Б о ш к а р у в п с и х о л о г и я с и


-усул: Бошкарув услубини урганиш



Yüklə 6,33 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə11/12
tarix21.02.2020
ölçüsü6,33 Mb.
#30502
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   12
Каримова В.М. Ҳайитов О.Э.Бошқарув психологияси. Ўқув қўлланма


14-усул: Бошкарув услубини урганиш 
(В. В.  Травин, М. И. Магура,  М. В.  Курбатова)
Куйида  келтирилган  жумлаларни  диккат  билан  укиб,  уз  фик- 
рингизга мос вариантни (а, б, в) белгиланг.
1.  Кдрорлар кабул килиш методлари:
а)барча масалаларни факат узим хал киламан;
б)карор  кабул  килишдан  аввал  ходимлар  билан  маслахат- 
лашаман;
в)юкори  рахбариятдан  курсатмалар  кутаман  ёки  ходимларнинг 
уз-ари хал килишлари учун имконият яратаман.
2. Ижрочиларга ахборотларни етказиш усули:
а)буйрук беришни, аник курсатма беришни афзал кураман;
б)уз  гояларимни,  ишлаш  йулларини  кул  остидагиларга  таклиф 
этиб, уларнинг тугрилигига ишонтиришга харакат киламан;
в)ходимларга айтганларимни бажаришларини илтимос киламан, 
рад этишган такдирда кундиришга харакат киламан.
182

3. Масьулиятларнинг таксимости:
а)барча  масалалар  буйича  масьулиятни  уз  зиммамга  олиб,  хо- 
димларнинг вазифаларини хам аник белгилаб бераман;
б)кул  остимдагиларнинг  сифатли  бажаришларини  инобатга 
олиб, масьулиятни таксимлаб бераман;
в)фикримча,  барча  натижаларнинг  сифати  учун  масьулиятни 
ходимлар уз буйинларига олишлари лозим.
4. Ташаббусларга нисбатан муносабат:
а)хар бир ходим узига юклатилган вазифани аник талаблар дои­
расида бажариши лозим, чунки ташкаридан ташаббус курсатила-верса, 
бу уларнинг фаолиятига халакит бериши мумкин;
б)ишнинг манфаатига алокадор ташаббусларни хамиша куллаб- 
кувватлайман;
в)ташаббус  курсатишлари  учун  ходимларимга  тула  эркинлик 
бераман.
5. Кадрлар танлаш:
а)балки  унчалик малакаси зур  булмаса-да,  интизомли  ва катьий 
ижрочи булган ходимларни ишга олишга харакат киламан;
б)ишчан ва саводли, билимли ишчиларни олишга интиламан;
в)персонални  танлаш  билан  ходимлар  булими  шугуллансин, 
улар бунинг учун маош олади.
6. Мулокот услуби:
а)фикримча, рахбар билан  ходим уртасида аник масофа булиши
керак;
б)ходимлар билан самарали мулокот учун кулай шароитлар яра- 
тишга интиламан;
в)рахбар билан ходим уртасида самимий  мулокот булиши керак 
деб уйлайман, шу сабабли норасмий мулокотни ёктираман.
7. Ходимлар билан муносабатингиз:
а)расмий;
б)бир маромдаги муносабатлар;
в)юмшоклик, низолардан кочиш.
8. Интизом:
а)жамоада  каттик  интизом  ва  узгармас  иш  тартиби  булиши  ке­
рак;
б)мен  окилона  интизом  тарафдориман,  чунки  одамларга  инди­
видуал ёндашув лозим;
в)расмий  интизомни  талаб  килавермайман,  чунки  одамлар  онг- 
ли  равишда уз  вазифаларини бажаришлари,  билиш иш килишпари ло­
зим.
183

9.  Мотивация:
а)пул  билан  кизиктириб  ёки  жазолаш  йули  билан  ходамларни 
ишлатиш ва яхши самарага эришиш мумкин, деб хисоблайман;
б)рагбатлантириш  ва жазолашнинг турли усулларидан фойдала-
наман.
в)мен асосан ходимларни рагбатлантираман, чунки жазолаш хо- 
димлардаги мотивацияни сусайтириб юбориши мумкин.
Натижаларни хисоблаш.
Хар бир жавоб вариантлари -  а, б, в лад буйича белгиланган жа- 
вобларни  санаб  чикинг.  Процентини  чикариш учун хар бир типли жа­
воблар сонини 100 га купайтириб, сунгра 9 га булишингиз мумкин.
(а) типли жавоблар авторитар бошкарув услубини,
(б) типлилар -  демократии ва
(в) типдагилар либерал бошкарув услубини билдиради.
15-усул:  Рахбар имиджини ш акллантирувчи 
услубларни бахолаш  (Ю.В. Андреева)
Йурикнома:  Куйида  таклиф  этилаётган  суровномада  рахбар- 
ларнинг  профессионал  хамда  шахсий  сифатларини  тавсифловчи  22 
услублар  таснифи  келтрилган.  Сиз  ушбу  таснифлар  буйича  (1)  идеал 
рахбарни;  (2)  самарали  фаолият курсатувчи  аёл  рахбарни  ва (3)  сама­
рали  фаолият курсатаётган эркак рахбарни  10  баллик тизимда бахола- 
шингиз  керак.  Бунда  келтирилган  сифатлар  Сиз  бахолаётган  шу  уч 
тоифали  рахбарда  энг  кам  намоён  булса  1  балл,  ундан  сал  купрок 
намоён  булса -   2  балл  ва хакозо,  10  баллни  бахоланаётган  сифат ута 
яккол намоён булганига кУйиб чикасиз.

