Б о ш к а р у в п с и х о л о г и я с и


Минцберг таърифи буйича унта бошкарувчилик роли



Yüklə 6,33 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/12
tarix21.02.2020
ölçüsü6,33 Mb.
#30502
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12
Каримова В.М. Ҳайитов О.Э.Бошқарув психологияси. Ўқув қўлланма


Минцберг таърифи буйича унта бошкарувчилик роли

Рол
Тавсифи

Рахбар ишининг 
тахлилига асосан фао- 
лият тавсифи
Шахслараро роли
1
Бош раубар
Вазифасига хуку кии 
ижти­
моий вазифаларни бажариш ки- 
радиган рахбар
ошириладиган
харакатлар
2
Лидер
Мойиллик ва фаоллик эгаси, 
ходимларни танлаш ва тайёр- 
лаш
Ходимлар билан бевоси- 
таишлаш
1----
3
Богловчи 
бугин  (звено, 
булим) 
бошлиги
Керак булган ахборотлар, таш­
ки алокалар билан шутуллана- 
диган, керакли ахборотларни 
(хизматга оид) тайёрлайди
Ёзишма, ташки жойпар- 
даги мажлисларда катна- 
шиш ва шу кабил ар
Ахборотга оид роли
4
Ахборот 
цабул этув­
чи
Ташкилот учун керакли ахбо­
ротларни кидириб топиб, керак 
жойда ишлатади. Ташки ва ич- 
ки ахборотларни кабул килади
Ахборотларни кабул 
килади ва алока урнатади
5
Ахборотни
ташувчи
Ташки манбалардан олинган 
ахборотларни уз ходимларига 
таркатади ва кискача тахдип 
хам килади
Ташкилотлар буйлаб 
ахборот таркатади ва 
умумлаштиради
6
Вакил
Режа, сиёсат, ташкилот иши на- 
тижаларига оид ахборотларни 
узатадн ва шу тармок буйича 
эксперт ролини уйнайди
Мажлисларда катнашади, 
огзаки маърузалар кила­
ди, ташки корхоналар ва 
алохида шахсларга ахбо­
ротларни узатади
Царор крбул килиш  билан боглик; булган роли
7
Тадбиркор
Корхонанинг ички ва ташки 
имконларини излайди, янги 
лойихаларни (корхона ишини 
мукаммаллаштирувчи) ишлаб 
чикиб, ишга туширади
Стратегията оид мажлис­
ларда катнашади, бор 
шарт-шароит холатини 
умумланггирувчи хуж- 
жатлар тайёрланади
8
Бузилишлар- 
нинг олдини 
олувчи
Тузатишларга оид харакатлар- 
ни амалга оширади
Жорий ва стратегик ма- 
сапалар мухокамисида 
катнашади
9
Ресурсларни
тарцатувчи
Ташкилот ресурсларини 
таркатишга жавобгар
Бюджегнинг бажарили- 
ши ва тузилишига оид 
харакатлар, уз ходимлари 
ишини дастурлаш
10
Музокаралар 
олиб борувчи
Ташкипотнинг хамма мухим 
музокараларига жавобгар
Музокаралар олиб бориш
каби  катор  масалаларга  каратади.  Бош лщ   булиш  ишига  турли
19

шахсларнинг  муносабатлари  дар-хил:  кимдир  бошлидца  булган 
имтиёзларга  дизидади,  кимдир  унга  берилажак  дудудларни  аф- 
зал  куради,  кимгадир  юксак  маъсулиятларни  буйнига  олиш 
маъдул келади.
Шахснинг  бошлид  функциялари  дадидаги  тасаввурлари 
данчалик хилма-хил булмасин,  бошлид реал  шароитларда одам- 
лар  гурудини  анид  мадсад  асосида  фаолиятга  йуллаш,  уларга 
бош  булиш,  турли  тадбирларни  амалга  ошириш,  обруга  эга 
булиш,  дар  бир  дилинган  иш  учун  жавобгарликни  уз  буйнига 
олиш каби датор сифатлар талаб дилинади.
Айнидса, бошлид учун турли гурудлардаги,  куп долда бир 
бошлид учун бир вадтнинг узида бир  данча гурудлардаги  шахс- 
лараро  муносабатларнинг  характерига  жавобгар  булиш  дийин- 
чиликлар  тугдиради,  чунки  уша  гурухдарни  ташкил  этган  дар 
бир  шахснинг  узига  хос  индивидуаллиги  бошдарувчи  дадидаги 
улар тасаввурининг дар хиллиги ва гурухдарда норасмий лидер- 
ларнинг  борлиги  бошлиддан  одамлар  билан  ишлаш  борасида 
дам  тажрибанинг,  дам  психологик  фадм-фаросатнинг  ва  сабр 
даноатнинг булишини талаб дилади. Шунинг учун дам кундалик 
даётимизда  дам  илмий  адабиётларда тез-тез  ёнма-ён  ишлатала- 
диган  «лидер»  ва  «бошлид»  тушунчаларининг  психологик 
мазмунларини тахдил дилиб чидиш мадсадга мувофидцир. Юдо- 
ридаги  фикрлардан  келиб  чиддан  долда,  бошдарув  психо- 
логиясининг  предмета  сифатида,  бошдарув  жараёнидаги  инсон 
фаолията дабул дилинади.
Бу эса уз навбатида,  бошдарув илмининг назарий тарихий 
асослари, 
бошдарув 
тамойиллари, 
бошдарув 
усуллари, 
гурудлардаги  радбарлик  ва лидерлик  масалалари,  лидерлик  ус- 
лублари,  суперлидерлик  феномени,  радбарлик  сифатлари, 
радбарликка  лойидликни  бадоловчи  мезонлар,  лидерликнинг 
вазифалари,  бошдарувчига  хос  компетенциялар  таснифи  каби 
масалаларни  дам  идтасодий,  ижтимоий-психологик  жидатдан 
таддид этиш заруратани келтариб чидаради.15
] 5 Карим ова  В.М .,  Х а й ш п в   О.Э.,  У м ар о ва  Н .Ш .  Бошкару'в  сочасидагн  профессионал
компетенция  асослари.  Монография.  /   Проф.  В.М.Каримова  тахрирн  остида.  -   Т.:  ТДИУ  «Талаба»,
2007. -  Б. 25-27.
20

4-мавзу: Гурудларда радбарлик ва лидерлик
Мутахассис 
И.Махмудов 
узининг 
«Бошдарув 
психологияси»  (2006)  помли  китобида  «лидер»  с^зининг 
изодига 
оид 
дуйидаги 
мулодазаларни 
келтириб 
утади: 
«...Умуман олганда, адабиётда «лидер» сузини «етакчи» атамаси 
билан  алмаштириш  доллари  куп  учрайди.  Уйлашимизча, 
«етакчи»  атамаси  «лидер»га  хос  булган  психологик  тавсифни 
туда  ифодалай  олмайди.  «Етакчи»  сузи  гурудга  муносабат 
сифатида,  унинг  аъзоларига  таъсир  утказувчи  ва  мадсадга 
етакловчи  шахсга  нисбатан  ишлатилади.  Етакчилик  гурух 
таркибини, ундаги  муносабатлар тизимини тадпил этиш ордали 
анидланадиган  шахе  долатидир.  Лекин  лидерга  хос  булган 
фазилатни  ифодаловчи  яна  датор  жидатлар  борди,  ударни 
муносабатлар  тизими  доирасидагина  тадпил  этолмаймиз. 
Бундай  талдинда  лидерга  хос  болтан  асосий  жидатлардан  яна 
бири  -   шахснинг  вазиятга  мувофид  равишда  даракат  дилиш 
добилиятини  дисобга  олиш  зарурати  тугилади.  Бирон-бир 
муаммоли  вазиятда  пайдо  булган  дийинчиликни  бартараф 
этишдаги  ташаббус,  топдирлик  ва  модирлик  лидерга  хос 
фазилатлардир.  Муаммони  ечиш  билан  боглид  дийин  вазиятда 
лидер  бошдаларга  нисбатан  Узининг  илгорлиги,  пешдадамлиги 
билан  ажралиб  туради.  Фикримизча,  узбек  тилида  айнан  шу 
икки ибора -  «пешдадам»  ва «етакчи» сузлари мажмуаси  лидер 
модиятини туда ифодалаши мумкин.
Назаримизда,  «етакчи» сузи шахснинг гурудни етаклашга, 
бошчилик  дилишга  булган  иштиёди  мавжудлигидан  келиб 
чидади.  «Пешдадам»  ибораси  эса  маълум  фазилатларга  эга 
булган шахе детидан гуруднинг эргашишини,  жамоанинг уз их- 
тиёрига  дура  Узи  ишонган  одам  бораётган  йулни  танлашини 
англатади.  Айнан  шу  долат  «лидер»  иборасига  нисбатан  дам 
ишлатилиши  зарур. Лидернинг бу хусусияти,  унинг диссий  жо- 
зибадорлигида,  Узгаларни  узига  жалб  этиш  фазилатида  намоён 
булади».16
Гурудлардаги  узаро  муносабатлар  юдоридан  пастта  ёки
1бМ ядмудов И .И . Бошкарув психологияси.  У^ув кулланма /  М асъул мухдррир: А.Холбеков. -  Т.: 
ДЖ КД «Рахбар» мар казн; «УТЛ^АКБ-РГШ^Т» 
Ю6. -  Б. 51-52.

