B. X. Azizkulov, B. K. Janzakov iqtisodiy siyosatga kirish

3-MAVZU: IQTISODIY SIYOSATNI ISHLAB CHIQISHDA VOSITALAR 
VA CHEKLOVLAR 
 
Reja: 
3.1. Demokratiya, saylash huquqi va siyosiy raqobat. 
3,2, Iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda ichki va tashqi cheklovlar. 

---

 3.3. Hukumat va iqtisodiy-siyosiy tsiklning o’rni. 
 
3.1. Demokratiya, saylash huquqi va siyosiy raqobat. 
O’zbekiston Respublikasi fuqarolarning eng muhim siyosiy huquqlaridan biri 
davlat vakillik organlariga saylash va saylanish huquqidir ( Konstitutsiyaning 117-
moddasi). Fuqarolar ushbu huquq orqali davlat ishlarini boshqarishda bevosita 
hamda o’z vakillari orqali davlarning eng muhim siyosiy masalalarini muhokama 
qilish va hal etishda faol ishtirok etadilar ( Konstitutsiyaning 32-moddasi). Saylov 
huquqi- fuqaroning saylovdagi ishtiroki, vakillik organlariga saylash va saylanish 
kabi sub’ektiv huquqini ta’riflab berish uchun ishlatiladi. 
Bu borada aktiv saylov huquqi bilan passiv saylov huquqini bir biridan farq 
qilish kerak. Aktiv saylov huquqi fuqaroni saylash, vakillik organlarini saylashga 
bevosita qatnashish huquqini bildiradi. Passiv saylov huquqi- saylanish huquqidir. 
Professor A. Saidov ta’kidlashicha “Saylov huquqi” tushunchasi va ifodasi ikki 
ma’noda ishlatiladi deb izohlaydi. Birinchisi, bu saylov huquqi saylab qo’yiladigan 
davlat organlarini shakllantirishni tartibga soluvchi huquqiy me’yorlar tizimidir. 
Saylov huquqlarini manbalari Konstitutsiya, davlatning oliy va mahalliy vakillik 
organlariga saylovlar qonunlardir. Ikkinchisi, bu saylov huquqi fuqarolarning saylab 
qo’yiladigan organlarini tuzishda qatnashish, ya’ni unga o’zlarining saylanish 
(passiv saylov huquqi) va ularning tartibini saylash (faol saylov huquqi) 
huquqlaridir. 
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga o’ttiz besh yoshdan kichik 
bo’lmagan, davlat tilini yaxshi biladigan, bevosita saylovgacha kamida o’n yil 
O’zbekiston hududida muhim yashagan O’zbekiston fuqarosi saylanishi mumkin. 
O’zbekistonning 25 yoshga to’lgan fuqarosi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi 
deputatiga yoki Senati a’zolariga saylanishi mumkin. Xalq deputatlari viloyat, 
tuman va shahar Kengashlariga deputatlar saylovi umumiydir. Saylov kunigacha 21 
yoshga to’lgan O’zbekiston fuqarolari saylanish huquqiga egadirlar. 
Davlat organlari o’zining tuzilish tartibi jihatidan turli xususiyatlarga egadir. 
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq davlatning ba’zi organlari 
saylanadi, boshqalari tuziladi. Davlat hokimiyati organlariga o’tkaziladigan 
saylovlar demokratik asosda o’tkaziladi. O’zbekistonda ildiz otib borayotgan 
demokratiya jahonda tan olingan demokratik an’analarni o’zida mujassamlashtiradi. 
Bu demokratiya hech qanday milliy, irqiy va boshqa cheklashlarni bilmaydi. Shu 
bilan birga, davlat organlarini saylash va tuzish tartibi ularning qaysinisining o’ziga 
xos xususiyatlariga muvofiq ravishda amalga oshiriladi. 
O’zbekiston Respublikasi davlat vakillik organlariga saylovlar O’zbekiston 
Respublikasining Konstitutsiyasi, “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov 
to’g’risida”gi, “ O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida”gi, “ Xalq 
deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashlariga saylov to’g’risida”gi va “ 
O’zbekiston Respublikasi Markaziy Saylov komissiyasi to’g’risida”gi qonunlar 
tashkil qilinadi va o’tkaziladi. 

---

O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining dastlabki kunlaridanoq o’z oldiga 
insonparvar demokratik huquqiy davlat barpo etish vazifasini qo’ydi va bu vazifa 
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasigada e’lon qilindi. Konstitutsiya 
O’zbekiston- 
suveren 
demokratik 
respublika 
ekanligini, 
O’zbekiston 
Respublikasida demokratiya umuminsoniy prinsiplarga asoslanishini, ularga ko’ra, 
inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy 
qadriyat hisoblanishini mustahkamlab qo’ydi. Demokratik huquq va erkinliklar 
Konstitutsiya va qonunlar bilan himoya qilinadi. Konstitutsiyada fuqarolarning 
asosiy siyosiy huquqlaridan biri sifatida fuqorolarning jamiyat va davlat ishlarini 
boshqarishda ishtirok etish huquqi nazarda tutilgan. Chunonchi, Konstitutsiyaning 
32-moddasiga muvofiq, O’zbekiston Respublikasining fuqarolari jamiyat va davlat 
ishlarini boshqarishda bevosita hamda o’z vakillari orqali ishtirok etish huquqiga 
egadirlar. Bunday ishtirok etish o’zini- o’zi boshqarish, referendumlar o’tkazish va 
davlat organlarini demokratik tarzda tashlik etish yo’li bilan amalga oshiriladi. 
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlab aytganidek, “ 
Demokratiya va saylov tushunchalari doimo yonma-yon yuradi, ular o’zaro birlashib 
ketgan. Saylov – demokratiya degani. Demokratiya- saylov degani”. Shu sababli 
saylovlarsiz demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini tasavvur qilib 
bo’lmaydi. Saylov-bu fuqarolarning davlat hokimiyati vakillik organlarini, 
shakllantirishdagi ishtirokini ta’minlovchi huquqiy vositadir. Saylov xalqning 
irodasini ifoda etish shaklidir, uning natijasida davlat hokimiyatining vakillik 
organlari shakllanadi. Saylov huquqining demokratik ekanligini va erkinligi 
yangidan shakllantirilgan davlat hokimiyati vakillik organlari faoliyati sifatini 
yaxshilashga bevosita ta’sir o’tkazadi. 
Saylov huquqi har bir davlatda uning tarixiy an’analari, siyosiy tizim 
xarakteri, elektorat xulqi va boshqalar bilan bog’liq bo’lgan o’z xususiyatlariga ega. 
Shu bilan birga, demokratik davlatlarda saylov huquqi xalqaro-huquqiy hujjatlarda 
ifodalangan va umume’tirof etilgan printsiplarga asoslanadi. Ular qatoriga saylov 
huquqining umumiyligi va tengligi, yashirin ovoz- berish va boshqalar kiradi. 
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi saylov huquqining asoslarini 
belgilab beradi. Konstitutsiyaning 117-moddasiga muvofiq, O’zbekiston 
Respublikasi fuqarolari davlat hokimiyati vakillik organlariga saylash va saylanish 
huquqiga egadirlar. 
O’zbekiston Respublikasining o’n sakkiz yoshga to’lgan fuqarolari saylash 
huquqiga egadir. Saylov kuni yigirma besh yoshga to’lgan hamda kamida besh yil 
O’zbekiston Respublikasi hududida muqim yashayotgan O’zbekiston Respublikasi 
fuqarosi O’zbekiston Republikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputati, 
shuningdek, O’zbekiston Republikasi Oliy Majlisi Senati a’zosi bo’lish mumkin. 
Qaraqalpog’iton Republikasi Jo’qorg’i Kengesi deputatlari uchun yigirma besh 
yoshga to’lganlik , xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashilari deputatlari 
uchun esa yigirma bir yoshga to’lganlik talab etiladi. 
Sud tomonidan muomilaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek, sud 
hukmi bilan ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylanishi 
mumkin emas va saylovda qatnashmaydilar. Boshqa har qanday hollarda 
fuqarolarning saylov huquqlarini to’g’ridan to’g’ri yoki bilvosita cheklashga yo’l 

---

qo’yilmaydi. Saylov umumiy, teng va to’g’ridan –to’g’ri saylov huquqi asosida 
yashirin ovoz berish yo’li bilan amalga oshiriladi. 
O’zbekiston Respublikasida saylovlar ko’p partiviylik qoida amalga 
oshiriladi. Chunonchi, “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov 
to’g’risida”gi Qonunga muvofiq, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 
Qonunchilik palatasi (quyi palata) bir yuz ellik deputatdan iborat bo’ladi. 
Qonunchilik palatasining bir yuz ellik deputatdan iborat bo’ladi. Qonunchilik 
palatasining bir yuz o’ttiz besh deputati hududiy bir manfaatli saylov okruglari 
bo’yicha ko’p partiyaviylik asosida saylanadi. 
Qonunchilik palatasining o’n besh deputati O’zbekiston Ekologik harakatidan 
saylanadi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati a’zolari 
Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’I Kengesi, viloyatlar, tumanlar va shaharlar 
davlat hokimiyati vakillik organlari deputatlarining tegishli qo’shma majlislarida 
mazkur deputatlar orasidan yashirin ovoz berish yo’li bilan Qaraqalpog’iston 
Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridan teng miqdorda- olti kishidan 
saylanadi. 
Saylov huquqining kafolatlari tizimini yaratish alohida ahamiyatga ega. 
Bugungi kunda bu kafolatlar O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida, 
konstitutsiyaviy qonunlarda va boshqa qonunlarda mustahkamlab qo’yilgan. 
Konstitutsiyaning 117-moddasiga muvofiq, ovoz berish huquqi, o’z xohish irodasini 
bildirish tengligi va erkinligi qonun bilan kafolatlanadi. Konstitutsiyaning mazkur 
normasini tatbiq etish maqsadida 1994-yil 5-mayda “Fuqarolar saylov huquqlarining 
kafolatlari haqidagi qoidalari rivojlantirildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti 
Islom Karimov ta’kidlaganidek, “ Avvolo, fuqarolarimiz va saylovchilarimiz va 
saylovchilarimizning o’z fikri va e’tiborini, xohish irodasini bildirishlari uchun 
erkinlik va yana bir bor erkinlik hukmronligini, ommaviy axborot vositalari va 
kuzatuvchilikga o’z huquq va burchlarini amalga oshirishda zarur imkoniyatlarni, 
ta’minlash va yashirin ovoz berish sharoitini yaratib berishni, muxtasar aytganda, 
demokratik norma va andozalarga so’zsiz rioya qilishni hayotining o’zi bizdan talab 
etmoqda”. 
2002-yil 4-aprelda qabul qilingan “Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati 
tashkil etilishining asosiy prinsiplari to’g’risida”gi Konstitutsiyaviy Qonun xalqaro 
huquqning umume’tirof etilgan printsiplari va normalari asosida inson huquq va 
erkinliklari kafolatlarini ta’minlash hamda siyosiy hayotning, davlat va jamiyat 
qurilishining barcha javxalarini izchil erkinlashtirishni milliy qonunchilikni 
takomillashtirishga doir ishlarning asosiga qo’yilgan asosiy printsiplar, deb e’lon 
qildi. O’zbekiston Respublikasida saylovchilar o’z xohish- irodasini erkin bildirish 
va yashirin ovoz berish huquqiga egadir. Ayrim mamlakatlarda (Avstraliya, Belgiya, 
Gretiya) saylovlarda ishtirok etish majburiydir, ya’ni fuqarolar saylovda ishtirok 
etmaganlik uchun javobgarlikka tortiladi. Mamlakatimizda uchastka saylov 
komissiyalari ovoz berishni maxsus ajratilgan binolarda tashkil etib, fuqarolarga 
xohish-irodalarini erkin va yashirin ravishda bildirish imkoniyatini yaratadilar. 
Saylovchilarning xohish-iroda bildirishlarini nazorat qilishga yo’l qo’yilmaydi. 
Saylov kuniga qadar yoki saylov kuni 18 to’ladigan, tegishli saylov uchastkasi 
hududida doimiy yoki vaqtincha istiqomat qilib turgan O’zbekiston 