Т асн н ф  

идеал 
;  с ам ар а л и  аёл   ;  с ам ар а л и  э р к а к   ;
\
_______________________________ 4 ______________ < 
В**бар 
I
 
р а д б а р . 
.1
!_Щ ™ етант(м алш саси п а с т ) 

___ 1 

 
 
1 ___  
 
J
!  ^М ах о р атл и  профессионал 

___ 
_! 
 
 
! _ 

!
[Зф Сарьерлст 
____  
7 ! ________ ______ ! _  
 
I

 
 
4
|_4.Л идер________________________ I______________!_________________ I ____  
 
 
|
 
I __
'  б .И ж о д к о р  
 
 
 

___ ______ !_ 
 
_  
!
 
”1 
л 
.т._[..и:_
_______________ 2__________ !____________ I ____________ 3
^ .Ж ги о к а л к а ш  

 


.'____________ 
 
 
! ______________ !
!1-_Етаетанхвчи .(эргашувч_и)_ ___ф______________ ; ___________________ 
4
184

Г 12.Мустакил
^ 13.0бр£ли (авторитетли)
1  14 .Демократия

1
!  15.Эхги&гкор

1
Г 16. Катьиятли

—   . . .   -------  -  —  
[—   -
(_ 17.Пессимист
1_ 

__  1___ 
_'____ 1___  _____   ___
1  18.0птимист
!  19. Интроверт

;
[  20.Экстраверт
Методика  ёрдамида  урганилаётган  рахбарлардаги  етакчи 
бошкарув  услуби  аникланади  (авторитар,  демократик  ва  либерал). 
Рахбар  имиджининг  психологик  портретида  унинг  ишлаш  услубига 
тааллукли яна куйидаги узаро хамкорлик типлари аникланади:
-  ходимлар билан мулокоти жараёнида (демагог, нотик);
-  профессионал фаолиятида (профессионал, дилетант);
-  эмоционал реакцияларида (оптимист, пессимист);
-  муаммоларни хал килишида (ижодкор, консерватор);
-  шериклар билан мулокотда (етакланувчи, мустакил);
-  карорлар кабул килишда (эхтиёткор, катьиятли);
-  низоларни бартараф этишда (жанжалкаш, дипломат);
-  юкори  ташкилот  рахбарлари  билан  муомалада  (лидер,  карье­
рист).
16-усул: Радбар имиджини таш кил этувчи 
профессионал ва шахсий сифатларини бадолаш 
(Ю.В. Андреева)
Йурикнома:  Куйидаги  суровнома  рахбарларнинг  шахсий  ва 
профессионал  сифатларини Уз ичига камраб олган 50 та таснифлардан 
иборат.  Улар  умумий  «маданият»  тушунчаси  доирасида  уз-Узини  ва 
узгаларни  бошкариш  маданияти,  профессионал-ижодий  маданият, 
мулокот  маданияти  ва этикаси  кисмларига  булинган.  Сиз  ушбуларни 
1)  идеал  рахбарда;  2)  муваффакият  билан  ишлаётган  аёл  рахбарда 
хамда 3) самарали  фаолият курсатаётган эркак рахбарда кай даражада 
намоён булишини  1 дан  10 багшгача булган шкал ада (энг яккол намоён 
булади  10 балл ва энг ками -  1  балл оралигида) бахолашингиз лозим.

тасниф 

идеал 
;  самарали  а 
самарали 
|
• 
 
 
!

__ 
Жаноааа ^ш ка^аш нм адап! 
 
 
 