аксинча булиб,  гурух аъзоларининг конкрет мавделари,  бошлид 
билан  буйсунувчилар  уртасидаги  муносабатларни  уз  ичига 
олади. Бу борада «лидер» ва «бошлик;» тушунчалари уртасидаги 
фарклар хадида гапириш лозим хисобланади. Б.Паригин бу икки 
тушунчани  фарклаб  шундай  ёзади:  (1)  лидер  асосан  гурухдаги 
шахслараро  муносабатларни  бошдарса,  рахбар  -   шу  гурухдаги 
расмий  муносабатларни  бошдаради;  (2)  лидерлик  кичик 
гурухдаргагина  хос  булган  ходиса  булса,  рахбарликнинг  хад- 
хукудлари  датта гурухдар доирасида хам  содир  булиши,  амалга 
оширилиши  мумдин;  (3)  агар  лидерлид  стихияли,  бетартиб 
жараён  булса,  рахбарлик  мадсадга  даратилган  жамиятда  ишлаб 
чидилган  нормалар,  тартиблар  асосида  сайловлар  одибатида 
содир буладиган ходисадир;  (4) лидерлид рахбарликка нисбатан 
вадтинчалик  ходиса  булиб,  гурух  аъзоларинг  дутишлари, 
уларнинг  дайфиятлари,  фаолият  йуналишига  дараб,  узодрод 
мудцатда  ёди  дисда  муддатда  руй  беради;  (5)  рахбарнинг 
лидердан фарди яна шундади,  у лидерда йуд булган жазолаш ва 
рагбатлантириш  тизимига эга булиб,  шу  асосда ходимларига уз 
таъсирини 
у т г а з и ш  
мумдин;  (6)  лидер  гурухда  у  ёки  бу 
дарорлар,  дурсатмалар  ташаббусларни  уз  ихтиёрича  бевосита 
чидариши  мумкин,  радбарда  эса,  бу  йуналишда  куплаб 
курсатмалар,  режалар,  нормалар,  буйрудлар  мавжудки,  рахбар 
улар  доирасидан  чидиб  детиши,  узбошимчалик  дилиши  дийин; 
(7) лидернинг фаолияти фадат дичид гурухдар доирасида амалга 
оширилса,  рахбар  шу  гурухнинг  кенгрод  ижтимоий  доирадаги, 
жамиятдаги  вадили  булганлиги  учун,  унинг  вадолатлари  хам 
кенг, фаолият имкониятлари хам ортивдир.
Лидер хеч  дачон ёлгиз  булмайди,  у доимо  гурух аъзолари 
даврасида даралади, шу гурух аъзоларини у ёки бу харакатларга 
чорлайди.  Чунки  лидер  шу  гурух  аъзоларининг  психологияси, 
уларнинг 
кайфиятлари, 
интилишлари, 
дизидишлари 
ва 
хоказоларини  хаммадан  яхши  билади,  уларнинг  ичида  энг  та- 
шаббусдоридир.  Агар  ташдилот  доирасида  дараладиган  булса, 
турли  хил  лидер  борлигини  анидлаш  мумкин.  Масалан,  гурух 
аъзолари  ичида  энг  билимли,  адл  ургатувчи,  топдир  интеллек­
туал  лидер,  ходимлар  ичида  дазилкаш,  дилгир,  хушчадчад, 
дунгил суровчи,  узгаларни  тушуна оладиган -  эмоционал лидер, 
гурухни  иш  фаолиятга чорлай  оладиган, дадил,  датьиятли,  иро-
2 2

дали  -   иродавий лидерлар  булиши  мумкин.  Улар  айни  вазият- 
ларда  вазият  талабига  кура  пайдо  буладилар  хамда  ходимлар 
онгида  уз  сифатларига  кура  обру-эътибор  дозонадилар.  Лидер 
сифатлари  ичида  яхши  ва ёмонлар  хам  булиши  мумкин,  лекин 
гурух лидерга эришганда,  уни ибрат  сифатида тандидсиз  дабул 
дилади  ва  шунинг  учун  хам  барча  ишларига  эргашиб, 
курсатмаларига амал  дилади.  Ходимлар  ичида  хулди  ташкилот 
дабул дилган нормаларга тугри келмайдиган лидерларнинг бор- 
лиги,  улар  маълум  гурух  ичида  сузсиз  обруга эга  эканлиги  дам 
шу  билан  тушунтирилади.  Масалан,  лидер  «кетдик»  деб 
курсатма  берса,  унга  эргашганларнинг  ишни  дам  ташлаб  кета 
олиши  шу  билан  тушунтирилади.  Шунинг  учун  дам,  ход  дуйи 
бугин, ход юдори бугин радбари уз дул остидаги расмий лидер­
лар  билан  ишлаш  билан  чекланмайди,  балки  норасмий  лидер- 
ларни  дам  анидлай  билиши,  улар  билан  дамкорлидда  ишлаши 
зарур.  Тугри,  баъзи  долларида  расмий  ва  норасмий  лидер  бир 
шахе  булиши  мумкин.  Бу  жуда дулай,  лекин лидерлик  вазиятга 
боглид  булгани  учун  дам  уларнинг  узгариб  туришини  дисобга 
оладиган  булсак,  радбарнинг  бошдариш  мадорати  ёки  саъати 
унинг норасмий лидерлар билан самарали ишлаш усулидир.
Шундай  дилиб,  дар  дандай  лидер  обруга эга.  Обрулилик 
шахснинг шундай хусусиятики,  у бошда шахсларга дам диссий- 
эмоционал, дам иродавий таъсир курсата олиш добилиятига эга- 
дир.  Норасмий  обрулилик,  яъни  шахслараро  муносабатлар 
мадсули  сифатида  орттирилган  обру-эътибор  самаралидир.  Хо­
димлар  кунглига  йул  топинГ,  уларни  турли  вазиятларда тушуна 
олиш,  ишонч  ва  шунга  ухшаш  каби  омиллар  обру  орттириш 
меъзонларидир.
Лидерлик пирамидаси
Азиз  удувчи  4.1-расмда лидерликнинг  «лидерлик  капита­
ли» ва «лидерлик шартлари» деб аталган икки асосини куриб ту- 
рибсиз.  Лидерлик  капитали -  бу  лидернинг  уз  атрофдагиларни 
самарали  эргаштира  олиш  учун  керак  буладиган  сифатлари  ва 
истеъдоди йигиндисидир.
Булар  шахсга  тугилганидаёд  бериладиган  бошлангич, 
дайта  ишланилган,  табиатан  ато  дилинган  добилият  ва
23

истеъдоддир.  «Капитал»  сузининг  ишлатилиши  тасодиф  эмас. 
Бунда  «капитал»  деб,  усиши  учун  зарур,  намоён  булган  доби­
лият ресурсларининг жалб дилиниши назарда тутилади.17
Худди шунингдек,  мутахассисларнинг эътироф этишлари- 
ча,  лидерлид  добилияти  лидерлик  шартлари  пайдо  булиб  уни 
уйготмагунича  (таъсир  этмагунича)  «ухлаб»  ётади.  Бу  шартлар 
худди  катализатордек  инсонларга  шундай  шароитларни  таддим 
этади-ки, натижада улар узларини лидер сифатида яддол намоён 
дила  олишади.  Хар  иккала  тузилма,  капитал  ва  шартлар,  асл 
лидерликни курсатиш учун зарурдир. Масалан, дотиллик ишини 
олиб  бораётган  терговчида,  шу  ишни  дилиши  мумкин  булган 
гумондор  бор.  Лекин  гумондорни  айбдор  дилиш  учун  унда  бу 
жиноятни  содир  дилишга  мотив,  шунингдек,  вазият  ва  дурол 
булганини исботлаш керак.
Хиссиёт^..
Донишыандлик -  
мардокаворлик 
Ишончни дрзона олиш 
добилияти -  муоыашЬт'
Махон -  Одамлар 
Жамият докунлари 
-  Утиш даврн
Фа
И н ти зом га асос- 
л а н га н  (идеал) 
л н д е р л к х  модели
18
4.1-расм. Лидерлик пирамидаси
Фадатгина криминал капитал етишмайди, деб айтиш  мум­
кин.  Х,ар  уччала  шарт  дам  бажарилиши  керак,  булмаса  гумон- 
дорнинг жиноятдаги айбдорлиги исботланмай долади.
п С тау т Л . Лидерство: от загадок к  практике. -  М.: ООО «Добрая книга», 2002. -  С.  71. 
]Н 'ш а манба. -  Б.  92.

Лидерлик капитали
Бошдарув  психологияси  буйича  танидли  психолог  олим 
Л. Стаут  (2002)нинг  фикрича,  лидерликни  абстракт  формула 
жидатида  эмас,  балки  реал  шахсларнинг  даёт  тарзи  сифатида 
дараш  керак.  Лидерликликни  узаро  мустадиллик  модели  дар 
дандай  шахснинг мацсади,  шахсий  сифатлари,  цадриятларини 
ва  шу  билан  бир  даторда,  унинг  ижобий  усиши  таъсир  дилган 
лидерлик  добилияти  имкониятларини  тахдил  дилиши  дадида 
бош  дотиради.  Худди  мана  шу  лидерликнинг  капитали  деб 
дисобланади.
19
4.2-расм. Лидерлик сифатлари тузилмаси
Лидерликни  парокандаликка  учрашини,  одатда,  лидерлик 
капиталининг  етишмаганлигида  ёки  булмаса  лидерлик  роли 
учун  шароитларнинг  тугри  келмаганлигида  деб  тушунтириш 
мумкин.  Лидерлик  капитали  купинча  тугри  бадоланмайди. 
Х,амиша  дам  айнан  адлли,  мард  ёки  ташаббускор  одам  лидер 
булавермайди.  Шунингдек,  лидерлик  капитали  -   бу  фадатгина 
тугма  инстинктлар  эмас.  Уз  номланиши  билан  «лидерлик
19С тау т Л . Лидерство: от загадок к практике ^ - М л ООО «Добрая книга», 2002. -  С.  93.

