BABURUN ƏNDİCANI YENİDƏN ƏLƏ KEÇİRMƏSİ
Əndicanın düşmənin üzünə bağlandığı xəbəri gələndə Mərginandan
günəş doğarkən dərhal hərəkət edərək günorta vaxtı Əndicana çatdım. Nasir
bəyi, oğulları Dost bəy ilə Mirim [Nasir] bəyləri gördüm. Xatirlərini soruş-
dum, inayət və şəfqət göstərdim. İki il vardı ki, ata vilayəti əldən çıxmışdı
BABURNAMƏ
81
(63 b), ancaq 904-cü ilin zilqədə ayında [=1499 iyun-iyul] tanrı təalanın
inayəti ilə təkrar geri aldıq.
Sultan Əhməd Tənbəl isə Cahangir Mirzə ilə birlikdə Oşa doğru çə-
kilmişdi. Oşa girincə orada da xalq ona qarşı üsyan edərək onu Oşdan qovdu
və kurqanı bizim üçün qoruyaraq bizə adam göndərdi. Cahangir Mirzə ilə
Tənbəl öz tərəfdarlarından bir neçə adamla birlikdə şaşqın bir halda gedib
Özgəndə girdilər.
Uzun Həsən də Əndicana girə bilməyincə Axsi tərəfinə getmişdi və
Axsi ərkinə girdiyi xəbəri gəldi. Bütün bu fitnələrin başı Uzun Həsən ol-
duğu üçün bu xəbər gələn kimi Əndicanda dörd-beş gündən artıq qalmaya-
raq Axsiyə hərəkət etdik. Oraya çatanda çarəsiz qalıb aman dilədi və əhd
edib kurqanı təhvil verdi.
Bir neçə gün Axsidə qaldım. Axsi, Kasan və o yurdun işlərini sahman-
layıb köməyə gələn moğol bəylərinə izin verdikdən sonra Uzun Həsəni köçü
və adamları ilə birlikdə alaraq Əndicana gəldik. Axsinin idarəsini müvəqqəti
olaraq Qasım Əcəbə verdim. O, əvvəlcə içki dərəcəsində idi, sonra mənim
yanımda bəylik dərəcəsinə yüksəlmişdi.
Uzun Həsənlə əhd bağlandığı üçün canına və malına zərər və ziyan
vurulmadan Qara Təkin yoluyla Hisar tərəfinə (64 a) getməsinə izin verildi.
Bir neçə adamıyla Hisara getdi. Qalan adamları isə ondan aynlaraq yanı-
mızda qaldılar. O qarışıq günlərdə bizim və Xoca [Mövlana] qazının adam-
larını ələ keçirib soyan şəxşlər bunlar idi. Bəzi bəylərlə görüşüldükdən sonra
bunlar haqqında bu qərar verildi: «Bütün bu fəsad və fitnələri çıxaran, bizə
tabe bunca mömini və müsəlmanı tutub soyanlar bunlardır. Öz bəylərinə nə
vəfa etdilər ki, bizə nə sədaqət göstərsinlər. Bunları yaxalayıb mallarını zəbt
etdirsək nə olar? Bunların gözümüzün önündə, bizim atlarımıza minib bizim
paltarımızı geyib bizim yeməyimizi yemələrinə kim dözə bilər. Onları ya-
xalayıb mallarını əllərindən almaq yerinə onlara mərhəmət etsək, yalnızca
qazaxlıqlarda və möhnətlərdə bizimlə birlikdə olanların mallarını geri alma-
larına izin versək, bu qədərlə qurtula bildiklərinə şükr etmələri lazımdır».
Nəticədə bu qərar çox məqbul göründü və bu adamların yalnızca öz-
lərinə aid əşyaları almaları əmr edildi. Gərçi bu qərar məqbul və doğru olsa
belə bir az tələsik verilmişdi. Cahangir Mirzə kimi bir düşmən yaxınımızda
ikən bu adamları (64 b) bu şəkildə ürkütməyin heç bir mənası yoxdu. Məm-
ləkətlər alıb idarə edərkən bəzi işlər görünüşdə məqbul və doğru görünə bi-
lər, lakin qərarların üzərində yüz min dəfə diqqətlə düşünmək lazımdır, yax-
şı düşünmədən verdiyimiz bu qərardan çox qarışıqlıq və fitnələr çıxar. Nəti-
cədə Əndicandan ikinci dəfə çıxmamıza düşünmədən verdiyimiz bu qərar
səbəb oldu. Bu üzdən də moğollar öz aralarında qarışıqlıq yaradıb qorxuya
qapıldılar və iki su arası dedikləri Ribatək-Örçümdən Özgənd tərəflərinə
köç edərək Tənbələ adam göndərdilər.
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
82
Anamın yanında min beş yüz-iki minə yaxın moğol vardı. Həmzə Sul-
tan, Mehdi Sultan və Məhəmməd Duğlat ilə birlikdə yenə bu miqdarda mo-
ğol da Hisardan gəlmişdi. Pislik və xaos daim moğol ulusundan törəmişdir.
İndəyə qədər mənimlə beş dəfə düşmən oldular. Düşmən olmalarının səbəbi
mənimlə dil tapa bilməmələri deyildi. Öz xanlarına qarşı da bir neçə dəfə
eyni şəkildə hərəkət etmişdilər.
Bu xəbəri mənə Sultanqulu Çanaq gətirdi. Bu yaxınlarda vəfat edən
atası Xudaverdi Buqaqa (65 a) moğollar içində çox hörmət etmişdim. O,
moğollarla birlikdə olurdu. Öz xalqından və ulusundan ayrılaraq mənə bu
xəbəri gətirdi. Gərçi bu dəfə yaxşı hərəkət etdi, lakin sonra elə qəbahətlərə
yol verdi ki, bunun kimi yüz min xidmət eləsə də onu ört-basdır edə bilməz-
di. Bu barədə sonra danışacağam. Sonradan etdiyi qəbahətlər də moğol ol-
masından qaynaqlanırdı.
Xəbər gəlincə bəyləri toplayıb vəziyyəti müzakirə etdik. Bəylər bunun
əhəmiyyətsiz bir məsələ olduğu, padşahın səfərə çıxmasına gərək olmadığı
və bütün bəylərin Qasım bəy komandanlığında hərəkət etməsinin kifayət
olacağı fikrində həmrəy oldular. Buna qərar verildi. Bunu asan sandılar, la-
kin bu fikir yanlış imiş. O gün Qasım bəy bəyləri və əsgəri alıb yola çıxdı.
Bunlar gedincəyə qədər Tənbəl də gəlib moğollara qoşulubmuş. Ertəsi gün
sabah tezdən Aylamış çayının Yastı keçid adlı keçidini aşınca birdən-birə
onlarla qarşılaşır və yaxşıca vuruşurlar. Qasım bəy Sultan Məhəmməd Ar-
ğun ilə şəxsən qarşılaşaraq iki-üç dəfə qılıncla vuruşduğu halda başa çıxa
bilmir. Bir çox igidimiz qılıncla vuruşur, lakin axırda məğlub olurlar. (65 b)
Qasım bəy, Əli Dost Tağayi, İbrahim Saru, Veys Lağari və Seydi Qara
ilə bəylərdən və içkilərdən üç-dörd adam qurtuldu. Digər bəy və içkilərin
çoxu ələ keçdi. Əli Dərviş bəy, Mirim Lağari, Tuka bəy və [atası] Şirim bəy
Tağayi, Məhəmməd Dost, Əli Dost, Mirşah Koçin və Mirim Divan da onla-
rın arasındaydı.
Bu müharibədə iki igid qılıncla gözəl vuruşdu. Bizim tərəfdən İbrahim
Sarunun kiçık qardaşlarından Səməd adlı biri ilə qarşı tərəfdən Hisar moğol-
larından Şahsuvar adlı biri qarşılaşır. Şahsuvar elə bir vuruş vurur ki, qılınc
dəbilqəni yararaq Səmədin başına işləyir. Səməd yaralı olmasına baxmaya-
raq Şahsuvarın başına elə bir zərbə endirir ki, qılınc Şahsuvarın başından
ovuc qədər bir sümük parçasını alıb götürür. Şahsuvarın dəbilqəsi yox imiş,
başını sarıdılar və yaxşı oldu. Səmədin başını sarıyacaq adam yox idi, üç-
dörd gün sonra bu yaradan öldü.
Qazaxlıq və fəlakətlərdən qurtularaq vilayəti yenicə aldığımız bir əs-
nada gerçəkləşən bu məğlubiyyət çox vaxtsız oldu. Mənə böyük bir dəstək
olan Qənbər Əli Moğul [Səllah] Əndican alındığı zaman vilayətinə getmiş
olduğundan (66 a) burada yox idi. Vəziyyət belə ikən [Sultan Əhməd] Tən-
bəl də Cahangiri yanına alaraq Əndicanın bir şəri məsafəsində yerləşən Eyş
BABURNAMƏ
83
təpəsinin önündəki çayıra gəldi. Bir-iki dəfə Çihil Doxtəran üzərindən əs-
gərini düzərək Eyş təpəsinin ətəyinə qədər irəlilədi, ancaq bizim igidlər qüv-
vələrini bir araya gətirib məhəllə və bağların arxasına qədər irəliləyərək on-
lara qarşı çıxdıqları üçün daha artıq irəli gedə bilmədilər və təpənin ətəyin-
dən geri qayıtdılar.
Tənbəl bu tərəfə gələndə ələ keçirdiyi bəylərdən Mirim Lağari ilə Tu-
kayı öldürdü. Bir aya yaxın bu ətrafda oturdu, lakin heç bir iş edə bilmədən
Oş tərəfinə qayıtdı. Oş İbrahim Saruya verilmişdi və orada onun adamı var-
dı. Oşu Tənbələ qarşı bağladılar.
FƏRQANƏ - 905 (8 AVQUST 1499 - 28 İYUL 1500)
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
84
DOQQUZ YÜZ BEŞİNCİ İLİN HADİSƏLƏRİ
Vilayətlərin atlı və piyada əsgərlərinə təcili xəbərçilər və tədarükçülər
göndərildi. Qənbər Əliyə və öz vilayətlərinə getmiş olan əsgərlərə də xəbər-
çilər yollayıb qalxan, qazma, balta və əsgərin silahlandırılmasına lazım olan
digər şeylər üçün tədbirli tədarükçülər təyin edildilər. Vilayətdən əsgər ola
biləcək atlıları, piyadaları və hər tərəfə işlə bağlı getmiş olan adamları və si-
pahiləri toplayaraq Tanrıya təvəkküllə məhərrəm ayının (66 b) on səkkizin-
də [=25 avqust 1499] Hafiz bəyin [Məhəmməd Dulday] çarbağına hərəkət
etdim. Bir-iki gün çarbagda qalıb çatışmayan paltar və sursatı hazırlayıb ta-
mamladıqdan sonra atlı və piyada əsgərin sağ qol, sol qol, mərkəz və önçü
hissələrini düzənləyib səf halında Oş tərəfə müxaliflərin üstünə yürüdük.
Oşa yaxınlaşanda müxaliflərin o civarda dura bilməyərək oranın şima-
lında yerləşən Ribati-Sərhəng tərəfinə getdikləri xəbəri gəldi. O gecə Lat-
kənd kəndinə endik. Sabah tezdən hərbi bir nizamla Oşdan keçərkən müxa-
liflərin Əndican tərəfinə getdiyini xəbər aldıq. Biz də Özgənd üzərinə yürü-
dük və bizdən öncə o civarı yağmalaması üçün axınçı göndərdik.
Əndicana getmiş olan müxaliflər ora çatıb gecə ikən xəndəyə girərək
divarlara nərdivan qoyarkən kurqandakılar bunu eşidir, müxaliflər də heç bir
şey edə bilmədən geri qayıdırlar. Bizim axınçılarımız da Oş civarını yağma-
lamaqla birlikdə ciddi bir şey ələ keçirmə bildən dönüb gəldilər.
MADU KURQANININ ALINMASI
Oş vilayətinin kurqanlarından olan Madu kurqanı o zaman öz möh-
kəmliyi ilə məşhur idi. [Sultan Əhməd] Tənbəl kiçık qardaşı Xəlili iki yüz-
iki yüz əlli adamla orada qoymuş (67 a) və Xəlil kurqanı bağlamışdı. Biz
gəlib savaşaraq Madu kurqanını almağa çalışdıq.
Madu kurqanı çox sağlam bir kurqandır. Şimal tərəfində bir çay var.
Kurqan olduqca yüksəkdə yerləşir. Çaydan ox atılırsa, bəlkə də divarına çat-
maz. Su yolu da o tərəfdədir. Bu yolu kurqandan aşağıya doğru küçə şəklin-
də iki tərəfinə divar tikərək nəhrə qədər gətirmişlər. Təpə tərəfləri xəndəkdir.
Çay yaxın olduğu üçün buradakı daşlardan qazan qədər böyük olanları
alıb kurqana çıxarmışlar. Madu kurqanından o qədər böyük daşlar atdılar ki,
bu qədər kurqan müharibəsi olduğu halda heç bir kurqandan belə daşlar
atılmamışdır. Katda bəyin böyük qardaşı Əbdülqüddüs Kuhbər divarın dibi-
nə qədər çıxmışdı. Divardan üzərinə o qədər daş atdılar ki, Əbdülqüddüs heç
bir yerə toxunmadan havadan birbaşa uçaraq bu qədər yüksək yerdən
kurqan bayırının dibinə qədər yuvarlana-yuvarlana gəldi. Lakin heç bir şey
olmadı, dərhal atına minib getdi. Su yolunda Yarəli Bilala bir daş ataraq
BABURNAMƏ
85
başını partlatdılar. Bir çox adam bu daşlardan (67 b) öldü.
Sabah tezdən təkrar müharibəyə başlandı və günortada əvvəl su yolu
alındı. Savaş axşama qədər davam etdi. Artıq su yolu alındığı üçün bir şey
edə bilmədilər və ertəsi sabah aman diləyib kurqandan çıxdılar. Tənbəlin ki-
çık qardaşı Xəlilin dəstəsindəki yetmiş-səksən və ya yüz adam əsir edilərək,
yaxşı mühafizə edilmələri üçün Əndicana göndərildi. Bizim də bəylərimiz,
içkilərimiz və yaxşı adamlarımız onların əlinə düşmüşdü. Bu iş yaxşı oldu.
Madu alındıqdan sonra Oş kəndlərindən olan Ünçü-Töbə adlı yerə en-
dik. Digər tərəfdən Tənbəl də Əndicandan dönərək Ribati-Sərhəng kəndlə-
rindən Abi-Xan deyilən yerə gəldi. Bu iki ordunun arasındakı məsafə bir
ağac idi. Bu arada Qənbər Əli xəstələnərək Oşa getdi. Bir ay və ya qırx gün
qədər orada qaldıq, lakin müharibə olmadı. Yalnız bizim ərzaqçılarla onların
ərzaqçılan arasında kiçık çarpışmalar baş verirdi.
Bu müddət ərzində gecələr ordugahın ətrafında çox yaxşı ehtiyat tər-
tibatı alındı: xəndəklər qazılır və xəndək olmayan yerlərə ağac qazıqlardan
əngəllər qoyulur, mövcud sipahilər də tam silahlı olaraq xəndək kənarına çı-
xarlardı. (68 a) Bu qədər ehtiyatlı davrandığımız halda, hər üç-dörd gündə
bir gecələr əsgərlər silah başına çağırılırdı.
Bir gün ərzaqçıların başında Seydi bəy Tağayi getmişdi. Düşmənin
adamları üstün qüvvələrlə gələrək ani bir vuruşma əsnasında Seydi bəyi əsir
aldılar.
BAYSUNQUR MİRZƏNİN XOSROV ŞAH
TƏRƏFİNDƏN ÖLDÜRÜLMƏSİ
Xosrov şah bu il Bəlx üzərinə yürümək düşüncəsi ilə Baysunqur Mir-
zəni çağırıb Qunduza gətirtdi və Bəlx üzərinə yürüdü. Uyaca gəldiklərində
xain və kafir Xosrov şah səltənət davasıyla -belə insaniyyətsiz, hünərsiz, də-
yərsiz, qorxaq, insafsız və ədalətsiz bir adama səltənət nəsib olarmı?- Bay-
sunqur Mirzəni bəyləri ilə birlikdə həbs etdi və onu kirişlə boğdurub məhər-
rəm ayının onunda [=17 avqust 1499] bu xoş təbiətli, çox fəzilətli, dəyərli
və əsil şahzadəni şəhid etdi. Bəylərini və içkilərindən bəzilərini də öldürdü.
BAYSUNQUR MİRZƏ
Doğumu və nəsəbi: Baysunqur Mirzə 882-ci [=1477] ildə Hisar vila-
yətində doğulmuşdur. [Teymur bəyin nəvəsi Əbu Səid Mirzənin oğlu] Sul-
tan Mahmud Mirzənin ikinci oğludur. Sultan Məsud Mirzədən kiçık, Sultan
Əli Mirzə və Sultan Hüseyn ilə Xan Mirzə adıyla bilinən Sultan Veys Mir-
zədən böyük idi. Anası Pəşşə bəyim idi. (68 b)
Şəkil və görkəmi: böyük gözlü, yuvarlaq üzlü, orta boylu, türkmən
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
86
çöhrəli və gözəl bir igiddi.
Əxlaqı və xasiyyəti: adil, insaniyyətli, xoş təbiətlı və fəzilətli bir şah-
zadə idi. Ustadı Seyid Mahmud şiə olduğu üçün Baysunqur Mirzə də şiə-
liklə ittiham edilirdi. Sonradan anlatdıqlarına görə, Səmərqənddə bu pis eti-
qadı buraxaraq, təmiz etiqadlı (sünni) olmuşdur. Şəraba çox düşkündü, şə-
rab içmədiyi vaxtlarda namaz qılardı. Cömərdliyi və ehsanı orta dərəcədə idi.
Nəstəliq yazısını çox yaxşı yazırdı. Nəqqaşlıq qabiliyyəti də fəna deyildi.
Şeiri də yaxşı söylərdi, təxəllüsü Adil idi. Şeiri divan tərtib edəcək qədər de-
yildi. Bu mətlə onundur:
Sayəvar əz natəvani cabəca miəftəm,
Gər nəgirəm ruyi-divari zi pa miəftəm.
Zəifliyimdən kölgə kimi oraya-buraya düşürəm,
Əgər bir divar tapmasam yıxılaram.
Səmərqənddə Baysunqur Mirzənin qəzəlləri o qədər yayılmışdı ki,
Mirzənin şeirləri olmayan ev çox az idi.
Meydan müharibələri: iki meydan müharibəsi elədi. Birincisi Sultan
Mahmud xan ilə elədiyi savaşdır. Taxta çıxdığı zaman [moğol xanı] Sultan
Mahmud xan Sultan Cüneyd Barlas və digərlərinin öyrətməsiylə Səmərqən-
di almaq (69 a) üçün qoşun çəkərək Ağ Kötəldən keçib Ribati-Soğd və Kən-
bay civarına gəlmişdi. Baysunqur Mirzə də Səmərqənddən ona qarşı çıxdı
və Kənbayda vuruşaraq onu möhkəm məğlub etdi. Üç-dörd min moğolun
başını kəsdirdi. Xanın işlərini idarə edən Heydər Göyəldaş bu savaşda öldü.
İkinci dəfə isə Buxarada [qardaşı] Sultan Əli Mirzə ilə savaşdı və yenildi.
Torpaqları: atası Sultan Mahmud Mirzə ona Buxaranı vermişdi. Ata-
sının ölümündən sonra atasının bəyləri toplanaraq onu ittifaqla Səmər-
qənddə padşah elan elədilər. Buxara da bir müddət onun divanına daxil idi,
ancaq tarxanlarm üsyanından sonra əlindən çıxdı. Mən Səmərqəndi alanda
Xosrov şaha sığındı, Xosrov şah da Hisarı alıb ona verdi.
Heç uşağı qalmadı. Xosrov şahın yanına gedəndə əmisi Sultan Xəlil
Mirzənin qızı ilə evləndi. Ondan başqa qadını və cariyəsi yox idi. Özü yal-
nız başına səltənət sürmədiyi üçün heç kimi öz əliylə yetişdirib böyüdərək
mötəbər bir bəy edə bilmədi. Bəyləri atasının və əmisinin (69 b) bəyləri idi.
Baysunqur Mirzənin ölümündən sonra Qoç bəyin atası Sultan Əhməd
Qaravul, böyük və kiçık qardaşları köçləri və əqrəbaları ilə birlikdə Qara-
Təkin vilayətindən çıxaraq bizim yanımıza gəldilər. Oşda xəstə olan Qənbər
Əli də xəstəlikdən qalxıb gəlmişdi. Belə bir əsnada gözlənilməyən bir yar-
dım olaraq, Sultan Əhməd Qaravulun adamları ilə birlikdə gəlib bizə qoşul-
malarını uğur sayaraq, ertəsi sabah qüvvələrimizi düzənlədik və dərhal düş-
mən üzərinə yürüdük. Tənbəl isə Abi-Xanda müharibə etmədən yurdundan
qalxıb getdi. Çadır, kilim və araba kimi bəzi əşyaları əsgərimizin əlinə keçdi.
Biz də gəlib onun yurduna endik.
BABURNAMƏ
87
O axşam Tənbəl [Baburun qardaşı] Cahangiri də yanına alıb sağ tərə-
fimizə yönələrək Əndican yönündə və bizdən üç ağac məsafədə olan Xuban
adlı kəndə gedib girdi. Ertəsi gün biz də sağ qol, sol qol, mərkəz və önçülə-
rimizi müəyyən edib, dava paltarımızı geyib, səflərimizi düzənləyib, qal-
xanlı piyadaları qabağa sürüb düşmənin üzərinə yürüdük.
Bizim sağ qolda adamlarıyla birlikdə Əli Dost Tağayi, sol qolda isə
İbrahim Saru, Veys Lağari, Seydi Qara, Məhəmməd Əli Mübəşşir (Münşi),
Xoca (70 a) Kəlan bəyin böyük qardaşı Kiçık bəy və digər bəzi içkilər du-
rurdular. Sultan Əhməd Qaravul və Qoç bəy böyük və kiçık qardaşları ilə
birlikdə sol qolda dayanmışdılar. Qasım bəy [Koçin] mərkəzdə mənim ya-
nımda idi. Önçü olaraq da Qənbər Əli və digər bəzi içkilər vardı.
Xubanın cənub-şərqində və ondan bir şəri məsafədə yerləşən Saka adlı
kəndə varmışdıq, düşmən də adamlarını nizamlayaraq Xuban kəndindən bi-
zə qarşı çıxdı. Biz daha sürətli yürüdük. Hər ehtimala qarşı qalxanlı piya-
dalar da düzənlənmişdi, lakin düşmənlə qarşılaşanda onlar çox geridə qal-
mışdılar. Allahın inayəti ilə onlara heç bir ehtiyac qalmadı.
Ordular qarşılaşınca ilk öncə bizim sol qoldakı adamlarımız onların
sağ qolundakılarla çarpışdılar. Xoca Kəlan bəyin böyük qardaşı Kiçık bəy
orada yaxşı qılınc çaldı. Ondan sonra Məhəmməd Əli Mübəşşir (Münşi) çar-
pışdı. Düşmən bu qədərlə yetinərək müqavimət göstərmədən qaçdı. Sağ qol
və önçü birliklərimizə üz-üzə savaşma sırası gəlmədi. Bir çox igidlərini əsir
edərək gətirdilər. Başlarının kəsilməsi əmr edildi.
Bizim bəylərdən Qasım bəy ilə Əli Dost, bilxassə Əli Dost artıq ehti-
yatlı davranaraq təqib qüvvələrinin (70 b) uzağa göndərilməsini uyğun gör-
mədilər və bu üzdən də adamların çoxu ələ keçirilə bilmədi. Biz də Xuban
kəndinə endik. Bu mənim elədiyim ilk meydan müharibəsi idi. Tanrı təala
öz fəzli və kərəmi ilə bizə zəfər nəsib etdi, bunu uğur saydıq.
Ertəsi gün sabah olar-olmaz anamın nənəsi Şah Sultan bəyim Əndica-
na gəldi. Niyyəti əgər Cahangir ələ düşmüşsə, rica edib onu qurtarmaq idi.
ORDUNUN İKİ SU ARASI DEYİLƏN YERDƏ QIŞLAMASI
Qış yaxınlaşdığı üçün ovada ərzaq qalmamışdı. Bu üzdən də Özgənd
üzərinə yürüməyi uyğun görməyərək Əndicana döndük. Bir neçə gün sonra
danışıb buna qərar verildi: Əndicanda qışlamağımızdan düşmənə heç bir zə-
rər və ziyan gəlməz. Bəlkə də oğurluq və qazaxlıq edərək daha da güclənər.
Elə bir yerdə qışlamaq lazımdır ki, həm əsgər ərzaqsızlıqdan sıxıntıya düş-
məsin, həm də düşmən özünü mühasirə olunmuş kimi hiss etsin. Beləcə, iki
su arasıı da dedikləri Ribatək-Örçümdə Ərmiyan və Nuşab civarında (7l a)
qışlamaq niyyətilə Əndicandan bu kəndlərin civarına gəlib qışlaq düzəltdik.
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
88
Oralarda yaxşı ov yerləri var. Aylamış çayının yaxınındakı sıx orman-
larda maral və qaban çoxdur. Kolluqlarda qırqovul və dovşan boldur. Təpəli
yerlərdə tülkü çoxdur və deşiklərdə olurlar. Bunlar digər yerlərdəkilərə nə-
zərən daha sürətlidirlər. Bu qışlaqda ikən hər iki-üç gündə bir ova çıxırdım.
Böyük kolluqlarda dolaşıb maral ovlayırdıq, kiçık kolluqlarda dairə yara-
daraq hərəkət edir, quş və oxla qırqovul ovlayırdıq. Buranın qırqovulu çox
kök olur. Bizim o qışlaqda olduğumuz dönəmdə qırqovul əti çox bol idi.
Bu qışlaqda olduğumuz günlərdə təzəcə bəy rütbəsi verdiyim Xuda-
verdi Tuğçu iki-üç dəfə hücum edib Tənbəlin çapulçularını yendi və baş-
larını kəsib gətirdi. Əndican və Oş civarında da bizim çapulçu igidlərimiz
hiylə ilə durmadan hücum edib düşmənin atlarını sürüb gətirir, adamlarını
öldürürdülər. Əgər bütün qışı o qışlaqda keçirsək (7l b) düşmənin yaza qə-
dər heç bir savaşa girmədən məğlub olma ehtimalı çox yüksək idi.
Tam bu şəkildə düşmənin qüvvəsini qırıb aciz hala saldığımız zaman
Qənbər Əli vilayətinə getmək üçün izin istədi. Vəziyyəti nəzərə alaraq nə
qədər mane olmağa çalışsaq da daha ziyadə cəhalət göstərdi. Qəribə yüngül
və düşüncəsiz bir adam idi. İzin verməyə məcbur olduq. Əvvəlcə vilayəti
Xocənddi. Əndican son dəfə alınanda İsfəra ilə Kəndi-Badam da ona veril-
mişdi. Bizim bəylər arasında ən çox vilayəti və ən çox adamı olan adam
Qənbər Əli idi, heç kimin vilayəti və adamı onunku qədər deyildi.
Qırx-əlli gündür o qışlaqda idik. Qənbər Əliyə izin verldiyimiz üçün
digər bəzi əsgərlərə də izin verdik. Ən axırda özümüz də Əndicana qayıtdıq.
SULTAN MAHMUD XANIN
ƏHMƏD TƏNBƏLƏ YARDIM GÖNDƏRMƏSİ
Qışlaqda və Əndicanda olduğumuz zaman Tənbəlin adamları durma-
dan Daşkəndə xanın hüzuruna gedib gəlirdilər. Xanın oğlu Sultan Məhəm-
mədin [Xanikə] bəy-atakəsi və xanın ən sevimli bəylərindən olan Əhməd
bəy Tənbəlin doğma əmisi idı. Xanın eşik ağası olan Bəy Tilbə isə Tənbəlin
doğma böyük qardaşı idi. Axırda Tənbələ yardım göndərməsi üçün xanı dilə
tutdular. Hələ yardım gəlmədən (72 a) Bəy Tilbə köçünü və ailəsini Daş-
kənddə qoyub kiçık qardaşı Tənbələ qoşuldu. Bəy Tilbə anadan olandan bəri
Moğolistandaydı və moğollar arasında böyümüşdü. Vilayətlərə girmir və vi-
layətlərin padşahlarına xidmət etmırdı; yalnız xanlara xidmət etmişdi.
Bu zaman qəribə bir hadisə oldu. Qasım Əcəb müvəqqəti olaraq Axsi-
də idi. Bir dəstə yağmacını təqib edərək onların arxalarından çıxıb Biçrata
(Bxirata) üzərindən Xocənd çayını keçərkən təsadüfən Tənbəlin çoxsaylı bir
dəstəsinə rast gəldi və ələ keçirildi.
Tənbəl bizim əsgərin dağılmış olduğunu eşidən kimi -zatən böyük
qardaşı da xan ilə qərarlaşdıraraq gəlmiş və köməyin gələcəyi də bəlli ol-
BABURNAMƏ
89
muşdu- Özgənddən hərəkət edib iki su arasına gəldi. Bu əsnada Kasandan
gələn xəbərlərə görə, xanın Tənbələ kömək üçün Əhməd bəylə birlikdə Sul-
tanım deyə bilinən oğlu Sultan Məhəmməd Xanikəni göndərdiyi və onlara
beş-altı min əsgər verdiyi anlaşıldı. Bunlar Arça-Kənd yoluyla gələrək Ka-
sanı mühasirə etmişdilər.
Biz də uzaqdakı adamlarımızı gözləmədən mövcud adamlarımızla və
qışın şiddətli soyuğunda Allaha təvəkkül edərək Əndicandan (72 b) qalxdıq
və Bənd-Salar yoluyla dərhal Sultanım ilə Əhməd bəyin üzərinə hərəkət et-
dik: Gecə boyunca heç bir yerdə durmadan yürüyərək sabah tezdən Axsiyə
endik. O axşam elə şiddətli soyuq vardı ki, bəzi adamların əl-ayağı dondu,
bir çoxlarının da qulaqları alma kimi qabarmışdı. Axsidə də durmadıq və
Qasım Əcəbin yerinə müvəqqəti olaraq Yarək Tağayini qoyub Kasan üzəri-
nə yürüdük. Kasana bir şəri məsafə qalanda Əhməd bəyin gəlişimizi xəbər
alaraq Sultanım ilə birlikdə nizamsız şəkildə dərhal geri qayıtdığı barədə xə-
bər gəldi.
Bu zaman Tənbəl bizim hərəkət etdiyimizi eşitmiş və qardaşına yar-
dım üçün sürətlə gəlirmiş. Axşama doğru Tənbəlin qaraltısı Nevkənd tərəf-
dən göründü. Qardaşının belə asanca getməsinə və bizim də bu qədər çabuq
gəlməmizə şaşırıb qaldı.
Biz «Bunu Allah belə rast gətirdi. Atları çox rulmuşdur. İndi üstünə
yürüsək və Allah rast gətirsə, heç biri qurtulmaz» dedik. Amma Veys Lağari
və bəziləri «Artıq çox gecdir. Bugün olmasa belə sabah (73 a) haraya ge-
dərlər ki. Sabah tezdən harada olsa taparıq» dedilər və hücum etməyi uyğun
görmədilər. Beləcə, qapıya qədər gələn düşmən heç bir zərərə uğramadan
qurtuldu. «Qapıdakını qapmasan, qarıyıncaya qədər qayğırarsan (peşman
olarsan)» deyə bir atasözü vardır.
Karha ra bavəqti bayəd cust,
Kari bevəqt süst başəd, süst!
1
İşləri vaxtında görmək lazımdır,
Vaxtsız görülən iş süst olar,süst.
Düşmən də bu fürsəti qənimət bilib gecə heç bir yerdə dayanmadan
çəkilib sabaha qədər Ərxiyan kurqanına girmişdi. Ertəsi gün onların üstünə
yürüdük, amma tapa bilmədik, arxalarından gedib Ərxiyan kurqanını yaxın-
dan mühasirəyə almağı da uyğun görmədik. Gəlib bir şəri məsafədəki Qəz-
nə-Nəmənqana endik. Beləcə, otuz-qırx gün biz o yurdda, Tənbəl isə Ərxi-
yan kurqanında qaldı.
Əsgərlər kiçık birliklər halında oraya gedib və ya oradan gəlib ara yol-
da ox atışaraq geri dönürdülər. Bir dəfə düşmən gecə basqını təşkil elədi və
ordugahın dışından bir az ox atıb geri qayıtdı. Ordugah ətrafında xəndək qa-
zıb ağac maneələr qoymaq surətilə ehtiyat tədbirləri alınmışdı. Heç nə edə
1
Sədi Şirazidən.
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
90
bilmədilər.
Biz bu yurdda ikən Qənbər Əli iki-üç dəfə (73 b) inciyərək vilayətinə
getmək istədi. Hətta bir dəfə özbaşına hərəkətə keçib yola belə çıxmışdı. Bə-
zi bəyləri göndərərək çətinliklə geri qaytardıq.
Bu əsnada Seyid Yusif Məcəmi Sultan Əhməd Tənbələ adam göndə-
rib onun tərəfinə keçdi. Əndicanın dağ ətəklərində Uyğur və Məcəm deyilən
iki dağ ətəyi vardır. Seyid Yusif Məcəmi bunların rəislərindən idi. Sonralar
qapımda tanıman
1
olmuşdu. İşi rəislikdən keçmişdi, bəylik iddiasındaydı, la-
kin heç kim onu bəy eləmirdi. Çox münafiq və səbatsız bir hərif idi. Əndi-
canı alandan bu tarixə qədər iki- üç dəfə mənə qatılaraq Tənbələ düşmən
olduğu kimi, iki-üç dəfə də Tənbəllə birləşərək mənə düşmən olmuşdu. Son
düşmənliyi də bu idi. Yanında xeyli el, ulus və aymaq vardı. Tənbələ qoşul-
masın deyə yolda yaxalamaq üçün hərəkətə keçdik.
Ertəsi gün Bişxaran civarına gəldik. Lakin Bişxaran kurqanına Tən-
bəlin adamları girmişmiş. Bizim axınçı (ilqar) bəyləri Əli Dərviş bəy ilə
böyük və kiçık qardaşlarıyla birlikdə Qoç bəy Bişxaran qapısında onlarla
yaxşı döyüşdülər. Bunlar arasında böyük və kiçık qardaşları ilə birlikdə Qoç
bəy (74 a) xüsusilə yaxşı döyüşdü; bir çox önəmli işi onlar gördü. Bişxa-
ranın bir şəri məsafəsində yüksək bir yerə endik. Tənbəl də yanına Cahan-
giri alaraq Bişxaran kurqanının arxasına endi.
Üç-dörd gün sonra bizə müxalif bəylər -Əli Dost, Qənbər Əli Sallax
ilə onlara tabe və birlikdə olanlar- sülh barədə danışmağa başladılar. Mənim,
nə də mənə candan bağlı adamların bu sülh haqqında nə bilgiləri, nə də xə-
bərləri vardı və biz buna heç razı deyildik. Amma bu iki hərif bizim iki bö-
yük bəyimiz olduğu üçün bunların sözünə qulaq asmayaraq sülh bağlamaya-
cağımız təqdirdə onlardan nə desən gözləmək mümkündü.
Məcburən belə bir sülh bağlandı: Xocənd çayının Axsi tərəfindəki vi-
layətlər Cahangirə, Əndican tərəfindəki vilayətlərsə mənə aid olacaq, köçlə-
rini götürdükdən sonra Ozgəndi bizim divana təhvil verəcəklər. Vilayətlər
haqqında uzlaşılıb mənimlə Cahangir Mirzə arasında ittifaq bağlandıqdan
sonra birlikdə Səmərqənd üzərinə yürüyəcəyik və Səmərqənd taxtı əldə edi-
lincə, Əndican Cahangir Mirzəyə (74 b) veriləcəkdi. Bunlara qərar verildi.
Cahangir ilə Tənbəl ertəsi sabah rəcəb ayının [=1500 fevral] sonlarında gə-
lib mənə bağlılıqlarını bildirdilər. Bu qərar üzərinə əhd və şərtlər bağlandı.
Cahangir Mirzənin Axsi tərəfinə getməsinə izin verərək mən də Əndicana
qayıtdım.
Əndicana gəldikdən sonra Tənbəlin kiçık qardaşı Xəlil və digər əsirlə-
rin hamısı sərbəst buraxılaraq xələt geydirilib getmələrinə izin verildi. Onlar
da öz tərəflərində əsir olan bəy və içkiləri, Tağayi bəy, Məhəmməd Dost,
1
Tanıman/tanımal: hökmdar və ya idarə amirinin yanında öz qəbiləsini təmsil edən və
qəbiləsinə ait xüsuslarda məsləhətçi olan adama verilən bir ünvan ola bilər.
BABURNAMƏ
91
Mirşah Koçin, Seydi bəy, Qasım Əcəb, Mir Veys və Mirim Divan başda ol-
maq üzərə sərbəst buraxıb göndərdilər.
Əndicana gəldikdən sonra Əli Dostun xasiyyəti tamamilə dəyişdi. Mə-
nimlə birlikdə qazaxlıqlarda və çətinliklərdə olan adamlara pis rəftar etməyə
başladı. Öncə Xəlifəni [Nizaməddin Əli Barlas] qovdu. Ondan sonra İbra-
him Sarunu və Veys Lağarini günahsız və səbəbsiz yerə tutdurub mallarını
yağmalatdırdı və vilayətlərindən uzaqlaşdırdı. Qasım bəylə də öcəşdi. Gö-
rünüşdə buna səbəb olaraq İbrahim və Xəlifənin Xoca [Mövlana] qazının tə-
rəfdarları olduğunu və ondan intiqam almaq ehtimalının olduğunu söyləyir-
di. Oğlu Məhəmməd Dost da özünü padşah kimi (75 a) aparırdı, söhbət,
ziyafət, divan və ehtişamda sultanlar kimi hərəkət etməyə başlamışdı. Bun-
lar Tənbələ arxalanaraq belə hərəkət etdilər. Məndə isə onların bu məqbul
olmayan hərəkətlərinin qarşısını alacaq güc yox idi. Tənbəl kimi bir düşmən
bunları himayə etdiyi üçün canları nə istəsə eləyirdilər. Çox həssas bir dövr
idi, etiraz etmə imkanı yoxdu. O günlərdə bu ata-oğulun zorbalığından çox
əziyyət çəkdik.
Dostları ilə paylaş: |