 
;
(_ 11. Бошкарув 
карорпарини 
к а б у л у  
 
^ __________ ' 
I
185

килаётганда  вазиятни  прогноз  килиш 
кобилияти
1.2.Узига 
эргаштириш, 
рухлантириш, 
жалб килиш кобилияти
1.3.Ходимлар  психологиясини  билиши, 
уларнинг  афзаллик  ва  камчиликларини 
инобатга олиши
1.4.Уз  вазифаларини  ходимларга  ишониб 
топшириши
1.5.Кдрор  кабул  килишдаги  дадиллиги, 
уйлаб таваккал килиши
1.6.Узи буйнига масъулиятни ола билиши
1.7.Ходимларни танлаш  ва уз  жойига куя 
олиши
1.8.Уз  камчиликларини  хамманинг  олди- 
да тан олиши
1.9.Жамоа  олдига  аникмаксад  ва  вазифа- 
ларни куя олиши
1.10.Жамоада  корпоратив  рухни  ушлаб 
тура олиш кобилияти.
Узини^гсв бошкара олншмаданняти
2.1. Шахсий  максадларини  аник белгилай 
олиши
2.2.Уз  фаолиятини  режалаштира  олиши 
(вактдан омилкорона фойдаланиши)
2.3.Тула узини туга олиши
2.4.Шижоат курсата олиши
2.5. Узини назорат кила олиши
2.6.Уз  хатоларини  5^и  тузата  олиши, 
омадсизлик 
холатларини 
айб 
ва 
нуксонларни тугри бахолай олиши
2.7.Уз устида тинимсиз ишлаши
2.8.  Стрессларга  чидамлилик,  огирликни 
буйнига олиши
2.9.  Экстремал  холатларда  тез  карор 
кабул кила олиши
2.10.  Тез  ва  самарали  хордик  чикариш 
кобилияти.
Профессиоиал-вжоднй маданнятн
ЗЛ.Профессионализм, уз  сохасини юкори 
савияда билиши
3.2.Умумий эрудицияси юкори
3.3.Хукукий ва сиёсий савияси юкори 
ЗАФаросатлилик, янги билим ва гояларга 
ташналик
3.3.Муаммоли  вазиятларни  хал  этишда 
ижодиЙ ёндашувнинг мавжудлиги
З.б.Махоратини  тинимсиз  ортгиришга 
кобилиятнинг борлиги
1 8 6

3.7.Фикр теранлиги
3.8.Танкидий фикрга эга
3.9.Янги  фойдали  технологияларнии  тез 
узлаштириши
3.10.  Вазиятга  караб  f s   хулкини  узгар­
тириш кобилияти.
Муомала маланнятн 
малакаси-
узлаштириш
4.1Линглаш  ва 
нинг борлиги
4.2.Ишчанлик  рухида  мунозаралар  олиб 
бориш кобилияти
4.3.Нозик юмор хиссининг борлиги
4.4.Фикрларнинг узига хос ва янгилиги
4.5.Сузлаш 
маданияти 
(сузлар 
ва 
ургуларни урнида ишлатиш)
4.6.Уз нукгаи назарини асослаш ва химоя 
килиш кобилияти
4.7.Музокаралар  олиб  бориш  маданияти- 
нинг борлиги
4.8.Низоларни  бартараф  эта  олиш  мада­
нияти
4.9.Сухбатдошни  тушуниш  ва  унинг  хо- 
латига кира олиш кобилияти (эмпатия)
4.10.Нотиклик  санъатига  эгалик,  омма 
олдида нутксЗ^лаш махорати_
_  Ац
10
квй маданияти
5.1.Халоллик
5.2. Хушмуомалалик
5.3.Жавобгарлик хисси
5.4.Фикрлаш  ва  бахолашлардаги  муста- 
кдллик
5.5. Одоб, такт
5.6. Принципиаллилик
5.7.Бир сузлилик
5.8.0лган мажбуриятини бажариш
5.9.  Багрикенглик,  узга 
эътикодларни 
Хурмат килиши
5.10. Ахлок нормаларига буйсуниши^
17-усул:  Самарали ишловчи менежермисиз?
Куйида  келтирилган  жадвалдаги  3  графата  уз  фикрингизга  мос 
булган жавобнинг ракамини 1  дан 5  гача булган баплда белгиланг:
1  №  i 
Фикрлар 
Т баллар
1
 
Фикрлар 
I
1 1 !  

*
3


!
[  1.  Гйшим битгунича кута оламан___ J
1 2 3 4 5 _ 
4
-  М?Ёга Узгаришлар ёкади. 
\
I  2.  i  Мен  утказадиган  йигилишлар  ; 1 2 3 4 5 J  Мен  купрок  вактимни  кли-  !
187

Г"  ’
асосан  ички  муаммолар  ва  мо- 
лиявий масалаларга багишланади
г   -  ------
ентлар  -   мижозпар  билан 
ишлаш га кегказаман

з.
Масаланинг  ечими  булса,  мен 
_уни апбатта топаман
1 2 3 4 5
Ташаббус 
хдмиша 
_рахбариятдан чикиши лозим
!  4.
Мен юкоридан буйрук кел ишини 
кутиб тураман
1 2 3 4 5
Мен буни Уша захотиёк амал­
га ошираман
1  5.
Мен 
У3 
хизмат 
бурчимдан 
ташкариги  ишларга  хам  масьул 
б£ла оламан
1 2 3 4 5
Мен  факат  узимга  юклатил- 
ган  вазифа  юзасидан  масъу- 
лиятни хис этаман
|  6.
Мен  кандай  килиб  даромадими- 
ни  оширишим  мумкин?  Фойда- 
ничи?
1  2 3 4 5
Мен  Узим  ишлаб  чиккан  мо- 
лиявий  режа  асосида  ишлай- 
ман

7.
Менинг  ходимларим  анча  эркин 
ишпашади
1  2 3 4 5
Мен  ходимларимнинг  ишла- 
рини диккат билан (^атаман

