Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
a
b j Şəkil 41. Lizosomun quruluşu. a – faqositoz edici hüceyrələrdə lizosom: 1 – nüvə; 2 – Holci aparatı; 3 – mitoxondri; 4 – ikincili lizosom x 30.000 (İ.K.Rolana gorə). b – qlikogenlərin toplanması nəticəsində lizosom xəstəliyi – Pompa (lizosomal- hidrolaza fermentinin çatışmaması nəticəsində qaraciyərdə qlikogen parçalanmır, tədricən lizosomu doldurur) x 30.000. j – qlikogenlə tamamilə dolmuş lizosom. x 40.000 (b, j – K. de Dyuva görə). Lizosomlar eukariot hüceyrələrin hamısında, prokariotlardan isə birhüceyrəli ibtidai bitkilərdə, 154 göbələklərdə, ibtidai heyvanlarda rast gəlinir. Lakin lizosomlar müxtəlif hüceyrələrdə müxtəlif miqdarda olurlar. Heyvanlarda ən çox lizosomlar readbsorbsiya gedən hüceyrələrdə, zülal və başqa komponentləri udan, həll edən hüceyrələrdə rast gəlir. Məsələn, makrofaqlarda, leykositlərdə, böyrək və qaraciyər hüceyrələrində lizosomlar daha çox olur. Udma və həll etmə funksiyasından başqa, lizosomlar hüceyrə daxili məhlulların dəyişməsində də böyük rol oynayırlar. Məsələn, qalxanvari vəzinin endoplazmatik şəbəkəsi üzərində tiroid hormonunun sələfi- tiroqlobulin sintez olunur. Tiroqlobulin Holci kompleksinin kanalları ilə qalxanvari vəzin follikula boşluğuna daşınır. Hormonal stimulyasiya zamanı yodlaşmış tiroqlobulin yenidən pinositoz vasitəsilə qalxanvari vəzi hüceyrələrinə daxil olur. Tiroqlobulin daşıyan pinositoz vakuolları ilkin lizosomla qarışır, lizosomun fermentləri tiroqlobulini nisbətən parçalayaraq (hidroliz) onu tiroksinə-tiroid hormonuna çevirir. Sonradan isə tiroksin qana daxil olaraq öz vəzifəsini yerinə yetirir. Bundan başqa lizosomlar autofaqasitoz prosesində də iştirak edirlər. Hüceyrənin həyat fəaliyyəti dövründə zədələnmiş qocalmış hüceyrə komponentləri (mitoxondrilər, Holci kompleksi və s.) lizosomların iştirakı ilə həll olunur. Bu zaman ilkin lizosomlar həmin komponentin ətrafında düzülür, kanalları birləşərək komponenti öz daxilinə alırlar. Əmələ gəlmiş vakuol autofaqosit vakuolu adlanır. Lizosomların fermentlərinin təsirindən həmin komponentlər parçalanır, parçalanma məhsulları hüceyrə tərəfindən 155 mənimsənilir, mənimsənilməyən hissələr qalıq cismi kimi hüceyrədə toplanır. Odur ki, lizosomlar hüceyrədaxili təmizləyici rolunu oynayır. Maraqlıdır ki, normal şəraitdə metabolik stresslər zamanı autofaqosomların hüceyrədə miqdarı artır. Hüceyrələr zədələndikdə də lizosomların miqdarı artır. Son illər tədqiqatçılar öyrənmişdirlər ki, müxtəlif patoloji proseslər zamanı lizosomların miqdarı dəyişir. Lizosomların hüceyrədə çoxalması və ya azalması genetik amillərlə vəya müxtəlif iltihab prosesləri ilə əlaqədar ola bilər. Hər bir hüceyrənin funksiyasından asılı olaraq onun lizosomunun tərkibində xüsusi fermentlər olur. Məsələn spermi hüceyrələrinin lizosomlarında digər fermentlərlə yanaşı qialuronidaza proteaza fermentləri də olur ki, o da mayalanma prosesində müəyyən rol oynayır. Odur ki, mayalanma prosesində də lizosomların müəyyən iştirakı vardır. Belə ki, tərkibində hidrolitik fermentlərdən nialuronidaza və proteaza olan lizosom, spermi hüceyrəsinin membranı ilə birləşib yumurta hüceyrəsi üzərinə tökülür və onun membranını əridərək spermi hüceyrəsi ilə birləşməsinə səbəb olur. Bəzi hallarda hüceyrədən çıxaraq öz möhtəviyyatını hüceyrədən kənara tökürlər. Məsələn, neyrospor göbələklərdə lizosomların hidrolazaları hüceyrədən kənara tökülərək hüceyrə xarici proteoliz hadisəsini yaradır. Lizosomlar aşağıda qeyd edilən funksiyaları yerinə yetirirlər: 1. Hüceyrə daxili həzmi reallaşdırırlar. 156 2. Faqositozda iştirak edirlər. 3. Mitoz prosesində nüvə membranının həll edilməsində fəal rol oynayırlar. 4. Hüceyrədaxili regenrasiya prosesini həyata keçirirlər. 5. Autolizdə iştirak edirlər (hüceyrənin ölümündən sonra özünüdağıtma prosesi). Yüklə 5,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|