsinə çatdı. Ilk günlərdən Cəlaləddinin əleyhinə nəyinki yoxsullar, həmçinin əyanlar arasında da narazılıqların sayı artmaqda idi. Zaqafqaziyada Cəlaləddinin zülmünə 106 və amansız rəftarına qarşı güclü bir müxalifət meydana gəldi. Təbrizdə 1225-ci ildə Cəlaləddinə qarşı üsyan qalxdı. Bu üsyan yatırıldıqdan sonra Təbrizdə Şəmsəddin Tuğrayinin başçılığı ilə Cəlaləddinin əleyhinə danışıqlar gedirdi. Onlar gürcülərdən danışıqlar apararaq ittifaqa girib üsyan qaldırmaqla Cəlaləddinin hakimiyyətinə son qoymaq istəyirdilər. Digər tərəfdən Cəlaləddinin rəftarına və təhqirlərinə dözə bilməyən Mehrican xanım Xoy əhli ilə birlikdə Məlik Əl-Əşrəfin Xilatdakı naibi və qoşun başçısı Hüsaməddindən gizli yolla xahiş etdi ki, qoşunu ilə buraya gəlib həmin əyalətləri öz hakimiyyətinə birləşdirsin. Hüsaməddin 1227-ci ildə qoşunu ilə buraya gəlib Xoy şəhərinə, qonşu qalalara və Mərəndə sahib oldu. Sonra Naxçıvan şəhəri əhalisi ilə danışığa girib, oranı da təslim etdi. Hüsaməddin burada çox qüvvətləndi, bu hal davam et səydi, o bütün Azərbaycana yiyələnə bilərdi, lakin bu zaman Əhlətdə iğtişaşlar başlandığından Hüsaməddin geri qayıtdı. Təbrizdə Tuğrayinin başçılığı ilə hazırlıq görən üsyançılar Hüsaməddinin qüvvəsindən istifadə edə bilmədilər. Bu hadisədən xəbər tutan Cəlaləddin Təbrizə gəlib Şəmsəddin Tuğrayini və onun yoldaşlarını tutub edam etdirdi. Lakin Cəlaləddinə qarşı baş verən narazılıqları belə cəza tədbirləri ilə dayandırmaq olmazdı. Cəlaləddin üsul-idarəsinə qarşı 1231-ci ildə Gəncədə böyük üsyan baş verdi. Tarixçi ən-Nəsəvinin verdiyi məlumata görə, bu üsyanda şəhər əhalisinin yarıdan çoxu iştirak edirdi. Gəncə əhalisi Cəlaləddin təyin edilmiş hakimi Urxandan çox əzab görürdülər. Ona görə də əhali bu zalımı günorta çağı öldürdü. Üsyançılara sənətkar Bəndər başçılıq edirdi. Onlar şəhər hakimi Camaləddinin sarayını dağıtdılar. Bəndən varlıları üsyançılara vergi verməyə məcbur etdi. Cəlaləddinin Gəncədəki qarnizonu da məhv edildi. Bu xəbəri eşidən 107 Cəlaləddin şəhərə qayıdıb danışıqlar aparmaq yolu ilə üsyançıları tərksilah etmək istədi. Lakin cəhdi baş tutmadı. Salnaməçi Nəsəvi də üsyançılarla danışıq aparan nümayəndələrin arasında olmuşdu. Cəlaləddin üsyançıların təqsirindən keçəcəyini vəd edirdi. Üsyançılar Cəlaləddinə tabe olmaq istəmədilər. Şəhər mühasirəyə alındı. Üsyan məğlub oldu. Onun rəhbərlərindən 30 nəfərinin boynunu vurdurub təhqir üçün meyitlərini küçələrə atdılar. Bəndəri isə tikə-tikə doğradılar. Üsyan yatırılsa da Cəlaləddin labüd iflas qarşısında qalmışdı. Onun son hərəkətləri ən yaxın adamları arasında ona qarşı şübhə və narazılıqları artırmaqda idi. Gəncə üsyanının yatırılması və əyalətin Cəlaləddinin son müvəffəqiyyətləri idi. Fasiləsiz müharibə nəticəsində onun ordusu zəif düşmüşdü. Cəlaləddin monqollara qarşı 10 il qəhrəmanlıqla mübarizə aparmışdı. Onun Zaqafqaziya ölkələrini monqol istilaçılarına qarşı müqavimət bazasına çevirmək təşəbbüsü də müvəffəqiyyət qazana bilmədi. O, monqollarla ümumi mübarizə aparmaqdan ötrü Zaqafqaziya dövlətləri və Yaxın Şərq arasında ittifaq bağlamaq təşəbbüsü əvəzinə, özü Zaqafqaziyanın fatehi kimi çıxış etdi. Bununla da həmin xalqları və dövlətləri özünə düşmən etmiş oldu. Cəlaləddin istedadlı və cəsur bir sərkərdə olsa da yuxarıda deyildiyi kimi siyasi xadim kimi çox zəif idi. Onun tərəfdarı və dostu yox idi. Axır vaxtlar döyüşlərdə müvəffəqiyyət əldə edə bilmirdi, ordu içərisində nüfuzu azalmışdı. 1230-cü ilin avqustunda Malatiya hakimi və Əhlət hakimi Məlik Əl-Əşrəfə qarşı döyüşdə məğlubiyyətə uğramışdı. Cəlaləddinin belə tənəzzülə uğramasından istifad ə edən monqol sərkərdələri 1231-ci ildə Azərbaycana hücum etdilər. Monqolların hücumuna tab gətirə bilməyən Cəlaləddin qoşununun qalıqları ilə 108 Cənubi Gürcüstana çəkildi və sonra Diyarbəkr şəhəri yaxınlığındakı dağlarda bir çoban tərəfindən öldürüldü. Yüklə 1,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|