-
Г
 

1
Менга  рухсат  бермагунларича, 
бир ишни бошлай олмайман
1 2 3 4 5
Таъкиклашгани  йук,  шунинг 
у ч у н  ишни бошлайвераман
Мен  уз  хатоларимни  буйнимга 
оламан
1 2 3 4 5
Мен Уз хатоларим учун доимо 
кечирим 
сУрашга 
_Ургангаиман
10.
Маглубиятга  учрашим  мумкин, 
шунинг 
учун 
хам 
таваккал 
Киломайман
1  2 3 4 5
Мен  одамсизликка  учрасам 
хам таваккал иш тутавераман
11.
12Г
Биз тезрок ишлашимиз керак
12 3 4" 5
Биз бундай тез ишлолмаймиз
Мен  бошка  булимдагипарнинг 
нима килаётганликларини,  нима- 
га  мухтож  эканликларини  би- 
лишни истайман
1 2 3 4 5
Мен  факат  уз  булимимдаги 
ишларнинг  холати  билангина 
кизикаман,  бошкалар  билан 
ишим йук
13.
Мен иш юзасидан менга алокаси 
бор  булганлар  билангина  иш- 
лайман
1  2 3 4 5
Мен 
ташкилотимдан 
ташкарида-гилар  билан  хам 
доимий алокадаман
14.
Мен  ва  ходимларим  узимиз 
мустакип  равишда  ишлаймиз, 
бошкаларга тобе эмасмиз
1 2 3 4 5
Мен  иш  юзасидан  бошка 
булимлар  билан  камкорпик 
киламан
15.
Мен  фирмадаги  айрим  одамлар- 
гагина ишонаман
1 2 3 4 5
Мен  бошка  булимдагилар 
билан 
фикрлашаман, 
кумаклашаман
Калити:
Менежернинг фаолият самарадорлигини аникдаш учун 1,2,4, 8, 
10,13,14 ва 15 саволларга берилган жавобларнинг оддий йигиндисини 
хисоблаб чикинг; 3, 5,6, 7, 8,11, ва 12 саволларда берилган жавоблар- 
ни тескарисига хисобланг, масалан,  1  раками белгиланган булса -  5, 2 
-  4, 5 аксинча -  1 тарикасида. Сунгра барча ракамларни кушиб чикинг.
Агар жами 60 балл туплаган булсангиз, демак, Сиз хаки кий ме- 
нежерсиз.  Сизнинг  фикрлаш  тарзингиз  хам,  хатти-харакатингиз  хам 
шунга мос.
Агар  45  балдан  кам  туплаган  булсангиз,  демак,  Сиз  хали  уз 
устингизда ишлашингиз лозим.
188

Фаолияти 
самарадорлиги 
юкори 
булган 
менежерлар 
-  
бошкарувлар  одатда  янгиликка  интилган  новаторлар  булишади.  Ш у­
нинг учун  улар  таваккал  килиб  булса хам  янги  гояларни  уйлаб топиб, 
уни 
амалиётга 
жорий 
этишга 
интиладилар 
ва 
шу 
оркали 
муваффакиятга  эришадилар.  Агар  мабодо  бирор  операцияда  улар 
омадсизликка учрасалар хам  бундан  куркмай,  яна ишни давом  эттира- 
веради.  Улар  омадсизликни  хам  узлари  учун  сабо к,  деб  билиб,  тугри 
хулоса чикара олади.
Фаолияти  самарадорлиги  юкори  булган  менежерлар  килган  иш- 
ларига  туда  масъулият  билан  узлари  жавоб  беради,  айбни  бировдан, 
ташкаридан  кидирмайди.  Хато  килган  пайтларида  хам  хадеб  кечирим 
сураб,  хатоларини  кайтаравермайди,  бошкаларнинг хам уларни аяшла- 
ри  ва  кунглини  кутаришларига мухтожлик  сезмайди.  Хатоларини  тах- 
лил килиб, вазиятни тугрилаш йулларини кидиради.
Фаолияти  самарадорлиги юкори  булган  менежерлар устивор ва- 
зифаларни уз олдига куя  оладики, улар  одций расмий  карорлар доира- 
сидан  чикади,  яъни,  улар  рахбарларисиз  хам  узлари  мустакил  карор 
кабул  кила  олади.  Улар  учун  «статус-кво»  бегона,  улар  бошкарувни 
янада  самарали  килишга  интилаверади.  Улар  тизимни  узгартиришга, 
хеч ким юрмаган йулдан юришга кодир инсонлардир.
Фаолияти  самарадорлиги  паст  булган  менежер-бошкарувчилар 
эса таваккал  килмайди.  Улар  одатда китобларда  ёзиб  куйилган  коида- 
лар  ва  курсатмалар  доирасидан  чикишга  куркади.  Улар  учун  хато  ки­
лиш  катта  гунох  ва  бор  кучини  хато  килмасликка  йуналтиради.  Фао­
лияти  самарасиз  булган  менежерлар  айбдорни  доимо  ташкаридан,  хо- 
димлардан  кидиради,  узларини  оклаш  учун  доимо  бахоналари  бор. 
Купинча турли бахоналарни улар олдиндан уйлаб куяди.  Доим шикоят 
киладилар.  Улар учун  муваффакият уз  рахбарлик мавкеини  саклаб ту­
риш  воситаси  булиб,  рахбарларга  ёкадиган  максадларни  уз  олдига 
куйиб, унга эришиш йуллари устида доимо бош котиради.
Б об ю засидан ф о й д ал ан и л ган  в а  т а в с и я  эти л ад и ган  
ад аб и ётл ар
Батаршев A.B.  Психодиагностика  в  управлении:  Практическое 
руководство: Учебио-практич. пособие. -  М.: Дело, 2005. 
Боймуродов  Н.  Рахбар  психологияси:  Олий  таълим,  халк 
таълими,  согликни  сакдаш,  урта  махсус  касб-хунар 
таълими  бошкармаларининг  маъмурий  ходимлари  учун 
кулланма. -  Т.: «Янги аср авлоди», 2005.
189

Информационные  технологии  управления:  Учеб.  пособ.  /  Под 
ред.  проф.  Г.А.Титоренко. -  2-е  изд.,  доп. -  М.:  ЮНИТИ- 
ДАНА, 2005.
Каримова  В.М.,  Дайитов  О.Э.,  Умарова  Н.Ш.  Бошкарув 
сохдсидаги  профессионал  компетенция  асослари.  Моно­
графия.  /  Проф.  В.М.Каримова  тахрири  остида.  -   Т.: 
ТДИУ «Талаба», 2007.
Кочеткова  А.И.  Основы  управления  персоналом.  -   М.:  ТЕИС, 
2000
.
Логвинов  С.А.,  и  др.  Современные  технологии  управления  пер­
соналом:  Уч.-метод.  комплекс  для  студ.  третьего  курса 
дневной  формы  обуч.:  Института  страхования.  -   М.:  ФА 
при Правительстве РФ, каф.  «ГМ и КУ», 2004.
Психология  профессиональной  деятельности:  Лекции  «в  по­
мощь преподавателю» / Под.  общ.  ред. А АД еркача.  -  М.: 
Изд-во РАГС, 2006.
Психологические  аспекты  подбора  и  проверки  персонала.  / 
Сост. Сборника Н.А. Литвинцева. -  М.:  1996/1997.
Серова Л.Г.  Тесты для отбора персонала /  Серия «Психологиче­
ский практикум». -  Ростов н/Дону:  «Феникс», 2004.
Травин  В.В.,  Магура М.И.,  Курбатова М.В.  Развитие  управлен­
ческого потенциала: Модуль  1. — М.: 2004.
Гозиев Э.,  Тошимов Р.  Менежмент психологияси. -  Т.: 2001.
Дайитов  О.Э.  Тадбиркорлик  фаолияти  мотивациясининг  ижти­
моий-психологик хусусиятлари:  психол.  фан.  ном.  ...  дис. 
-  Т.: ТДИУ, 2005.
Hayitov  O.E. 
Psixodiagnostika. 
O’quv  qo’llanma. 
/  Prof. 
V.M.Karimovaning  umumiy  tahriri  ostida.  -   Т.:  TDIU 
«Talaba», 2007.
190

АСОСИЙ ИБОРА ВА ТУШ УНЧАЛАР ЮЗАСИДАН 
ИЗОШЛИ ЛУТАТ
Акмеология  -  улгайган  шахснинг ривожланиш  ва  комил- 
ликка  эришиш  жараёнини.  урганувчи  махсус  фан.  А.  (грекча 
«акте -   чукки,  юцори  погона,  гуркиратувчи  куч»  маъноларини 
билдиради) -  илму-фаннинг шундай янги тармогики,  у инсонни 
уз  тараккиёти  динамикасида,  такомили  хамда  хаёт-фаолияти- 
нинг  турли  боскичларида  узидаги  энг  кучли  кобилиятларини 
намоён  килишининг  комплекс  масалаларини  урганади.  Яъни,  у 
шахсни уз такомили  жараёнида,  ана шу тараккиёт ва юксалиш- 
нинг объектив хамда субъектив омиллари доирасида тадкик эта­
ди. А. тушунчаси биринчи марта фанга рус олими Н.А.Рибников 
томонидан  1928  йилда  киритилган  булиб,  унинг  узи  бу  фан 
предметини  етук  инсонларнинг  шаклланиши  жараёнидир,  деб 
таърифлаган  эди.  Лекин  том  маънодаги  жиддий  фан  сифатида 
унинг  шаклланишига  яна  бир  рус  психологи  Б.Г.Ананьев  ва 
унинг  издошлари  булган  петербурглик  олимлар  алохида  улуш 
кушишган.  Уларнинг  таъкидлашларича,  акмеологиянинг  пред­
мети  -   одамнинг  ижодий  салохияти  булиб,  у  инсон  томонидан 
узига  иноят  этилган  барча  имкониятлар  ва  иктидорни  кандай 
килиб,  кандай шарт-шароитларда, кайси конуниятлар таъсирида 
руёбга чикаришини комплекс тарзда урганади. А. фанининг асо­
сий  вазифаси  онгли  фаолият  субъекта  булмиш  шахсни  турли 
фаолият жараёнларида,  хусусан, танлаган касб-кори,  ихтисосли- 
ги  доирасида  уз  ижодий  салохиятини  тула  очиш  ва  амалда  на­
мойиш  этишига  боглик  булган  билимлар,  амалий  куникмалар, 
малакалар,  технологиялар  билан  таъминлаш,  таништиришдир. 
В.Зазыкин  ва А.Чернишовларнинг  ёзишича:  «А.  -   мохиятан  бу 
етук,  баркамол  инсонларнинг  ривожланиши  тугрисидаги  фан- 
дир».  Шунинг учун  хам  бу  фан  бугун  биз  учун  жуда  мухим  ва 
унинг  имкониятлари  деярли  очилмаган.  Миллий  истиклол 
гояларида баркамол  шахе,  комил  инсон  гояси  етакчилардан  си­
фатида берилган экан, биз булажак менежер (рахбар)лар тарбия- 
сида  уларни  уз  имкониятларини  ривожлантиришга,  узлигини 
англаш  оркали,  карьеранинг  хар  бир  боскичида  уз  «акме»си  -
191