---

Respublikasining fuqarolari saylovchilar ro’yxatiga kiritilish huquqiga egadirlar. 
Saylovchilarga uchastka saylov komissiyasining binosiga saylovchilar ro’yhati bilan 
oldindan tanishib chiqish imkoniyati ta’minlanadi. Saylovchilar ro’yxatidagi xato va 
noaniqliklar to’g’risida saylov komissiyalariga arz qilish huquqiga ega. Uchastka 
saylov komissiyasi yigirma to’rt soat ichida bunday arizani ko’rib chiqishi hamda 
xatoni tuzatishi yoki arizachiga uning arizasi tarzda rad etilganligi to’g’risidagi 
ma’lumotnoma berishi shart. Butun saylov kampaniyasi keng oshkoralik asosida 
o’tkaziladi. Tegishli saylov komissiyalarining saylov okruglari va uchastlarini 
tuzish, saylov komissiyalarining tarkibi to’g’risidagi, shuningdek, deputatlikka 
nomzodlarni ro’yhatga olish, ovoz berish, va saylov yakunlari haqidagi qarorlari 
matbuotda e’lon qilinadi. Saylovchilar saylovda ishtirok etayodgan siyosiy 
partiyalar va ayrim nomzodlarning kelgusi faoliyat dasturi bilan tanishish huquqiga 
egadirlar. 
Saylov kuni o’z turar joyida bo’lish imkonmiyatiniga ega bo’lmagan 
saylovchilar oldinroq ovoz berish huquqiga egadirlar. Bunday hollarda tegishli 
uchastka saylov komissiyasi saylovchilarning talabiga ko’ra, belgilangan shaklda 
bo’lgan, deputatlikka nomzodlar to’g’risida tegishli ma’lumotlar qayd etilgan saylov 
varaqlarini beradi. Salomatligining holati yoki boshqa sabablarga ko’ra ovoz berish 
binosiga kela olmaydigan saylovchilar uchastka saylov kommisiyasiga tegishli 
iltimos bilan murojaat etish huquqiga ega. Komissiya ovoz berishni ana shu 
saylovchilar turgan joyda tashkil etishi shart. O’zbekston fuqarolar saylov huquqlari 
kafolatlari to’g’risidagi qonunchilikning xalqaro huquqning umume’tirof etilgan 
normalariga muvofiqligi ta’minlangan. Bunda Birlashgan Millatlar Tashkilotining 
xalqaro- huquqiy hujjatlari alohida o’rin egallaydi. Masalan, inson huquqlari 
umumjahon deklaratsiyasining 21-moddasiga muvofiq, xalq irodasi davlat 
hokimiyatining yashirin ovoz berish yo’li bilan yoki ovoz berish erkinligini 
ta’minlaydigan boshqa teng qiymatli shakllar voitasida o’tkazilgan saylovlarda o’z 
shaxsini topishi lozim. Shunday qilib, O’zbekiston Republikasida amal qilayotgan 
saylov huquqining demokratik asoslari erkin va demokratik saylovlarning 
mustahkam poydevor bo’lib, fuqarolarning jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda, 
davlat hokimiyati vakillik organlarini shakllantirishda ishtirok etish huquqini 
amalga oshirishdag xizmat qildi va 
mamlakatning asosiy maqsadiga 
erishish demokratik huquqiy davlat , kuchli fuqarolik jamiyati barpo etishga 
qaratilgandir.