капитали»  маълум  к5финишдаги  улчов  мезони-ки,  уни  у  ёки  бу 
даражада купайтириш дам мумкин.
Лидерлик -   узаро  мустадил  жараёндир.  У  узаро  даракат- 
даги  уч  асосий  тузилишни:  лидерликнинг  фалсафий  дунё- 
царашини,  лидерлик  психологияси  ва  ижтимоий  йуналганликни 
намоён  дилади-ки,  натижада  бу  уччала  долат  лидерга  атроф- 
дагиларни  уз  ордасидан  эргаштира  олишлик  имкониятини 
беради.
Биринчи  иккиликни  ташкил  дилувчи,  лидерлик  дунёдара- 
ши  ва  лидерлик  псидологияси  одатда  лидерлик  капиталини 
шакллантиради.  Учинчиси,  лидерлик  сифатларини  амалиётда 
дуллаш  имконини берувчи психологик долат дисобланиб,  уз  на- 
вбатида, у лидерлик шароитлари деб аталади.20
5-мавзу: Радбарлик услублари дадида тушунча
Х^ар  бир  лидер  ёки  бошлид  узича  индивидуал  Ва  такрор- 
ланмасдир.  Бунинг  боиси  дар  бир  замонавий  бошлид  фаолия- 
тини  узига дос тарзда ташкил этишидадир.  Ижтимоий психоло­
гияда  батафсил  уРганилган  муаммолардан  бири  -   турли 
бошдарув  услубларидир.  Бу  содада  немис  олимларидан Г.Гибш 
ва  М. Форверг,  рус  олимларидан  ВЛаригин,  Л. У минский, 
М Ж уков  ва  бошдаларнинг  ишлари  айнидса  диддатга  сазовор- 
дир.  Барча  илмий  таддидотлар  натижаларини  умумлаштирган 
долда  ижтимоий  псидологияда  дабул  дилинган  уч  асосий  ва 
мутлод  янги  яна  бир  бошдариш  услубларига  тавсиф  бериб 
чидамиз.  Бу  турт  услуб  -   авторитар,  демократик,  либерал  ва 
партисипатив бошдарув услубларидир.
Авторитар услуб
Авторитар  радбар  барча  курсатмаларни  ишчанлик 
рудида,  анид,  равшан,  кескин  одангда  додимларига  етказади. 
Мулодот жараёнида дам додимларига нисбатан дуд-пуписа, кес­
кин  таъдидлашлар  каби  датьий  оданглардан  фойдаланади. 
Унинг  асосий  мадсадларидан  бири  -   нима  йул  билан  булса-да, 
уз  дукмини  ходимларига  етказиш,  керак  булса,  тайзид
20С т а у г Л . Лидерство: от загадок к  практике. -  М.:  ООО «Добрая книга», 2002. -  С. 74.
26

Утказишдир.  Бу тоифа бошдарувчининг нутди дам дамиша анид 
ва  равон,  доимо  жиддий  тусда  булади.  Бирор  иш  юзасидан  хо- 
димларни мадташ ёки уларга жазо бериш, тандид дилиш объек­
тив дисобланиб,  бу нарса бошлиднинг кайфиятига ва Узга шахс- 
ларга нисбатан  муносабатига боглид. Жамоа аъзоларини тилак- 
истаклари,  уларнинг  фикрлари  ва  масладатлари  жуда  кам 
доллардагина  инобатга  олинади,  аксарият  вазиятларда  бундай 
истак ва к^рсатмалар тугридан-тугри дуд-пуписа,  камситиш ёки 
маънавий  жазолаш  йули  билан  чекланади,  ёки  умуман 
донидтирилмайди.  Бундай радбар уз иш услублари,  келажак ре- 
жалари,  бирор  анид  иш  ёки  операцияни  дандай  амалга 
оширмодчилигини  одатда,  жамоадан  сир  тутади.  Унинг  фик- 
рича,  бу  долатлар  обруйига  салбий  таъсир  курсатиши  мумкин. 
Гурухдаги ижтимоий фазовий муносабатлардаги урни жидатдан 
бадолаганда,  бундай  бошдарувчи 
«жамоадан  четда», 
автоном- 
дир.
Авторитар  радбарда  дар  бир  жамоа  аъзоларининг  доби- 
лиятлари,  ишга  муносабатлари,  мавделарига  кура  тутган  урин- 
лари  дадида умумий  тасаввурлар  мавжуд  булиб,  шунга  кура,  у 
дар  бир  ходимнинг  иш  даракатларини  максимал  тарзда дастур- 
лаштириб  дуйган.  Х,ар  дандай  чеклашлар радбарнинг очид газа- 
бини  келтиради  ва бунинг учун  у  жазолашнинг турли  услубла- 
ридан  «самарали»  фойдаланилади.  Бундай  жамоаларда докими- 
ят  марказлаштирилган  булиб,  жамоа радбари  ушбу  мардазнинг 
якка  додими  саналади.  Шунинг  учун  дам,  бу  ерда  «менинг 
одамларим»,  «менинг  ишим»,  «менинг  фидрим  буйича»  каби 
иборалар  тез-тез  ишлатилади.  Бу  тоифа  радбарларда  ишга  нис­
батан  шундай  фидойилик  борки,  улар  узларини  айни  шу  про­
фессионал  касбларисиз,  одамлар  устидан  радбарлик  дилишдек 
машаддатсиз тасаввур дила олмайдилар, яъни иш уларнинг «бу- 
тун  вужудини  дамраб  олган».  Шу  сабаб  булса  керак,  бундай 
радбар дар бир одамнинг кундалик иш фаолиятини, унинг нати- 
жаларини  жуда  яхши  билади.  Лекин,  аслида,  уни  ишнинг  маз- 
мунидан кура, узининг уша ердаги етакчилик роли, бошлидлиги 
к^прод дизидтиради  ва узига худди шу сифатларига дараб  бадо 
беради. Бу сифатлар, уз навбатида, ишнинг сифатига дам таъсир 
дилгани учун жамоа олдига дуйилган топширидлар бажарилмай 
долмайди  («темир  радбар»).  Бундай  жамоаларда  тандид  иши
27

жуда  суст,  чунки  радбар  узини  дам,  бошдаларни  дам  тандид 
дилишларига  йул  дуймайди.  Радбарнинг  фикрича,  тандид 
дилишга  фадатгина  ундан  юдори  турадиган  бошлидлар  дадли. 
Йигилишларда одатда, сузни узи бошлаб, ташаббусни охиригача 
бошдаларга  бермайди,  одамларнинг  таклифлари,  уларнинг 
диссиётлари деярли эътиборга олинмайди.
Г.Гибш ва М.Форверг21парнш г тахдил дилишларича,  авто­
ритар  лидер  бош  булган  ишларнинг  самарадорлиги  юдори 
булиб,  ишлаб  чидариш  кусаткичлари дам ошар  эдан.  Лекин жа- 
моадаги маънавий-псидологик мудит огир,  танг булиб,  бу нарса 
одамларнинг  жамоадан,  ишдан  донидмаслик  дисларини  орти- 
шига  олиб  келади.  Бундай  радбарлар  бошчилид  дилган  меднат 
жамоаларида  ишлайдиганлар  уз  дасблари,  иш  жойларини  осон- 
ликча алмаштиришлари мумкин.
Д емократ ии услуб
Демократ ии  радбар,  аксинча,  ходимларига  мустадиллик, 
эрк  бериш  тарафдори  саналади.  Иш  мобайнида  ходимларга 
топширидлар берганда, одатда,  уларнинг шахсий добилиятлари- 
ни  дисобга  олган  долда  тадсимлайди.  Бунда  у  ходимларнинг 
касбга нисбатан  шахсий  мойилликларини,  ходиш  ва истаклари- 
ни  дам дисобга олади.  Буйруд ёки топширидлар  одатда,  таклиф 
маъносида  берилади.  Нутди  оддий,  доимо  осойишта,  сокин 
булиб,  унда  уртодларча,  дустона  муносабат,  самимият  сезилиб 
туради.  Бирор додимни мадташ,  унинг лавозимини ошириш ёки 
ишдаги  камчиликка кура ишига бадо  бериш доимо  жамоа аъзо- 
лариниг  фикри  билан  келишилган  долда  амалга  оширилади. 
Тандид купинча таклиф,  истак шаклида,  амалга оширилган  иш­
ларнинг  мазмунига  бадо  бериш  долда  эгасига  етказилади.  Х,аР 
бир  янги  иш  жамоа  масладатисиз  боншанмайди.  Шунинг  учун 
дам,  бу  тоифа  радбарнинг  фазовий-ижтимоий  долати  «жамоа 
ичида»дир.
Жамоада  тандид  ва  уз-узини  тандид  шундай  йулга 
дуйилганки,  унинг  одибатида  деч  ким  азият  чекмайди.  Чунки
21К
1р н м о м   В.М.,  Х^аяетов  О.Эч  У м а р о м   Н.Ш .  Бошкарув  сохдсидагн  профессионал
компетенция  асослари.  Монография.  /   Проф.  В.М.Каримова  тахрнри  остида.  -   Т.:  ТДИУ  «Талаба»,
2 0 0 7 .- Б .  29-31.
28