баркамоллик чуккисининг нималар ва кандай  омиллар дисобига 
ривожлантириш мумкинлигини ургата олишимиз керак.
Аутопсихологик  компетенция
 
-   бу  рахбардаги  шундай 
малакалар мажмуики, улар бошкарувчини уз касбий хамда шах­
сий  сифатларини  диагностикалаш,  яъни  узини-узи  диагностика 
килиш,  узини-узи  тузата олиш  (коррекциялаш),  узини-узи  тако- 
миллаштира  олиш,  узига-узи  мотивация  бера  олиш,  хар  кандай 
маълумотдан  самарали  фойдалана  олиш,  психолингвистик  ком- 
петенциялар билан боглик кобилиятдир.
Бошцарув
 
-   турли  хил  фаолият  координацияларининг 
максадлари  хисобга  олинадиган  шартларнинг  бажарилишини 
татбик этиш жараёни. Кадрларни бошцариш
 
-  бу ташкилотнинг 
бутун  тармогини  режалаштириш,  координациялаш  ва  назорат 
килиш демакдир. Корхонани бошцариш
 
-  мавжуд ресурслардан 
энг  юкори  даражадаги  имкониятларни  кидириб  топиб  корхо­
нани максадли йуналтириш.
Бошцарув  малакаси
 
-   касбий  махорат  ва  хаётий  тажри- 
бага асосланадиган бошкарув жараёнидаги иш харакатлар бажа- 
рилишининг автоматлашган усуллари.
Бошцарув усуллари
 
-  узининг тавсифига к>фа иктисодий, 
ташкилий-маъмурий,  ижтимоий-психологик  булиши  мумкин: 
Ицтисодий усуллар
 
-  ходимлар ва мехнат жамоаларининг мод- 
дий манфаатларига асосланган булиб, давлат, жамоат ва хар бир 
ходимнинг  манфаатларини  бир-бири  билан  узвий  богланишига 
имкон  яратади.  Ташкилий-маъмурий  бошцарув усуллари
 
-  як- 
кабошчилик  муносабатлари,  интизом  ва  масъулиятга  асосла- 
нади. Ижтимой-психологик бошцарув усуллари    мехнаткаш- 
ларнинг ишлаб  чикаришни  бошкаришда  кенг микёсда  иштирок 
этишига  асосланган  булиб,  унинг  кулланилишидан  асосий 
максад  жамоаларда  соглом  ижтимоий-психологик  мухит  яра- 
тишдан иборатдир.
Гендер  эркаклар ва аёллар учун хос хисобланган жихат- 
ларни хулк-атвордан ижтимоий кутиш.  Г. -  эркак ва аёл уртаси­
даги  жисмоний  тафовутларни  эмас,  балки  ижтимоий  жихатдан 
шаклланадиган  мардлик ва назокат сингари  хусусиятларни  анг- 
латади.  Г.  {gender) -  ижтимоий  жинс.  Инглиз тилида ижтимоий
192

жинс  (gender)  ва биологик жинс (sex)  тушунчалари фаркланади. 
Г.  (умумий мазмуни) -  анатомик жинсига кура эркаклар  ва  аёл- 
лар уртасидаги фарк- Г. (социологик мазмуни) купинча анатомик 
маънога асосланган, аммо хар доим хам унга мос келавермайди- 
ган ижтимоий булиниш.
Д авлат   -   муайян  худудда  боищарувни  амалга  оширади- 
ган,  хукукдари  ва куч  ишлатиш  имконияти конуний мустахкам- 
ланган сиёсий аппарат (хукумат институтлари ва давлат хизмати 
амалдорлари).  Д.  -   хамма жамиятларда хам  булган  эмас.  У  ов- 
чилар  ва  термачилар  жамиятида,  шунингдек,  аграр  типдаги  ки- 
чик жамиятларда хам булмаган. Д.нинг пайдо булиши инсоният 
тарихида жуда мухдм кадам булди, чунки сиёсий хокимиятнинг 
марказлашуви  ижтимоий  узгаришлар  жараёнига  янги  куч  ба- 
гишлайди.
Зарурий  шахсий  сифатлар  (3K Q   -  шахснинг мустахкам 
индивидуал-шахсий  хусусиятлар  шаклланишига  зарар  курсат- 
майдиган  касбий  фаолиятга,  билим,  малака ва укувларни  сама­
рали  узлаштиришга таъсир  курсатувчи  сифатлар  (психик  функ- 
циялар) мажмудир.
Ж амият -  муайян худудда истикомат килувчи, ягона сиё­
сий  хокимиятга  итоат  киладиган  ва  узларини  бошка  кушни 
гурухлардан  фаркдайдиган  одамлар  гурухи.  Ж .  -   табиатнинг 
бир  кисми,  яъни  ижтимоий  борлик  булиб,  одамлар  уюшмаси- 
нинг  махсус  шакли,  кишилар  уртасида  амал  киладиган  жуда 
куплаб  муносабатлар  йигиндисидир.  Миллий  мустакиликка 
эришиш  туфайли  жамият  мохиятини  янгича  идрок  килиш 
эхтиёжи шаклланди.  Президент ИА.Каримовнинг катор  асарла- 
рида жамият мохиятини янгича тушунишнинг услубий  асослари 
яратилди.
Жамоа  -   максадлари  жамият  максадига  мос  келадиган 
умумий фаолият билан бирлашган одамлар гурухи.
Иж тимоий-информацион  компетенция  -   бу  рахбарда- 
ги  ахборот технологиялари  билан  ишлай  билиш хамда ижтимо­
ий информацияларга нисбатан танкидий муносатда була олишга 
эгалиги.
Ижтимоий-психологик  компетенция  -   одамлар  билан
193

ишлаш  жараёнида  улар  билан  тил  топишиш,  жамоани  уюшти- 
риш, уларни яхши ишлашга сафарбар кила олиш хамда узидаги 
лидерлик  сифатларини  тула  намоён  эта  билиш  кобилияти.  Бу 
тушунча купинча «коммуникатив компетенция»  тушунчаси  би­
лан синоним сифатида хам ишлатилади.
Ижтимоий-психологик  портрет
 
-   бу  шахенинг  юксак 
салохият, тасаввурга бойлик, амалий фантазия, ички кечинмалар 
ривожи, амалий уйлар (интеллект жихдтдан); хамкасблар мехна- 
тини  кадрлаш,  бошка  одам  билан  муомала  килиш  кобилияти, 
хар  доим  окимга  карши  юриш  учун  тайёрлик  (коммуникатив 
жабхада); таваккал га кодирлиги,  ички кечинмаларни бошкариш, 
тан  олишга  интилиш,  маглубиятга  учраш  мотивидан  кура,  му­
ваффакиятга эришиш мотивини юкори куя билиш (мотивацион- 
иродавий жихатдан) каби сифатлари мажмуидир.
Ижтимоий  мотивация
 
-   асосан  ишлаб  чикаришдаги 
психологик  ва тадбиркорлик  бопщаруви  масалаларини  уз  ичига 
олади. Психологик масалалар деганда, ходимнинг ва хар кандай 
тадбиркор  рахбарнинг рухий  холати,  кечинмалари,  ташки  омил 
таъсирини кай даражада хазм кила олиши ва буларнинг тадбир­
кор  иш  фаолияти  ва  натижасига таъсир  килиш  даражаси  тушу- 
нилади.
Ижтимоий  тасаввурлар
 
-  хар  бир  шахе  томонидан  иж­
тимоий  борликни  узига  хос  тарзда  кайд  этиш  воситаси  булиб, 
субъектив  реалликни  объективлик  билан  богловчи  психологик 
механизмдир.
Ижтимоий  установка
 
-   у  ёки  бу  гурухларга  нисбатан 
шахенинг бахолари,  харакат  килишга хозирлиги  ва  идрок усул- 
ларидир.
Имидж  -  шахенинг  жамият  аъзолари  томонидан  ташки 
кабул  килинувчи  образи.  И.  -   товар  образи,  унинг  бирон  нар- 
сани эслатиши,  ухшаши  ва акс  эттириши,  товар  бозори  иктисо- 
диётига  чамбарчас  боглик  булган  ижтимоий-психологик  холат. 
Товар  имиджи
 
товарнинг  репутацияси,  товар  маркаси,  товар 
ишлаб  чикарилган  корхона  ва  мамлакат  билан  ассоциацияла- 
шади.
Интилувчанлик
 
-   яхшилик,  кулайлик  хамда доимо  фой-
194

дата интилиш кобилияти.
Ицтисодиётдаги  психологик  омил
 
-   бу  одам  ёки  яхлит 
гурух; томонидан  моддий хаёт тарзи,  ишлаб чикариш  шароитла- 
рининг  онгда  акс  этишидан  келиб  чикадиган  холатлар,  окибат- 
лар  б^либ,  у  ишлаб  чикаришни  бошкариш,  хужаликлар  меха- 
низмларини  такомиллаиггиришнинг  субъектив  омили  сабаби- 
Дир.
Карьера
 
-  инсоннинг мехнат фаолияти жараёнидаги хулк- 
атвори ва танлаган  йуналиши билан боглик лавозим ёки касбий 
усишининг  натижасидир.  К.  (мартаба,  мавце)  -  бу  персонал- 
нинг  уз  мехнат  истикболи  тугрисидаги  субъектив  равишда  анг- 
лаб  етилган  фикр-мулохазалари,  Узини-узи  намоё  килиш  ва 
мехнатдан  коникиш  хосил  килиш  борасида  кутилган  йуллари- 
дир.  К.  -  бопщача  килиб  айтганда,  бу  инсоннинг  хаёти  мобай- 
нидига иш тажрибаси ва мехнат фаолияти билан боглик алохида 
англаб етилган мавкеи ва хулк-атворидир. Вертикаль карьера 
лавозимда  усиш.  Горизонталь  карьера  -  ташкилот  ичида  бир 
йуналиш  буйлаб  силжиш,  масалан,  турли  булимлар  буйлаб  бир 
хил  даражали  иерарахияда.  Марказга  интилувчан  карьера
  -  
марказий бошкарув га ёки ташкилотнинг маркази (ядроси) томон 
силжиш,  яъни  карор  кабул  килиш  жараёнининг  чукурлашган 
куриниши.  Профессионал  (касбий)  карьера    шахснинг  акд, 
махорат ва малака борасидаги усиши.  П.к. -  одатда ихтисослик 
(масалан,  чукурлаштирилган,  танланган  бошлангич  бир  касбий 
харакат йули) ёки касбий кенгаший (масалан, инсоннинг хаётий 
фаолият  тажрибасини  бошка  сохалар  билан  уйгунлашуви  ва 
кенгайиши) йуналишларида шакллантирилади.  Ташкилот ичи- 
даги  карьера  ходимнинг бир  ташкилот доирасидаги ривожла­
ниш  боскичларининг  изчиллик  билан  алмашиниб  бориши  ва 
харакат траекторияси билан боглик Усиши.
Карьерограмма
 
-   бу  мутахассисни  муким  бир  ишда  ва 
жойда  самарали  натижага эришишида канака  йулни  босиб ути­
ши  учун  керакли  зарурий  билим  хамда  малакалар  тугрисидаги 
тасаввурлари жамланмаси (тузилиши) демакдир.
Касб  фаолият шакллари бирлашмаси булиб, мазмун,  во- 
ситалар,  ташкилотлар,  мехнат  натижалари  хамда  мехнат  субъ-
195

ектини  тайёрлашга  куйиладиган  талаблар  мажмуини  ташкил 
этади.
Касб  формуласи  -   бу  мутахассис  фаолиятининг  касблар 
классификацияси  оркали  профессиограммага  хос  равишда  код- 
ланиши.
Когнитив компетенция -  бу рахбарнинг маълумот дара- 
жасини  оширишга тайёрлиги,  узининг шахсий  имкониятларини 
фаоллаштиришга  эхтиёжмандлиги,  янги  малака  ва  билимларни 
мустакил  равишда  яратиш  хамда  узини-узи  ривожлантириш 
кобилияти демакдир.
Коммуникатив компетенция -   бу  бошкарувчининг тур­
ли тилдаги огзаки ва ёзма муомала технологияларини узлаштир- 
ганлиги  хамда компьютерда дастурлаш  ва Интернет оркали  му- 
носабатга кириша олиш кобилияти.
Маданий  компетенция -  бу менежернинг ташкилот нор- 
малари  ва кадриятлари  оркали  хулк-атворини  бошкаришга тай- 
ёрлик кобилиятига эгалиги. М.к. -  муносиб булмаган вазиятлар- 
даги  хатти-харакатларда  максадга  эришиш  учун  стандарт  вази- 
ятларни саклаб колиш ва зарур булганда уларни янгилари билан 
алмаштира олиш саводхонлиги.
Махсус  компетенция  -   бу  бошкарувчининг  профессио­
нал хатга-харакатларни мустакил тарзда бажаришга тайёрланиш 
ва уз мехнати натижаларини бахолай олиш кобилияти.
«Менежмент  (соралар  буйича)»  -   Узбекистон  узлуксиз 
таълим  Давлат  таълим  стандартлари,  олий  таълимнинг  Давлат 
таълим стандарта,  олий таълим йуналишлари ва мутахассислик- 
лари  классификаторига  киритилган  бакалавриат  таълим  йуна- 
лиши.  Таълимнинг  кундузги  укиш  шаклида  мудцати  -   4  йил. 
Академик  даража  -   «Бакалавр».  Бакалавр:  а)  касблар  ва  лаво- 
зимлар  миллий  классификаторига  мувофик  олий  маълумотли 
шахе  эгаллаши  лозим  булган  лавозимларда  таълимнинг  ушбу 
йуналиши  буйича  мустакил  фаолият  курсатишга;  б)  ушбу 
таълим  йуналиши  хамда  турдош  таълим  йуналишларининг  ма­
гистратура мутахассисликлари  буйича олий  таълим  олишни да­
вом эттиришга;  в) кайта тайёрлаш  ва малака ошириш тизимида 
кушимча касбий таълим олишга тайёрланган булиши керак.
Yüklə 6,33 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   12




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin