Baburnamə 3

 

SULTAN HÜSEYN MİRZƏDƏN GƏLƏN MƏKTUBLAR 

 

O zaman Sultan Hüseyn [Bayqara] Mirzədən [oğlu] Bədiüzzaman 

Mirzəyə, mənə, Xosrov şaha və Zünnuna [bəy Arğun] eyni məzmunda uzun 

(122 a) məktublar gəldi. O məktublar hələ də məndədir. 

Məktublarda belə deyilirdi: [Əbu Səid Mirzənin oğulları] Sultan Əh-

məd Mirzə, Sultan Mahmud Mirzə və Uluğ bəy Mirzə qardaşlar birləşib mə-

nim üstümə hücum çəkəndə Murqab sahilini gücləndirmişdim. Mirzələr də 

yaxınlaşdıqları halda heç bir şey edə bilmədən geri qayıtmışdılar. İndi əgər 

özbəklər hərəkətə keçsələr mən yenə Murqab sahilini tutum, Bədiüzzaman 

Mirzə isə Bəlx, Şaburqan və Əndəhud kurqanlarına inanılmış adamlarını qo-

yub özü Gürzüvan, Dəreyi-Zəng və o dağlıq bölgəni tutsun. Mənim də bu 

civara gələndən xəbərdar olmuş, «sən də Kahmərd,  Əcər və civardakı dağ 

ətəklərini tut» deyə yazmışdı. Xosrov şah da Hisar və Qunduz kurqanlarına 

inanılmış adamlarını qoyub kiçık qardaşı Vəli ilə birlikdə Bədəxşan və Xut-

lan dağlarını tutsunlar. Onda özbəklər heç bir şey edə bilmədən geri qayıda-

caqlar. 

Sultan Hüseyn Mirzədən gələn bu məktublar ümidsizliyə səbəb oldu, 

çünki Teymur bəyin yurdunda o dönəmdə yaş, vilayət və əsgər baxımından 

ondan daha böyük bir padşah yoxdu. Mən gözləyirdim ki, onun elçiləri və 

qasidləri dalbadal dələrək belə əmrlər gətirəcəklər: «Termiz, Kilif və Kərki 

keçidlərində (l22 b) gəmiləri belə düzəldin, körpü materialını bu miqdarda 

hazırlayın, yuxarıdakı Doqquz-Ölüm keçidlərini möhkəm qoruma altına alın 

ki, neçə ildən bəri özbəklər üzündən cəsarətini itirmiş olan xalqın könlünə 

qüvvət gəlib ümidvar olsun». 

Teymur bəyin taxtında oturan Sultan Hüseyn Mirzə kimi böyük bir 

padşah düşmən üzərinə yürüməyi düşünmədən yalnız müdafiə olunma lü-

zumundan bəhs edirsə, daha xalqda necə bir ümid qala bilərdi. 

Bizimlə birlikdə gələn ac adamların ailələrini, Baqi Çağanyani və oğlu 

Məhəmməd Qasımın mövcud sipahi və aymaqlarının köç və mallarının ha-

mısını Əcərdə qoyub əsgərləri götürüb çıxdıq. 

Xosrov şahın yanındakı moğollardan «Bütün moğol ulusu olaraq pad-

şahın tərəfini tuturuq, Talikandan köç edib İşkəmiş və Fülul tərəflərinə do-

ğru hərəkət edirik, qoy padşah da çalışıb tez gəlsin, Xosrov şahın adamla-

rının çoxu padşahın xidmətinə girəcəkdir» şəklində xəbərlər gətirən adamlar 

gəlməyə başladı. 

Bu zaman Şeybani xanın Əndicanı alıb Hisar və Qunduz üzərinə qo-

şun çəkməsi xəbəri gəldi. Xosrov şah bu xəbəri eşidincə Qunduzda qalma-

yaraq bütün adamını alıb (123 a) Kabilə doğru getdi. Xosrov şah Qunduzu 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

138

qoyub çıxar-çıxmaz, Molla Məhəmməd Türküstani adında çox etibar etdiyi 

köhnə bir adamı da Qunduzu Şeybani xana qarşı gücləndirdi. 

Biz Səmtu yoluyla Qızılsu tərəfinə gələndə Xosrov şaha tabe olan, Hi-

sar və Qunduzda bulunan moğol ulusu köçləri ilə birlikdə gəlib bizə qoşuldu. 

Daha əvvəl də haqqında dəfələrlə  söz açdığım Qənbər Əli moğol [Sallax] 

gəvəzə bir adamdı. Xasiyyəti Baqi bəylə [Çağanyani] tutmadı və Baqi bəyin 

xatiri üçün getməsinə izin verdim. [Qənbər  Əlinin] oğlu  Əbdüşşükür isə o 

zamandan bəri Cahangir Mirzənin  xidmətində qaldı.  

 

XOSROV ŞAHIN BABURUN 

XİDMƏTİNƏ GİRMƏSİ 

 

Xosrov  şah moğol ulusunun bizə qoşulduğunu eşidəndə çox heyrət 

eləmişdi. Ancaq bir çarə tapmayınca kürəkənı Yaqub Əyyubu elçi olaraq 

göndərdi. Əhd bağlandığı təqdirdə qulluq və sədaqətini göstərib xidmətimi-

zə gələcəyini bildirdi. Baqi Çağanyani nüfuz sahibiydi. Bizə sadiq olsa da, 

öz böyük qardaşının tərəfini verməzdi. O, araya girdi və bu şəkildə bir əhd 

bağlandı: onun həyatına toxunulmayacaq, malına da öz istədiyi kimi sərən-

cam verəcək, ona heç bir təzyiq göstərilməyəcək. Yaqubun getməsinə izin 

verdikdən sonra Qızılsuyu keçib Əndərab çayının birləşdiyi yerə yaxın bir 

yerdə (123 b) düşərgə saldıq. 

Ertəsi gün, rəbiüləvvəl ayının ortalarında [=avqust ayının sonunda] bir 

neçə adamla Əndərab çayını keçib Duşi civarında böyük bir çinarın altında 

oturdum. Qarşı tərəfdən Xosrov şah əzəmət, ehtişam və izdihamlı məiyyəti 

ilə gəldi. Təşrifat qaydalarına müvafiq olaraq uzaqda atından düşdü və gəlib 

görüşərək üç dəfə, geri çəkilərək yenə üç dəfə, kef-hal soruşanda və hədiyyə 

təqdim edəndə birər dəfə yükündü. Cahangir Mirzə ilə Mirzə xana [Baburun 

əmisinın oğlu Sultan Veys Mirzə] də eyni şəkildə yükündü. Qoca və təmbəl 

hərif neçə ildir öz istədiyi kimi hərəkət edir və yalnızca öz adına xütbə oxut-

ma dışında səltənət sürürdü. Bu şəkildə iyirmi beş-iyirmi altı dəfə ard-arda 

yükündü, getib gəldi. Yorğunluqdan az qala yıxılacaqdı. Neçə ildir sürdüyü 

bəyliyi və səltənəti tamamən burnundan gəldi. 

Görüşüb hədiyyə təqdim etdikdən sonra oturmasını buyurdum. Bir-iki 

qari

1

 oturub  oradan-buradan  danışdıq. Alçaqlığı  və nankorluğu ilə  bərabər 

boş və zövqsüz bir danışığı da vardı. Etimad göstərdiyi, etibarlı adamları gö-

zünün qabağında dəstə-dəstə gəlib mənim xidmətimə girirdilər. Onun işi o 

dərəcədə pozulmuşdu ki, padşahlıq etməkdə olan bu hərif bu cür həqir bir 

vəziyyətdə çar-naçar gəlib mənimlə görüşmüşdü. 

Belə bir zamanda (124 a) iki qəribə söz söyləyib məni lap şaşırtdı. Bi-

ri budur: nökərlərinin yanından ayrılması üzündən ona təsəlli verəndə belə 

                                                           

1

 Qari: Hindistanda işlənən və 24 dəqiqəyə bərabər olan bir zaman ölçüsü.  

BABURNAMƏ 

 

139

cavab verdi: «Bu adam dörd dəfə məndən ayrılmış və təkrar gəlmişdir». 

Biri də budur: kiçık qardaşı  Vəli haqqında «O nə zaman gələcək və 

Amu-Dəryanın hansı keçidindən keçəcək?» deyə soruşanda o dedi: «Əgər 

keçid tapılsa, tez gələr, amma sular yüksəlincə keçidlər dəyişir. Bir məsəl 

vardır: «An güzərra ab burd»

1

. Dövləti və adamları onun əlindən gedən za-

man söylədiyi bu sözü onun dilinə Allah gətirdi. 

Bir-iki qaridən sonra mən ata minib qərargaha gəldim, o da öz düşər-

gəsinə getdi. O gündən etibarən böyük-kiçık, yaxşı-pis bəyləri və igidləri 

ailələri və malları ilə birlikdə ondan ayrılıb dəstə-dəstə bizim yanımıza gəl-

məyə başladılar. Ertəsi gün günorta və ikindi namazına qədər onun yanında 

heç kim qalmadı. 

«De ki: «Allahım, (ey) mülkün sahibi, sən istədiyinə mülkü verirsin, 

istədiyindən də mülkü alırsan, dilədiyini yüksəldirsin, dilədiyini alçaldırsan. 

Xeyir sənin əlindədir. Sən hər şeyə qadirsən».

2

 

Allahın içinə bax! Bir adam ki, iyirmi-otuz min nökər sahibiydi, Dər-

bəndi-Ahənin deyə də bilinən Kahluqdan Hinduquş dağına qədər [Baburun 

əmisi] Sultan Mahmud Mirzəyə aid olan vilayətlər tamamən onun hakimiy-

yəti altında idı, (124 b) onun Həsən Barlas adlı bir təhsildarı, ixtiyar bir hə-

rif, İləkdən Ubaca qədər qaba bir şəkildə təhsildarlıq edərək bizim köçümü-

zü oradan buraya qovurdu, işə bax ki, bir yarım gündə heç bir müharibə və  

ya mübarizə olmadan, bizim kimi fəqir və yenilmiş iki yüz-iki yüz əlli ada-

mın önündə elə səfil, həqir və aciz bir vəziyyətə düşmüşdü ki, nə adamlarına, 

nə malına, nə də canına yetəcək qüdrəti qalmamışdı. 

Xosrov şah ilə görüşüb qayıtdığım gecə Mirzə xan hüzuruma gəlib bö-

yük qardaşlarının qanını istədi. Bizim aramızda olanların bir qismi də eyni 

fikirdə idi. Gerçəkdən də,  şəriətə  və törəyə görə belə insanların cəzalarını 

alması doğru idi, lakin əhd bağlanmışdı. 

Buna görə də Xosrov şahın götürə bildiyi hər şeyi alıb yanında götürmə-

sinə iradə və fərman çıxdı. Üç-dörd qatar qatır və dəvəyə mövcud cəvahiratını, 

altın, gümüş  və qiymətli  əşyasını yükləyib götürdü. Şirim Tağayini Xosrov 

şaha müşayiətçi təyin etdik ki, onu Quri və Dəhanə yoluyla Xorasan tərəfinə 

göndərdikdən sonra Gahmərdə gedib köçümüzü arxamızdan Kabilə gətirsin. 

O yurddan Kabilə getmək niyyətilə hərəkət etdik və Xoca-Zeydə gəlib 

endik. O gün Həmzə Bi Məngit komandanlığındakı özbək axınçısı gəlib Du-

şi civarına axın etdi. Seyid Qasım eşik-Ağa ilə Əhməd Qasım Kuhbər (125 

a) də bəzi igidlərlə birlikdə onlara qarşı göndərildi. Bunlar gedib axınçıları 

tar-mar edərək bir neçə baş kəsib gətirdilər. 

Bu yurdda ikən Xosrov şahın cəbbəxanasındakı silahlar da paylandı. 

Yeddi-səkkiz yüzə qədər zireh və yəhər vardı. Xosrov şahdan yalnız bunlar 

                                                           

1

 O keçidi su apardı. 

2

 Quran, əl-İmran surəsi, 3:26. 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

140

qalmışdı. Bir xeyli də çini ələ keçdi. Bunlardan başqa, gözə dəyən bir şeyi 

yox idi. 

Xoca-Zeyddən qalxıb dörd-beş  mənzildən sonra Gur-Bəndə  gəldik. 

Üşdür  şəhərində dayananda eşitdik ki, [Zünnun bəy Arğunun oğlu] Müqi-

min ixtiyar bəyi olan Şikək Arğun bizdən bixəbər əsgərlə gəlib Baran çayı 

sahilində dayanmışdır. O, Pənchir yoluyla Əbdürrəzzaq Mirzənin yanına 

getmək istəyən adamları buraxmır. Mirzə o zaman Kabildən qaçaraq Ləm-

qan civarında tərkəlani əfqanlarının arasında idi. Bu xəbəri alınca günorta-

dan sonra qalxıb gecə boyu at sürürək sübh çağı Xubiyan keçidini aşdıq.  

O günə  qədər Süheyl ulduzunu heç görməmişdim. Keçidə  çıxar-çıx-

maz, cənub tərəfdə bir az aşağıda parlaq bir ulduz göründü. «Bu, Süheyl ol-

masın» dedim. «Süheyldir» dedilər. 

Baqi Çağanyani isə bu beyti oxudu: 

Tu Süheyli ta koca tabiyu koca tuli şəvi, 

Çeşmi tu bər hər ki, miəftad nişani-dövlət əst. 

Sən Süheyl ulduzusan, harada parlayıb ışiq saçsan,  

Gözün nəyə sataşsa, o, dövlət nişanıdır. 

Günəş bir nizə boyu qədər yüksələndə Sincid dərəsinin ətəyinə endik. 

Bizim irəli (125 b) gedən önçülərimiz və digər bəzi igidlər Qarabağın ətə-

yində  Əyri-Yar civarında olan Şirkəklə qarşılaşan kimi dərhal savaşa gir-

mişlər.  Şirək bir az müqavimət edən kimi olur, lakin önçülərimiz yaxınla-

şanda geri çəkilir. Şirkəki və yetmiş-səksən, ya da yüz yaxşı igidini yaxala-

yıb gətirdilər. Şirkənin qanını bağışlayıb özünü xidmətimizə aldıq. 

Xosrov  şah öz xalqının qayğısına qalmadan Kabilə getmək niyyətilə 

Qunduzdan çıxanda ona tabe olan el və ulus beş-altı qismə ayrılmışdı. 

Bədəxşandakıların bir qismi Şeydim  Əli Dərbanın başçılığı altında 

olub Rüstə həzarəsində idi. Onlar Pənchir yoluyla aşıb bu yurdda ikən gəlib 

bizə qoşuldular. 

Bir qismi isə Yusif Əyyubla Bəhlul Əyyubun başçılığı altında idi, on-

lar da bu yurdda gəlib bizim xidmətimizə girdilər. 

Bir qismi isə kiçık qardaşı Vəlinin başçılığı altında Xutlanda və digəri 

də  İlancıq, Nəkdəri, Kakşal və Qunduz vilayətində yaşayan aymaqlardan 

ibarət idi. Bunlar Əndərab və Sərab yoluyla gəlib Pənchiri aşmaq niyyətində 

idilər. Aymaqlar daha öncə Səraba gəlmişdilər. Onların arxasından da Vəli 

gəldi. Aymaqlar yolu tutub müharibədə onu məğlub etdilər. Vəli qaçıb öz-

bəklərə pənah apardı, Şeybani xan da Səmərqənd bazarında onun boynunu 

vurdurdu. Digər nökərləri və adamları isə yağmalanmış bir vəziyyətdə  ay-

maqlarla birlikdə bu yurdda bizə qulluğa gəldilər. Seyid Yusif Oğlaqçı  da   

(126 a) aymaqlarla birlikdə gəldi.  

 

BABURUN KABİLİ ALMASI 

BABURNAMƏ 

 

141

 

Bu yurddan qalxıb Qarabağ yanındakı Ağsaray çaynıa endik. Xosrov 

şahın adamları zülm və  sərkəşliyə alışmış olduqları üçün əhaliyə zülm et-

məyə başladılar.  

Axırda  Şeydim  Əli Dərbanın hörmətli bir adamını birinin bir çanaq 

yağını zorla aldığı üçün qapıya gətirdib şallaqlatdırdım. Şallaq altında canı 

çıxdı. Bu siyasətdən sonra hamısı yola gəldi. 

Bu yurdda ikən Kabil üzərinə  dərhal yürüyüb-yürüməyəcəyimiz mü-

zakirə edildi. Seyid Yusif [Oğlaqçı] və bəzilərinin fikri belə idi: qış yaxın-

laşmışdır, dərhal Ləmğana getməli və oradan vəziyyətə uyğun olaraq hərə-

kət edilməlidir. Baqi Çağanyani və digərləri isə Kabil üzərinə yürüməyi tək-

lif edirdilər. Axırda bu sonuncusuna qərar verildi və buradan qalxıb Aba qo-

ruğuna gəldik. 

Biz burada ikən validəm xanım ilə Kahmərddə qalan uruğum

1

 bir çox 

çətinlik və  təhlükələr keçirib gələrək bizə qoşuldu. Təfsilatı belədir:  Şirim 

Tağayi Xosrov şahı Xorasan tərəfə ötürdükdən sonra, gedib mənim uruğu-

mu gətirməli idi. Dəhanəyə çatanda Şirim iradəsini ititrir və Xosrov şahla 

birlikdə Kahmərdə gedir. Xosrov şahın bacısı  oğlu  Əhməd Qasım burada 

olurdu. Xosrov şah (126 b) Əhməd Qasımla sözü bir yerə qoyaraq mənim 

uruğuma pislik etmək fikrinə düşürlər. Baqi Çağanyaninin bir çox moğol 

xidmətçisi də uruğun yanında Kahmərddə idi. Bunlar gizlicə Şirimlə qərar-

laşdıraraq Xosrov şahla Əhməd Qasımı yaxalamaq istəyirlər. Xosrov şahla 

Əhməd Qasım Əcər dərəsinin yanındakı yolla qaçıb Xorasana gedirlər. Mo-

ğolların bu tərəfgirlikdəki məqsədi özlərini onlardan ayırmaq imiş. Uruğun 

yanında olanlar beləcə Xosrov şah təhlükəsindən qurtularaq Əcərdən çıxıb 

Kahmərdə gələndə iskançı qəbiləsi üsyan edib yolu tutmuş və uruğun önəm-

li bir qisminı və Baqi bəyə mənsub el və ulusu yağma etmişdir. Qul-Bəya-

zidin oğlu Tizək hələ kiçık idi, orada ələ keçirildi və üç-dörd il sonra Kabil-

də bizə qoşuldu. Uruk yağmalandıqdan sonra bizim keçdiyimiz Qıpçaq yo-

lunu aşaraq Aba qoruğunda gəlib bizə qoşuldu. Oradan qalxıb bir mənzildən 

sonra Çalaq çayırına endik. 

Məsləhət-məşvərət edərək Kabili mühasirəyə almağa qərar verdik. 

Mən bütün mərkəzi qüvvələrlə birlikdə Heydər Tağının bağı ilə Qul Bəya-

zid Bəkavulun məzarının arasına endim. Cahangir Mirzə sağ qol adamla-

rıyla bizim böyük çarbağa, Nasir Mirzə isə sol qol adamlarıyla Qutlu Qədə-

min məzarının arxasındakı çayıra endi. (127a) 

Adamlarımız hər zaman gedib Müqim [Arğun] ilə danışırdılar. O da 

bəzən üzr istəyir, bəzən də yumşaq sözlər söyləyirdi. Bizim Şirəki ələ keçir-

məyimizdən sonra atasına [Zünnun bəy Arğun] və böyük qardaşına [Şah Şü-

ca Arğun] adam göndərmiş, onlardan yardım gələcəyini ümid etdiyi üçün  

                                                           

1

 Uruq: qohum, əqrəba, boy; ailə üzvləri. 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

142

işi uzadırdı. 

Bir gün mərkəz, sağ və sol qollara zirehlərini geyib, atlara da zireh ör-

tüb həm öz silahlarını göstərmək və həm də içəridəki əhalini də bir az qor-

xutmaq üçün daha yaxına getmələri  əmr edildi. Cahangir Mirzə sağ qolun 

olduğu yerin qarşısından Küçə-bağ yolu ilə irəlilədi. Mərkəzin önündə su ol-

duğu üçün mən də mərkəzlə birlikdə Qutlu Qədəmin məzarı tərəfindən gəlib 

irəlidə yerləşən ikinci təpənin üstünə çıxdım. Önçülər indi Qutlu Qədəmin 

körpüsünün olduğu yerə doluşdular, o zamanlar bu körpü yox idi. 

Qoçaq igidlər hiss etdirmədən dəriçilər qapısına qədər irəlilədi. İçəri-

dən çıxan bir dəstə adam savaşmadan qaçıb kurqana girdi. Ərkin divarının 

dibi yüksək idi və Kabilin izdihamlı əhalisi də seyr etmək üçün oraya çıx-

mışdı. Əsgərin qaçmasıyla onlar da tez enib geri qayıtdılar. 

Körpü ilə qapı arasındakı yüksək təpənin üzərinə  və yolun ortasına 

çoxlu çuxur qazıb (127 b) üstlərini örtmüşdülər. Sultanqulu Çanaq və bəzi 

igidlər hücum edəndə oraya düşdülər. Sağ qol tərəfindən bir-iki igid Küçə-

bağ arasında, kurqandan çıxanlarlarla bir-iki dəfə  qılıncla vuruşdular. Savaş 

əmri verilməmiş olduğu üçün bu qədərlə kifayətlənərək geri döndülər. 

Kurqanın içindəkilər möhkəm vahiməyə düşmüşdülər. Müqim bəyləri 

vasitəçı edərək qulluğa gəlib Kabili təslim etmək istədi. Baqi Çağanyaninin 

vasitəsilə gəlib sədaqətini bildirdi. Biz də inayət və şəfqət göstərib təlaş və 

qorxunu ağlından çıxardıq. Ertəsi gün mövcud adamları, malı və əşyasıyla 

çıxıb kurqanı təslim etməsi qərarlaşdırıldı. 

Xosrov  şaha mənsub olan adamlar sərkəşliyə  və yağmacılığa alışmış 

adamlar idi. Buna görə də Müqimi və Müqimə mənsub adamları mal və əş-

yasıyla birlikdə Kabildən çıxarmaq işi Cahangir Mirzə, Nasir Mirzə və digər 

böyük bəylərlə içkilərə tapşırıldı. Müqimə yurd olaraq Tibəni göstərdik. 

Sabah tezdən mirzələr və  bəylər kurqanın qapılara gedib xalqın çox 

həyəcanlı olduğunu görərək: «Siz gəlmədən bu xalqı heç kim dayandıra bil-

məz» deyə adam göndərdilər. 

Axırda özüm getdim. Dörd-beş adamı oxla vurdurdum, bir-iki adamı 

da (128 a) parçalatdırdım. İğtişaş yatdı. Müqim adamlarıyla birlikdə sağ-sa-

lim gedib Tibəyə çatdı. 

Rəbiüləvvəl ayının sonlarında [=sentyabr] tanrı təalanın fəzl və kərəmi 

ilə Kabil və Qəznə vilayətinin fəthi müharibə  və mübarizə olmadan asanca 

gerçəkləşdirildi. 

 

KABİL VİLAYƏTİNİN TƏRİFİ 

 

Kabil vilayəti dördüncü iqlimdədir və məmurənin ortasında yerləşir. Şər-

qi Ləmqanat, Pərşavər, Həşnəgar və digər hind vilayətləridir. Qərbi Kərnud və 

Gurun yerləşdiyi dağlıq bölgədir. İndi həzarə və nəkdəri qövmlərinin sığınağı 

BABURNAMƏ 

 

143

və məskəni bu dağlardır. Şimalı Qunduz və Əndərab vilayətləridir, Hinduquş 

dağı bunların ortasındadır. Cənubu Fərmül, Negar, Bennu və Əfqanıstandır. 

Kiçık, lakin uzun bir vilayətdir. Şərqdən qərbə doğru uzanır. Ətrafı ta-

mamən dağlıqdır. Qalası dağa bitişikdir. 

Qalanin cənub-qərbində bir az kiçık bir dağ var və dağın başında [şə-

hərin banisi] Şah Kabil bir saray tikdirdiyi üçün bu dağa Şah Kabil deyirlər. 

Bu dağ Divrin boğazından başlayır və Dəh-Yaqub boğazında sona çatır. Ət-

rafında iki şeri qədər yer var və bu dağın ətəyi tamamən bağdır. Əmim Uluğ 

bəy Mirzə zamanında Mirzənin atəkəsi Veys Atəkə bu dağın  ətəyində bir 

arx qazdırmışdır və ətəyindəki bütün bağlar bu arxla suvarılır. 

Kanalın alt tərəfində Külkinə adlı bir məhəllə vardır, kimsəsiz bir yer-

dir. Orada bir çox dəfə ədəbsiz işlər görülmüşdür. Bəzən zarafatla (128 b) 

Xoca Hafizin beytini dəyişdirərək belə oxuyurdular: 

Ey xoş an vəqt ki, bepavi sər əyyami çənd, 

Sakini Gülkinə budim be bədnami çənd.  

Kəllə-mayallaq idik, necə xoş əyyam idi,  

Gülkinədə oturan bir neçə bədnam idi. 

Qalanın cənubunda və Şah Kabilin şərqində böyük bir göl var. Ətrafı 

bir  şeri qədərdir.  Şah Kabil dağından Kabilə doğru üç kiçik çeşmə  çıxır, 

onlardan ikisi Gülkinə ətrafındadır. Bir çeşmənin başında Xoca-Şemu (Xoca 

Əhməd  Şəmsəddin Cambaz) adlı bir məzar və digərində  də Xoca Xızırın 

ayaq izi [qədəmgah] vardır. Bu iki yer Kabil əhalisinin gəzinti yeridir. Bir 

çeşmə də Xoca Ruşənayi də dedikləri Xoca Əbdüssəmədin qarşısındadır. 

Şah Kabil dağından Üqabeyn dedikləri bir çıxıntı ayrılmışdır. Ondan 

başqa yenə kiçicik bir dağ var və Kabil qalasının ərki bu dağın üzərindədir. 

Böyük kurqan ərkin şimal tərəfindədir. Bu ərk çox hündür və yaxşı havalı 

bir yerdədir. Böyük bir göl ilə Siyah səng, Səng kurqan və Çalaq adlarını 

daşıyan üç çayırın yanındadır. Hamısı  də ayaq altındadır. Çayırlar yaşıllıq 

zamanında fövqəladə gözəl görünür. 

Kabildə yaz mövsümü gələndə pərvan yeli dedikləri bir şimal rüzgarı 

sürəkli əsir. Ərkdə pəncərələri şimala açılan evlər fövqəladə havalıdır. Mol-

la Məhəmməd Təbib Müəmmai Kabil ərkini (129 a) təsvir edərkən, bir beyti 

Bədiüzzaman Mirzə adına bağlayıb oxuyurdu: 

Bixor dər ərki-Kabil mey, bigərdan kasə peydərpey, 

Ki həm kuh əstü həm dərya, həm şəhr əstü həm səhra. 

Kabil ərkində mey iç, durmadan peydərpey iç, 

Çünki ora həm dağdır, həm dərya, həm şəhərdir, həm səhra. 

Ərəblər ərəbdən başqa hamıya əcəm dediklər kimi, hindlilər də özlə-

rindən başqasına Xorasan deyirlər. Hindistan ilə Xorasan arasındakı yolun 

üzərində iki ticarət mərkəzi var. Bunların biri Kabil, digəri isə Qəndəhardır. 

Fərqanə, Türküstan, Səmərqənd, Buxara, Bəlx, Hisar və Bədəxşandan kar-

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

144

vanlar Kabilə gəlir; Xorasandan da Qəndəhara gedirlər. Hindistan ilə Xora-

san arasındakı yol bu vilayətdən keçir. 

Fövqəladə yaxşı bir ticarət yeridir. Tüccarlar Çinə və ya Ruma getsə-

lər belə ancaq bu qədər ticarət edə bilərlər. Kabilə hər il yeddi-səkkiz və ya 

on min at gəlir, aşağı Hindistandan da on-on beş  və ya iyirmi min karvan 

gəlir. Hindistandan ağ parça, şəkər, qənd və ədviyyat gətirirlər. Tüccarların 

çoxu ona qarşı otuz, ya da qırx qazanca razı olmaz. Kabildə Xorasan, İraq, 

Rum və Çin malları tapılır və bura Hindistanın əsil bazarıdır. 

Kabilin isti və soyuq yerləri yaxındır. Kabildən bir gün yol getsən heç 

bir zaman qar yağmayan bir yerə çatarsan, təxminən iki saatlıq yolda da kari 

heç bir zaman əskik olmayan bir yerə getmək olar, yalnızca ara-sıra kari tam 

əridəcək qədər isti yay gəlir. (129 b) 

İsti və soyuq iqlimlərin meyvələri Kabilə bağlı olan yerlərə həm yaxın, 

həm də çoxdur. Kabil və kəndlərində soyuq iqlim meyvələrindən üzüm, nar, 

qaysı, alma, heyva, armud, şaftalı,  ərik, innab, badam və qoz boldur. Mən 

vişnə fidanı gətirib əkdirdim, yaxşı vişnələr yetişdi və ağaclar hələ böyüyür-

lər.  İsti iqlim meyvələrindən portağal, turunc, əmlük

1

 və  şəkər qamışını 

Ləmğandan gətirirlər. Şəkər qamışı gətirib əkdirmişdim. Çilgüzəni

2

 Nicrav-

dan gətirirlər. 

Kabilin ətrafındakı dağlıq bölgələrdən çox bal gəlir. Arı pətəkləri var. 

Yalnız Qəznə  tərəfindəki dağlardan bal gəlmir. Kabilin rivacı

3

 yaxşıdır. 

Heyvası ilə əriyi də pis deyil, badrəngi

4

 də yaxşı olur. 

Abi-əngur dedikləri bir tür üzüm vardır, çox yaxşı üzümdür və ondan 

qüvvətli  şərablar düzəldirlər. Xoca-Xavənd Səid dağının  ətəkləri  şərabının 

sərtliyi ilə məşhurdur. Gərçi başqasını təqlidlə deyirlər ki: 

Ləzzəti-mey məst danəd, huşyaran ra çe həzz. 

Şərabın ləzzətini sərxoş bilər, ağlı başında olan ondan nə həzz alar. 

Taxılı yaxşı deyil. Əgər Xorasan toxumu olsa, o zaman ümumən pis 

olmaz. Qovunu da yaxşı deyildir.  

Fövqəladə gözəl bir havası var. Dünyada Kabil qədər havalı başqa bir 

yer məlum deyil. Yayda gecələr rğansız yatmaq olmaz. Düzdür, qışda qar  

çox olur, amma sərt şaxtası yoxdur. Səmərqənd və Təbriz də yaxşı havasıyla