купрод  бошлид  эмас,  балки  жамоанинг  бошда  фаоллари  -   но­
расмий  лидерлар  кимдир  ишда  камчиликка  йул  дуйган  булса, 
унинг фаолиятини тандид диладилар.  Уз  навбатида бошлид дам 
йул  дуйган  хато-камчиликларини  жамоатчилик олдида буйнига 
олишдан  дурдмайди.  Чунки  ундаги  маъсулият  дисси  нафадат 
юдори бошдарув ташкилотлари аъзолари, балки ходимлар билан 
мулодот  пайтида  дам  сезилиб  туради.  Кун  тартибига  дуйилган 
топширид  юзасидан  маъсулиятни  бошдаларга  дам  булиб  бе- 
ришни  яхши  куради.  Бошлиднинг  ходимларидан  сири  йуд,  шу­
нинг учун  дам  мажлисларда купрод у эмас,  балки барча ходим­
лар  гапирадилар,  охирги  дарор  чидариш  ва  сузларни  якунлаш, 
умумлаштириш дудудидан тулид фойдаланади.
Гибш  ва  Форверглартшг тахдилига  кура,  бундай  бошлид 
радбарлик дилган жамоларда маънавий-психологик мудит жуда 
яхши,  ишчилар  жамоадан,  ишдан  донидиш  досил  дилганлар, 
ишдан  кетиш  доллари  кам  экан-у,  лекин  ишлаб  чидариш  зурга 
норма  долатида  булар  экан.  Сабаби  бундай  радбардан  одатда, 
табиатан дангаса саналган ходимлар фойдаланадилар.22
Либерал услуб
Либерал  (лодайд)  услубда  ишлайдиган  рахбарнинг  кай- 
фиятини,  ишга муносабатини,  ишдан  мамнун  ёки  мамнун  эмас- 
лигини  билиш  дийин.  Унда  таъдидлаш,  дуд-пуписа  булмайди, 
балки унинг урнига ишнинг охирги одибати билан танишиш би­
лан  чекланади,  холос.  Жамоада хамкорлик  йуд,  бошлид жамоа­
нинг  муаммолари  ишнинг  баланд-пасти  билан  дизидмайдиган- 
дай,  гуёки  «коиинотда»  юрганга  ухшайди,  Анид  курсатмалар 
бермайди,  унинг  урнига  норасмий  лидерлар  ёки  узига  ядин 
шахслар  ордали  дилиниши  лозим  булган  топширидлар  ходим- 
ларга  етказилади.  Асосий  вазифа,  унинг  назарида,  ходимлар 
учун  иш  шароитини  яратиш,  ишдаги  камчиликларни  бартараф 
этиш, деракли мадсулот,  хом-ашё  кабиларни топиб келиш,  маж­
лисларда датнашиш. Ходимлар билан мулодотда булишга тугри 
келганда,  у доимо хушмуомала булиб,  одоб-ахлод нормаларини
^К арим ова  В.М .,  Д анктов  О .Э .,  Умарова  11.111. 
Бош карув  сохасцдаги  профессионал
кошитеициж  асослари.  М ою графиа.  /  Проф.  ВМ .К арим ова тахркри  остида.  -   Т.:  ТДИУ  «Талаба»,
2007.- Б . 31-32.
29

бузмасликка  даракат  килади,  лекин  деч  дачон  улар  билан  тор- 
тишмайди.  Мажлисларда агар бирор муаммо  мунозарани  келти- 
риб чидарса, у бевосита жараёнга аралашмай охирги сузни узига 
колдиради.  Шундай  килиб,  ходимларга  фикрлаш  ва  хатти- 
даракатлар  эркинлиги  бериб  дуйилган.  Шу  эркин  даракатлар 
юзасидан бошлиднинг фикри суралган тадцирда дам, ундан анид 
гап  чидмайди,  чунки  у  додимларни  яхши  билмайди,  долаверса, 
уларни  хафа  дилиб  дуйишдан  дур-дади.  Унинг  фазовий  психо­
логик долати -  «гуруд ташдарисида».
Олимлар  фикрича,  бундай радбар  ишини олиб  борган жа- 
моаларда  барча  к5фсаткичлар  доимо  ордада,  ходимлар  дуними 
дам  йуд.  Либерал  радбар  ишда  анархияни  келтириб  чидариб 
дуйиб, куп турмай бошда ердан иш дидиришга даракат дилади.
Юдорида  бадо  берилган  бошдариш  услублари  купрод  ли- 
дерликка эмас,  радбарликка тааллудли.  Илмий  адабиётларда бу 
иккала ибора бирга ишлатилиб, купинча,  энг яхши радбар барча 
лидерлик сифатларини дам мужассамлаштирган  булади, деб ай- 
тилади.  Чунки,  соф  ижтимоий-психологик  лидернинг  турлари 
хилма-хил  шароитларда  узида  купрод  намоён  этадиган  шахсий 
сифатларга  табадаланади.  Масалан,  лидер  ташкилотчи,  лидер 
ташаббускор,  лидер  эрудит,  жамоанинг %ис-у;аяжон  ^олсапини 
бошцарувчи  лидер,  лидер  билагон.  Яхши  радбар  ана  шу  лидер 
сифатларини  билган  долда уларни  узида тарбиялаши ва жамоа- 
сидаги лидерлар билан дамкорликда ишлай  олиши керак.  Охир­
ги  йилларда  Москва  ва  бошда  йирик  марказларда  утказилган 
таддидотлар  натижасида  шундай  хулосага  келиндики,  аслида 
даётда соф демократ, авторитар радбарни учратиш дийин, лекин 
учраган  пайтда дам улар  бир жамоани узод муддат бошдара ол- 
маслиги маълум булди. Шунинг учун дам улар вазиятга боглид. 
Жамоа,  ундаги  дабул  дилинган  датти-даракат  меъёрлари  шахс­
лараро  муносабатлар  типи  лидернинг  дам,  радбарнинг  дам  иш 
тактикаси ва услубини белгилайди, деган гоя дабул дилинмокда. 
Лекин  радбарлик  услубларининг  псидологик  мазмун  ва 
модиятини  билишнинг  амалий  адамияти  шундаки,  дар  бир  ус- 
лубда  узига  хос  ижобий  томон  бор.  Модир  радбар  узини-узи 
тарбиялар  экан,  ушаларнинг  энг  мадбули,  айнидса,  узи 
радбарлик  дилаётган  жамоага  мосларини  тарбиялаши  мадсадга
30

мувофиддир.23
Партисипатив услуб
Ташкилот  бошдарувидаги  яна  бир  услуб  -   партисипа- 
т ивлик  деб  аталиб,  унда  радбарнинг  ташкилот  мадсадига  эри- 
шиш  йулида ходимлар  билан  горизонтал  йуналишдаги  муноса- 
батларни  ривожлантириши  тушунилади.  Мутахассислар  айнан 
партисипативликни энг самарали услублар  даторида курадилар. 
Бу  услуб  радбарнинг  дуйидагича  хулдида  намоён  б^лади:  (1) 
Рахбарнинг  ходимлари  билан  мунтазам  фикр  алмашуви;  (2) 
Рахбар  ва  ходим  муносабатидаги  очидлик  ва  самимийлик;  (3) 
Ходимларнинг  ташкилий  дарорлар  дабул  дилишга  жалб  этил- 
ганлиги;  (4)  Радбар  уз  бурч  ва худудларининг  маълум  дисмини 
ходим  зиммасига  утказиши;  (5)  Ташкилот  вазифаларини  режа- 
лаштириш  ва  амалга  оширишда  ходимларни  жалб  этиш;  (6) 
Мустадил  дарор  дабул  дила  олиш  худудига  эга  булган  махсус 
гурудлар тузиш (масалан, «сифат назорати гуруди»),
Ривожланган  мамлакатлар менежерлари дуйидаги доллар- 
да  партисипативлик  стратегиясига  мурожаат  этадилар:  (а)  хо­
димлар савиясининг юдорилиги шароитида, дарор дабул дилиш- 
ни  аста-секин  марказлашмаган  тарзда амалга  ошириш  мадсади- 
да;  (б)  дарор  самарали  ижро  этилиши  заруриятида  (япониялик- 
лар  дарорни  секин  дабул  дилишади,  лекин  дарор  ижроси  жуда 
тез  амалга оширилади);  (в) дуйи  бугин радбарлари  ва ходимлар 
малакасини  ошириш  механизми яратилганда;  (г)  «янгиликларни 
жорий этиш» юзасидан таклифларни купайтириш мадсадида.
Таъкидланаётган партисипативлик услуби жамоадаги дам- 
корлик  даражаси  юдорилиги  билан  ажралиб  туради  ва  ходим- 
нинг ташкилот  манфаати  йулидаги  жонбозлигини  таъминловчи 
асосий услублардан бири дисобланади. Лекин,  партисипативлик 
услубини  дар  дандай  радбар  дам,  дар  дандай  шароитда  дуллай 
олмайди.  Хуш  дандай  вазиятда  ушбу  услубни  дуллаш  дулай? 
Америкалик  таддидотчилар  Б.Басс  ва  Д.Барретта  фикрича, 
бундай  вазиятда уч  омилни:  биринчидан  ~ радбар  шахсини,  ик-
^ К а р и м о в а   В.М .,  ^аняггов  О.Э .,  У марова  Н .Ш .  Бошкарув  сохасидаги  профессионал
компетенци*  асослари.  Монография.  /  Проф.  ВМ .Каримова  тахрири  остида.  -   Т.:  ТДИУ  «Талаба»,
2007. -  Б. 32-33.
31

кинчидан -  ходимларни, учинчидан -  гурух, олдида дандай вази- 
фалар турганлигини дисобга олиш лозим.
Партасипативлик  услубини  дуллай  оладиган  радбар  шах- 
си  дадида  гапирсак,  у  авваламбор,  узига  ишонган  инсон,  ёши 
катта,  маълумот даражаси  дам  юдори,  ходимидаги  ташаббус  ва 
интилишни  дадрлайди,  ундан  ижодий  ёндашув  ва дадриятларга 
содидликни  кутади.  Ходимга  тегишли  булган  характер  хислат- 
лари куп жидатдан бу услубни дуллаш доирасини кенгайтириши 
мумкин.  Бу тоифа додимларга дуйидаги хислатлар тегишлидир: 
юксак билим ва малакага эга булиш,  мустадил фикрлашга инти- 
лиш,  ижодий  салодиятга эгалик,  ишга  катта  дизидишнинг  мав- 
жудлиги  дамда  истидболдаги  мадсадга  йуналганлик,  жамоада 
тент  муносабатларга  интилиш.  Бундай  ходим  учун  унинг  таш­
килот  даётига  душаётган  улушини  бадолаш  мезони  -   дамкаса- 
балари  фикридир.  Бундай  ходим  одатда  ташкилотда  юдори 
мавдега эга.  Партасипативлик услубини дуллаш имкониятанинг 
учинчи  манбаи  -   гуруд  олдида  турган  вазифадир.  Бу  вазифа 
дуйидаги тавсифларга эга булганда ушбу услуб ордали мадсадга 
эришиш мумкин:  (а) масала ечимлари куплиги, агар уни дар хил 
йуллар  билан  дал этиш  имкони  булса;  (б)  назарий тадлил талаб 
этувчи  ва юксак мадорат ордали дал эталувчи;  (в) уни бажариш 
учун урта меъёрдаги ички зуридиш талаб этилса.
Лекин партисипатив услубни дуллашга баъзи бир омиллар 
тусидлик  дилади.  Хусусан:  (а)  радбар  уз  ваколатларини  додим- 
лар билан булишишни истамаганда;  (б) ходим касбий мадората- 
нинг  пастлиги,  уз  кучига  ишонмаслиги,  бирон  ишни  мустадил 
бажаришдан чучиши; (в) ташкилотда маълумот алмашуви ёмон- 
лиги  натижасида  зарур  дарор  ишлаб  чидиш  имкониятанинг 
йудлиги;  (г)  ижтимоий  рагбатлантириш  сустлиги  натижасида 
дамкорлик  муносабатлари  шаклланмаганлиги;  (д)  вазифани  ба­
жариш  учун  сарфланадиган  вадтнинг  камлиги;  (е)  вазифанинг 
дал  этилиши  авторитар услубни талаб этадиган  алодида вазият- 
ларда.24
^ М а х м у д о в  И .И .  Бошкарув психологияси.  Укув кулланма /  М асъул мухаррир: А.Холбеков.  -- Т.: 
ДЖ ДА «Рахбар» маркази;  « У Ш А К Б -Р Ы Ш »  МЧЖ, 2006. -  Б. 45-47.
32


\
б-^иавзу: Бошкарув назариялари
Бошдарув муаммоларига багишланган назариялар орасида 
машхуридан  саналадиганлари  Мак-Грегорни  «X»  ва  «Y»  ва 
Оучиаинг  «Z»  назариялари  алодида  равишда  диддатни  жалб 
этади.  «X  назарияси»  бошдарувга  ёндашувнинг  маъмурий- 
буйрудбозликка  асосланган  тамойилларини  назарда  тутади,  «Y 
назарияси»  эса,  ундан  тубдан  фард  дилади  (33-бетдаги  6.1- 
жадвалга даранг).
Шулардан  келиб  чиддан  долда  Мак-Грегор  янги  «X»  ва 
«Y» назарияларининг тамойилларини илгари сурди.
«X» назариясининг тамойиллари:
(а)  ташкилотни  даттиддуллик  билан  изчил  тарзда  бошда­
риш  лозимлиги;  (б)  донуний  расмий  ваколатларни  марказлаш- 
тириш;  (в)  дарорлар  дабул  дилиш  жараёнига ходимларни мини- 
мал тарзда жалб этишнинг мадсадга мувофидлиги.
«У» назариясининг тамойиллари:
(а)  ташкилотни  умумий  тарзда  эркин  бошдариш;  (б) 
расмий  ваколатларнинг  булимларга  булиниши;  (в)  мажбурлаш 
ва назоратнинг камлиги, индивидуал фаолик ва уз-узини назорат 
дилишга утиш; (г) бошдарувнинг демократик услуби; (д) дарор­
лар дабул дилиш жараёнига барчанинг жалб этилиши.25
«2» назариясининг тамойиллари:
(а) 
ходимни  анидлаштирилган  мадсад  сари  даракатланти- 
риш;  (б)  дарорлар  дабул  дилиш  жараёнининг  эркинлаштири- 
лиши; (в) дар доим ходимнйнг ташаббусини дуллаб-дувватлани- 
ши;  (г)  эркин  даракатлар  танловида  фаолиятга  нисбатан  юдори 
даражадаги ёндашув.
7-мавзу: Лидерликка оид назариялар
Лидерлик  додисаси  тугрисида  ran  кетар  экан,  лидерлик 
назариялари  дадида  дам  дисдача  тухталиб  утиш  уринлидир. 
Х,озирги  кунга  дадар  бошдарув  психологияси  фанида  лидерлик 
тугрисида асосан учта назария мавжуд.
^ К а р и м о в а   B.M .,  Х ан н тов  О .Э .,  У м арова  [1.111.  Бопщарув  сокасцдаги  профессионал
компетенция  асослари:  Монография.  /   Проф.  В М .К арш ю ва  тахрири  оствда.  -   Т.:  ТДКУ   «Талаба»,
2007. -  Б.  33-35.
33

6.1-жадвал
Мак-Грегорни X ва У хамда Оучини Z назарияларининг киёсий
_  тавсифи  _

X назария
У пазария
Ъ назярня
1 .Одам 
ишлашни 
ёктирмайди  ва  ило­
жи  борича  мехнат 
килишдан 
узини 
олиб кочади
1.Инсон  рухий  комил- 
ликка  эришиши 
учун 
мехнат  килишга  интила- 
ди
1 .Аниклаштирилган  мак- 
сад  сари  харакатланишида 
ходим  барча  куч-кувватини 
сафарбар этади
2.Одам  ишлашлари 
учун уни зурлаш ке­
рак  ёки  уни  «сотиб 
олиш» керак
2.0дам  килаётган  иши 
узига кизикарли  булиши- 
ни  хохлайди  ва  тааллук- 
ли  вазият  юзага  келса 
жон-дили  билан  бу  мех- 
натни бажаради
2.Ишда  узини  курсатиш 
хисобига  узлигини  англай- 
ди  ва  керакли  ходим  экан- 
лигини  исботлашга  интила­
ди
З.Одам  уни  максад 
сари  етаклашларини 
хохлайди  ва  масьу- 
лиятни  уз  буйнига 
олищдан кочади
З.Одам уз олдига куйган 
мадсадга интилади
З.Биладиган 
саволлар 
юзасидан  карорлар  кабул 
килиш  жараёнида  иштирок 
этишни хохлайди
4.Макбул 
шароитда 
одам  масъулиятли  бу- 
лишни истайди ва уз буй­
нига  мажбурият  олишга 
кодир
4.Фаолиятини  мукаммал- 
лаштириш  юзасидан  узини 
шахсий нуктаи назарига эга. 
У 
максадларини 
амалга 
оширишга  интилади  ва  бу 
йудда  жазоланишдан  курк- 
майди.  Чунки,  у  хдр  доим 
?зини  ташаббусини  куллаб- 
Кувватлашларини 
хнсобга 
олади
4.0дам учун  асосий 
мотив  пул  ва  хавф- 
сизлик хиссидир
5.Ташкилот  томонидан 
таклиф  этилган  интизом- 
га  нисбатан,  ходим  узи 
тан  олган  ва  риоя  кила- 
диган  интизом  анчагина 
самаралирок
б.Купчиликнинг 
ижодий  ишга  коби- 
лияти  кам  ва  ходим 
уз  кобилиятини  асо- 
сан  рахбарият томо­
нидан  берилган  иш- 
дан  буйин  товлаш 
учун сафарбар этади
б.Яхши  шароитлар  яра- 
тилганда одам уз кобили­
ятини ривожлантириш ва 
амалга  оширишга  инти­
лади
5.Хамиша  узини-узи  на- 
зорат  килиб  боришга  хара- 
кат  килади,  чунки  маъму- 
шятни  муносабати  хам  хо- 
димнинг  айни  шу  жихатига 
боглик
7.Ижод  килиш  ва  каш- 
фиётга  мойиллик  кенг 
таркалган,  лекин  жуда 
паст  даражада  куллани- 
лади
б.Агар  ходим  харакатлар 
танловида  эркин  хисоблан- 
са,  фаолиятига  нисбатан 
юкори даражадаги ёндашув- 
да булади (узини руёбга чи- 
каришга интилади^
Б ир и нчи си   -   « л и д е р л и к   с и ф а т л а р и   назарияси»дщ >   ёки
34

харизматик  назария.  Унинг  модияти  шуки,  дамма  дам  лидер 
була  олмайди,  айрим  шахсларда  шундай  сифатлар  йигиндиси 
тугма мавжуд  булиб,  бу сифатлар мажмуи унинг гурудда лидер 
булишини  таъминлайди.  Масалан  1940  йилда  америкалик 
КБерд  79  сифатдан  иборат  булган  лидерлик  дирралари 
руйхатини  тузди.  Бу  руйхатда,  жумладан,  ташаббускорлик, 
мулодотга кириша олиш, юмор  дисси,  узига ишонч, тез ва анид 
дарорлар  дабул  дила  олиш,  ташкилотчилик  каби  сифатлар  бор 
эди.  Лекин  бу  назариянинг  хатолиги  шунда  эдики,  биритидан, 
у  юдоридаги  сифатлар  дандай  дилиб  намоён  булади-ю,  дандай 
шаклланиши  тушунтириб  бера  олмади,  иккитидан,  суродлар 
мобайнида бирорта сифат хам мутлад куп марта дайд этилмади. 
Таддидот нидоясида уша бошида таклиф  этилган  сифатларнинг 
атиги  5  %игина аксарият респондентлар жавобида дайд этилди. 
Бу  лидерлик  моделини  яратиш  осон  эмаслиги  тугрисида  дуло- 
сага келишни тадозо этди.
Иккинчи назария -  лидерликнинг вазиятга богликдик на- 
зариясидщ).  Бу  ердаги  асосий  гоя -  лидер  вазиятнинг  мадсули 
деган  гоядир.  Хдр  бир  одамда  лидерлид  сифатлари  бор,  лекин 
баъзи  вазиятлар  айрим  шахсларнинг  узларини  курсатишлари, 
лидер булишлари учун дулай мудит булиб хизмат дилади.
Юдоридаги  икки  назарияни  тандид  дилиш  натижасида 
пайдо  булган учинчи  назария  -  лидерликнинг  синтетик наза- 
риясиущр. Бу назария лидер  гурудий муносабатларнинг бевоси- 
та  махсули,  деб  хисоблайди  дамда  унинг  руёбга  чидишида 
гурухдинг бирламчи ролини илгари суради.
Охирги  йилларда  куплаб  олимлар,  жумладан,  россиялик 
ижтимоий психологлар А.Леонтьевшшг фаолият концепциясига 
таянган  холда,  лидерликни  фаолият  мадсули,  гуруднинг  ушбу 
фаолиятга  муносабати  ва  гурудда  дабул  дилинган  нормалар 
дамда  ижтимоий  кутилмаларга ким  купрод даражада жавоб  бе- 
ришига  дараб  лидерни  анидпаш  мумкин,  деб  дисоблашмокда. 
Бундан  ташдари,  ижтимоий  кутилмалар  назарияси  дозирда 
к^пчилик  томонидан  маъдул  ёндашишлардан  бири  деб  дабул 
дилинмовда.26
26Карямова  В.М^  ?^айитов  О.Эм  Умаром  Н.Ш.  Бошцц>ув  сохасидаги  профессионал 
компетенция асослари.  Моногртфия. / Проф. ВМ.Каримова тахрсфи остида. -  Т.: ТДИУ «Талаба», 
2007. -  Б. 35-37.
35/

Шуни  алохдда  таъкидлаш  жоизки,  бутун  дунёда  ишлаб 
чщ ариш  ва уни бошкариш борасида модернизация сиёсатининг 
тан  олиниши,  барча давлатларнинг  узига  хос  демократия  тамо- 
йиллари  асосида  жамиятни,  хусусан,  мехнат  жамоаларини 
бошкариш  сиёсатига  утиши  муносабати  билан  бошкарув  маса- 
лаларига 
хам 
муносабат 
узгарди. 
Жумладан, 
мустакил 
Узбекистонда хам эркин  фукаролик жамияти  куриш тамойилла- 
рининг янгидан белгиланганлиги,  Президент И.Каримов27 томо­
нидан  барча  жабхаларда,  хусусан,  ижтимоий  сохаларда  инсон- 
парварлик  сиёсатининг  кенг  сингдирилиши  муносабати  билан 
рахбар  ва лидер шахсларга  нисбатан  ижтимоий  фикрда хам му- 
айян  узгаришлар  руй  берди.  Бугун  Узбекистон  шароитида  бу- 
нёдкорлик  сифатларига  эга  булган,  уз  оиласи,  махалласи’  шах- 
сан  узи  ва жамият  мафнаатини  уйлаб  мехнат килаётган  фукаро 
жамият томонидан ижтимоий химояда булиб, унинг фаолиятини 
мувофиклаштириш,  унга  етарли  даражада  иш  шароитларини 
яратишга  масъул  булган  рахбар,  энг  аввало,  унга  гамхур  бир 
инсон  сифатида караши, мехнатдан манфаатдорлик психология- 
сини  унинг онгига  сингдира  билиши  шарт.  Халкка якин  булиб, 
унинг  дарди  билан  яшаш,  хар  бир  ишнинг  истикболини  яккол 
тасаввур  кила  олиш  -   замонавий  рахбар-лидерга  хос  фазилат- 
лардир.
Замонавий  психология  фани  тажрибаси  шуни  курсатмок- 
даки,  бошкарувда, айникса, унинг услубларини танлашда синте­
тик танловнинг булиши купрок ахамият касб этади.
8-мавзу:  Суперлидерлик феномени
XXI  асрда  куплаб  кадриятларга  муносабат  узгаргани  сир 
эмас.  Шулар  каторида инсоний  муносабатлар,  одамлар  фаолия­
тини демократик узгаришлар шароитида бошкариш масалалари- 
га нисбатан хам карашлар  бирмунча узгарди.  Ижтимоий  психо­
логия,  бошкарув  асослари,  менежмент  сохасида  чоп  этилаётган 
янги давр адабиётларида рахбарлик санъати  ва махоратига  биз­
нес  манфаатлар  нуктаи  назаридан  ёндашиш  анъанага  айланган.
27К я р и м о в   И.А.  Бизнинг  бош  максадимиз  -   жамиятни  демократладггириш  ва  яыгилаш, 
мамлакатимизни модернизация ва ислох; зтшпдир. -  Т.: «Узбекистон», 2005.
36

Маълумки,  хорижий  мамлакатларда бошкарув  ишларига масъул 
булган  шахсларни  юкорида  таъкидлаганимиздай  «лидер»  деб 
аташади.  Айнан  шу  атама одамлар  орасида юриб,  обру топтан, 
гапи,  фикрлаши,  иш тутиши ва узгаларга таъсир курсата олиши 
билан ажралиб чиккан шахе учун хам куллланилади. Шу маъно- 
да  Америка  Президента  хам  лидер,  атрофига  бир  норасмий 
гурух туплаган  хали  хеч  кандай  расмий  макоми  йук  кимса хам 
Уша унга эргашувчилар учун лидер хисобланади.
Америкалик тадкикотчи Линда Жуэлл2*  узининг «Индуст­
риально-организационная  психология»  (2001)  китобида  ижти­
моий-психологик  ходисалардан  мухими  булмиш  лидерлик  ма- 
саласига узига  хос  ёндашувини  баён  эттан.  У бу  муаммони  ай­
нан бизнинг шароитамиздаги талкини, яъни мардпик ва жасорат 
курсатиш учун  очик  майдонлар  йук  булган  шароитда лидерлик 
хислатларининг  намоён  булиш  хусусиятларини  очишга  урина- 
ди.  Унинг фикрича,  замонавий  ишлаб  чикаришнинг самарадор- 
лиги энг аввало,  ходимлар ролини  ошириб,  лидерларникини  ак- 
синча,  пасайтириш,  ёки  аникрогини  айтганда,  камайтариш 
хисобига  руй  беради.  Шундагина  рахбарликда  ортакча 
бугинларни  камайтариш мумкин.  Лидернинг, яъни америкалик- 
лар  рахбарни  лидер  феномени  доирасида  тасаввур  килишади, 
вазифаси  -   гурухнинг  самарали  фаолият  курсатиш  йулларини 
белгилаб беришдир.
Бу  китобда  ижтимоий-психологик  нуктаи  назардан 
ахамиятли  булган  тушунчадан  бири  бу  -   «суперлидер»  тушун- 
часидир.  Суперлидер  ким ва качон оддий лидер суперга айлана- 
ди? Америкалик тадаикотчилар Манц ва Сгшсларнинг фикрича, 
энг яхши лидер -  бу  «суперлидер»дир.  Бу  шундай шахски,  у уз 
ходимларининг  аксариятини  лидерларга,  биринчи  навбатда 
узлари  учун  лидерларга  айлантира  олади.  Бундаги  асосий  гоя 
шундан  иборатки,  агар  одам  энг  аввало,  узи  учун  лидер  була 
олса, узидаги бу малака ёки  махоратни бонщаларга етказа олса- 
гина,  бу одам учун  шундай  вакт-соат етиб  келадики, жамоа узи 
мустакил ишлайдиган, бевосита тепасида туриб бошкариб тура- 
диган  инсонга мухтож булмаган  механизмга  айланади.  Бу -  су-
^ Д ж уэди  Л .  Индустриально-органтаинонная  психология.  Учебник для  вузов  -   СПб.:  Пигер, 
2 0 0 1 .-7 2 0  с.
^37 
,

перлидерликдир.
Олимлар  оддий  радбар  ёки лидернинг суперлидерга айла- 
нишини  куйидаги  бир  неча  босдичларда  кечишини  таъкидлай-
29
дилар:
I боскич: 
дастлаб инсон, яъни,  бу уринда лидер-радбар узи
учун лидер булиши,  яъни шахсий  мадсад ва мас- 
лаклар,  узини_узи  кузатиш,  рагбатлантириш, 
хаёлий  машдлар  ва  когнитив  тадлиллар  ордали 
узининг мустадил инсон, шахе эканлигини, узида 
бошдаларга  )фнак  булувчи  сифатлар  борлигини 
англаши  ва  камчиликларини  бартараф  этишга 
додир була боради;
II боскич: 
лидер  юдорида  дайд  этилган  узидаги  фазилат-
ларнинг  афзалликларини  узгаларга  намойиш 
этиб, айнан  шундай сифатлар  сохиби  булишнинг 
афзаллик томонларига ходимларни ишонтиради;
III боскич: 
ходимларига  узларида  ташаббаус  ва  узига
ишончни  намоён  этиш  учун  шароит яратади,  та- 
шаббуслар  курсатилишини  тинимсиз  рагбатлан- 
тиради;
IV боскич: 
мустадил  добилият  эгаси  булган  ходимларни
рагбатлантириш,  керак  булганда,  фадат  конст­
руктив танбехлар бериш йулига утиб олади;
V боскич: 
уз"УЗиии бошдаришга асосланган ижтимоий фао-
лиятни  ташкил  этиш  ва ишларга хадеб  аралаша- 
веришдан  узини  тийиш  йулининг афзалликлари- 
га узини ишонтиради.
Самарали  бошдарув  -   аслида  ижтимоий  таъсирни  амалга 
оширишнинг  энг  намойишкорона  куринишидир.  Шу  маънода, 
лид ерлик -   аввал  шахснинг узига,  сунгра узгаларга  бера  олади- 
ган  таьсирида  куринадиган  фазилатлар  мажмуидир,  деб 
таърифланади.
Демак, суперлидерлик гоясининг асосида ётган мухим фа- 
зилат -  бу рахбарнинг узгаларга ташаббусларни намойиш этиш- 
ларига  имконият  яратищцир.  Ташаббус  курсата  олиш  ва  унга
^ К а р и м о в а   В.М .,  Х айнтов  О.Э .,  У м ар о в а  Н .Ш .  Бошкарув  сохдсидаги  профессионал
компетенция  асослари.  Монография.  /   Проф.  ВА4.Каримова  тахрнри  остида.  -   Т.:  ТДИУ  «Талаба»,
2007. -  Б.  38-39.

яратиладиган имкониятлар хадида дам датор илмий  адабиётлар- 
да  маълумотлар  учрайди.  Масалан,  америкалик  машхур  психо­
лог Дейл  Карнегиштг таъкидлашича,  аср  бошида америка дол- 
ларида хисоблаганда йилига бир миллиондан ортид даромад то- 
падиган бошдарувчиларнинг сони икки нафарни ташкил дилган. 
Улардан  бири  Уолтер Крайслер  ва  иккинчиси  -   Чарльз Швэб- 
лардир.  Америка  чуян  душпп  индустриясининг  етакчиларидан 
булган  Эндрю Карнеги Швэбга  одамларни  яхши  ишлатиб,  кор- 
хона  даромадини  кескин  ошириб  юборганлиги  учун  кунига  уч 
минг доллар, йилига бир миллион доллар х,ад тулаган. Лекин ана 
шу  миллионернинг  уз  эсдаликларида  доддирган  дуйидаги 
сузлари  эътиборга  лойиддир:  «Мен  чуян  дуйиш  борасида  энг 
оддий ишчидан хам нунод эдим, асосий ютугим -  мен узгаларни 
бошдаришни  билганман.  Мендаги  энг  ноёб  сифат  -   одамларда 
ташаббусни уйготиш  добилияти  эди.  Чунки  инсондаги  энг  но­
ёб,  димматли нарсани тан олиш -  унинг ташаббусини дузгатиш- 
дир». Эндрю Карнеги эса умрининг охирида узининг дабр тоши- 
га  «Бу  ерда  бир  умр  узидан  адллирод  булганларни  узига 
буйсундира олган  инсон ётибди» деб  ёзиб дуйинглар деб васият 
этган.  Демак,  Ш вэбттг  рахбари  хам  уз  йулида ходимлар  пси- 
хологиясини  яхши  билган  ва  уларга  уз  вадтида  ташаббус 
курсатиш имконини бера олган камтар шахе булган.
Бозор идгисодиёти шароитида одамлар нима хисобига сама- 
рага эришиш мумкинлиги-ю, узидан нима талаб дилинишини анид 
билса,  улар учун  мустадил  ишлаш,  ишга ижодий  ёндашиш  имко- 
нияти  купрод  булади  ва  янгй  аср  одами узи  учун  эркин  фаолият 
донунан кафолатланишини маьдул куради.
Шу уринда барча лидерларга хос булган яна бир хислатни 
таъкидлаш  жоиз.  Бу  хам  булса,  лидернинг  обруси  ёки  баъзан 
таржимасиз  ишлатиладиган  ибора бор -  авторитета.  Лидернинг 
авторитета  -   бу  керак  булса,  добилият.  Чунки  авторитет  унта 
маълум  лавозимда  утиргани,  маълум  санкциялар,  имтиёзлар, 
имкониятлага  эга  булгани  учун  расман  берилган  булиши  мум­
кин.  Шуниси  борки,  рахбар  авторитета  хдмиша  бир  шахснинг 
иккинчи  шахсга  нисбатан  хиссий-иродавий  таъсирини  назарда 
тутади.  Энг  ёмони  агар  одамдаги  ташаббус  бугилса,  уз  олдига 
мадсадлар  дуймасликда  Урганиб  долса,  у  нафадат  халд,  балки 
Узининг  оиласи,  ядинлари,  фарзандлари  учун  хам  дайгурмай-

диган,  улар ташвишларини  уйламайдиган  булиб  колади.  Бугун- 
ги  янгиланишлар  шароитида  миллий-маданий  анъаналари- 
мизни  дисобга  олганда  дам  бошдарувда  туманистик  тамойил- 
ларга  кенг  йул  очиш  ордали  фудароларда  мустадил  фикр, 
фударолик  позицияси,  ташаббускорликнинг  булиши  данчалик 
адамиятли эканлигини яхши биламиз.
Шунинг учун  дам  янги  авлод  радбарларига,  бошдарувчи- 
ларига  дуйиладиган  талаблар,  улар  хулдидан  кутиладиган  си- 
фатлар  жамиятда  соглом  инсоний  муносабатларнинг  барда- 
рорлашуви,  соглом  радобат  ва  узаро  багрикенглик,  лекин  ишда 
узига ва дамкасбларига нисбатан талабчанликни тадозо этади.30
Боб юзасидан асосий тушунча ва атамалар
Бошдарув 
илми; 
назарий-тарихий 
асослар; 
илмий 
бошдарув  мактаби;  меднатни  илмий  ташкил  этиш  мактаби; 
маъмурий  бошдарув  мактаби;  инсоний  муносабатлар  мактаби; 
мидцорий  ёндашув;  инсон  ресурсларини  ривожлантириш  кон­
цепцияси;  психологияда  бошдарув;  бошдарув  психологияси; 
бошдарувнинг  объекта;  бошдарувнинг  субъекта;  гурухдарда 
радбарлик; лидер; лидерлик;  бошлид; буйсунувчилар; радбарлик 
услублари;  авторитар  услуб;  демократик  услуб;  либерал  услуб; 
партисипатив  услуб;  бошдарув  назариялари;  «X»  назарияси; 
«У»  назарияси;  «Ъ»  назарияси;  суперлидерлик  феномени;  сама­
рали бошдарув.
Боб юзасидан цисцача хулоса
Хулоса  дилиб  айтганда,  бошдарув  илмининг  назарий- 
тарихий  асослари,  бошдарув  тамойиллари,  бошдарув  усуллари, 
гурудлардаги  радбарлик  ва  лидерлик  масалалари,  лидерлик  ус­
лублари,  суперлидерлик  феномени,  лидерликнинг  вазифалари, 
каби  масалаларнинг  бобда  дам  идтисодий,  дам  ижтимоий- 
психологик  жидатдан  таддид этилиши  дисобига дулга киритал- 
ган  айрим  назарий  дамда  амалий  натижалар  дуйидаги  вазифа-
’ ’К ярим овя  В. М.,  Д а т г г о в   О.Э.,  У м арова  Н.Ш .  Бошкарув  сохасидаги  профессионал
компетенция  асослари:  Монография.  /   Проф.  В  М . Каримова тахрири  остида.  -   Т.:  ТДИУ  «Талаба»,
2007. -  Б.  37-40.
40

ларни  татбид  этиш  ордали  амалга  оширилади:  (1)  бошдарув 
содалари  ва  лавозим  классификациялари  буйича  ишлаб 
чидилган стандартлар мутасадци ташкилотлар томонидан юдори 
бугин  радбарларини танлашда,  Урнига дуйишда ва оралид атте­
стация  утказиш 
жараёнида  дулланилади; 
(2) 
бошдарув 
содаларининг  хусусиятларини  дисобга  олган  долда  радбарлик 
лавозимларига  номзод  дилиб  дурсатилаётган  ёки  даъвогарлик 
дилаётган  шахсларнинг  потенциал  имкониятларини  дисобга 
олиш,  керак  булса,  у  ёки  бу  вазиятларда  бу  номзодлар  дандай 
иш тутиши дадида олдиндан башорат дила олиш эдтимолларини 
дурсатади;  (3)  бошдарувнинг  самарадорлигини  таъминловчи 
психологик  хусусиятларнинг  мажмуаси  сифатидаги  билим  ва 
манбалардан  рахбарларнинг  уз  фаолиятларини  узлари  бадолай 
олишлари,  бошдарув  фаолиятлари  дадида  «дайта  алода»  олиш 
имкониятига  дам  эга  буладилар.  Бу  хил  стандартларнинг  мав- 
жудлиги  рахбарларнинг  узини-Узи  коррекция  этиш,  датьий 
доидаларга  риоя  дилишни  ва  бунинг  натижаси  сифатида 
радбарликдаги  камчиликларга  йул  дуйишни  кескин  камайти- 
ришга олиб делади.
Бу  янгиликларни  татбид  этиш  жойларда  кадрларни 
радбарлик лавозимларига танлаш  ва тайинлаш  юзасидан илмий 
асосланган  ёндашув ни талаб этади ва шу ордали амалга ошири­
лади.
Боб юзасидан уз-узини назорат ва мудокама килиш 
учун саволлар
1. 
Илмий  бошдарув  мактаби  ёки  меднатни  илмий  ташкил 
этиш мактаби намояндаларидан кимларни биласиз?
2. 
Нима  учун  бошдарувга  жараён  сифатида  ёндашиш  керак 
булиб долди?
3. 
Инсон  ресурсларини  ривожлантириш  концепциясининг 
модияти нимадан иборат?
4. 
Бошдарув психологияси нимани урганади?
5. 
«Лидер» ва «бошлид» тушунчалари Уртасидаги фардларни 
дандай изохдайсиз?
6. 
«Лидерлик пирамидаси» нима ва уни дандай тушунасиз?
41

7. 
«Лидерлик  капитали»  лидерлик  сифатлари  тузилмасида 
дандай ролни уйнайди?
8. 
Радбарлик услубларини дандай асослаб бера оласиз?
9. 
Партисипативлик нима?
10. 
Мак-Грегорни  «X»  ва  «У»  дамда  Оучини  «Ъ»  назарияла- 
рини диёсий жидатдан дандай тавсифлайсиз?
11. 
Лидерликка оид назариялардан дайсиларини биласиз?
12. 
Суперлидерлик феномени нима?
13. 
Оддий  радбар  ёки  лидерни  суперлидерга  айланишининг 
дандай босдичларини биласиз?
14. 
Суперлидерлик  гоясининг  асосида  ётган  мудим  фазилат 
нима ва уни дандай изодпайсиз?
Боб юзасидан фойдаланилган ва тавсия этиладиган 
адабиётлар
Каримов  И.А.  Бизнинг  бош  мадсадимиз  -   жамиятни  демократ- 
лаштириш  ва янгилаш,  мамлакатимизни  модернизация  ва 
ислод этишдир. -  Т.: «Узбекистон», 2005.
Авлоний А.  Туркий гулистон ёхуд ахлод. -  Т.:  1997.
Амир  Темур  угитлаРи:  Туплам.  Тузувчилар: 
Б.Ах;медов,
А.Аминов. -  Т.: «Навруз»,  1992.
Беруни Абу Райхан. Индия. Соч., т.2. -  Т.: «Фан»,  1963.
Джуэлл  Л.  Индустриально-организационная  психология.  Учеб­
ник для вузов -  СПб.: Питер, 2001.
Каримова  В.М.,  Дайитов  О.Э.,  Умарова  Н.Ш.  Бошдарув 
содасидаги  профессионал  компетенция  асослари.  Моно­
графия.  /  Проф.  В.М.Каримова  тадрири  остида.  -   Т.: 
ТДИУ «Талаба», 2007.
Махмудов И.И.  Бошдарув психологияси.  Удув дулланма / Масъ- 
ул  мударрир:  А.Холбеков.  -   Т.:  ДЖКД  «Радбар»  маркази; 
«У Ш А К Б -РШ Ж » МЧЖ, 2006.
Психология управления персоналом: Пособие для специалистов, 
работающих  с  персоналом  /  Под  ред.  А.В.Батаршева, 
А.О.Лукьянова.  2-е изд., испр. -  М.: Психотерапия, 2007.
Стаут Л.  Лидерство: от загадок к практике. -  М.:  ООО «Добрая 
книга», 2002.
42

Форобий Абу Наср.  Фозил  одамлар  шадри.  -  Т.:  АДодирий  но- 
мидаги халд мероси нашриёти,  1993.
Юсуф Хос Дожиб.  Кутадгу билиг. -  Т.: «Фан»,  1972.
Досимова  Д. С.  Бошдариш  назарияси.  У дув  дулланма.  -   Т.: 
ТДИУ, 2007.
Хайитов  О.Э.  ва бош.  Узбекистонда маъмурий бошдарув орган­
лари  радбарларининг  лавозимга  лойидлигини  бадолаш  ва 
тавсия  этиш  технологиясини  такомиллаштиришнинг  иж­
тимоий-психологик  асослари.  ДИТД-3  -   дастури  асосида 
бажарилган  А-3-175  радамли  лойида  2006/2007  йилги 
орапид дисоботлари. -  Т.: ТДИУ, 2006/2007.
43

П Боб
М А Ъ М У Р И Й   Б О Ш К А Р У В   О Р Г А Н Л А Р И  
Р А Х . Б А Р Л И Г И Г А   Д А Ъ В О Г А Р   И М И Д Ж И Н И  
У З Г А Р Т И Р И Ш   ( К О Р Р Е К Ц И Я Л А Ш )   ВА  Т А Л А Б -  
Л А Р Г А   М О С Л А Ш Т И Р И Ш   К О Н Ц Е П Ц И Я С И
Бобнинг кискача мазмуни
Даъвогар  (иомзод,  радбар)  имиджи­
ни  узгартнрнш  (коррекциялаш) 
ва талабларга  мослаштириш  на­
зариялари.  Даъвогар  (номзод, 
радбар)  имиджи  ва  у  тугрисида 
А.Панасюк,  А.Бодалев  ва  Н.Обо- 
зовларнинг  карашлари.  Психоло- 
гиянинг турли хил йуналиш тараф- 
дорлари 
томонидан 
имиджни 
шакллантириш борасида яратилган 
тамойиллар  мазмуни.  Танкислик 
назарияси.  Имиджни  шаклланти- 
ришнинг нейролингвистик дастури 
-   НДЦ.  Public  Relations  (оммавий 
алокалар)  «PR» тамойилннинг  мо- 
хияти.  Рахбар  имиджини  шакл­
лантириш  тамойилларининг  семи- 
отик йунаяиши. Имиджни бахолаш 
муаммоси  ва  бу  борадаги  Б.Жи- 
нинг уринишлари.
Лавозимга 
даъвогар 
имиджини 
шакллантириш  ва  ривожланти- 
рнш  боскичларн.  Узгариш  керак- 
лигини  аниклаш  боскичи.  Аник 
максадларни  шакллантириш  бос­
кичи.  Хакикий  имиджни  бахо- 
лашнинг  англанганлиги  боскичи. 
«Идеал  имидж»ни аниклаш боски­
чи.  Хохлаётган  узгаришлар  Tÿrura- 
мини  аниклаш  боскичи.  «Идеал 
имидж»  ва «комфорт кудудпар»ни 
киёслаш  боскичи.  Максадга  эри- 
шиш йулларини аниклаш боскичи. 
ОАВ  билан  муносабатга  тайёрла-
ниш боскичи.  Катта коммуникатив 
кенгликка чикиш боскичи.
Маъмурий бошкарув органлари рах­
барлигига  даъвогар  (номзод)- 
иинг касб профессиограммасиии 
яратишнинг ялмий-амалий асос­
лари.  Профессиограмманинг  таъ- 
рифи  ва мазмуни.  Профессиограм- 
малардан  фойдаланиш  сокалари. 
Профессиограммалар 
яратишга 
модулли  ёндашув  ва  касб  хислат- 
ларини  экспергли  баколаш  ёнда- 
шувлари  мокияти.  Ш.Курбонов, 
Э.Сейтхалилов  ва  И.Мажидовлар 
томонидан олинган баъзи бир ама- 
лий  натижалар.  А.Маркованинг 
«вазифага асосланган  шахсий»  ён­
дашув  позицияси.  Ф.Франкл  иш­
лаб чиккан «Логотерапия» услуби.
Маъмурий бошкарув органлари рак- 
барлигига  даъвогар  (номзод)- 
ларнн  касбий  ва  шахсий  сифат­
ларини  диагностикалаш.  Касб 
талабларига  мос  келиш  даражаси­
ни аникдашнинг энг оддий ва сод- 
да  синов  вазиятларини  юзага  кел- 
тириш,  номзодни  иш  жойида  си- 
наб  курит  усулининг  югук  ва 
камчиликлари.
Маъмурий  бошкарув  самарадорли- 
гини  ошириш  йуллари.  Маъму­
рий  бошкарув  самарадорлигини 
ошириш  буйича  амалга  оширила- 
диган тадбирлар лойихзси.
44

Yüklə 6,33 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin