Baburnamə 3

SƏMƏRQƏNDİN QISA TƏSVİRİ 

 

Səmərqənd qədər gözəl bir şəhər dünyada az tapılar. Beşinci iqlimdə-

dir. Koordinatları 99 dərəcə 56 dəqiqə uzunluq və 30 dərəcə 30 dəqiqə en 

dairəsidir

1

. Şəhəri Səmərqənddir, vilayətinə Mavəraünnəhr deyirlər. Heç bir 

düşmən onu güc və üstünlüklə ələ keçirə bimədiyi üçün «Bəldeyi-məhfuzə

2

 

deyirlər. Səmərqənd  əmirəlmöminin həzrəti Osman zamanında islamiyyəti 

qəbul etmişdir. Səhabədən Qusəm bin Abbas buraya gəlmişdir. Onun məzarı 

Ahən darvazasının bayırındadır və bugün də Məzari-Şah adıyla məşhurdur. 

Səmərqəndi İskəndər [Filkus] qurmuşdur. Moğol və türk ulusları Sə-

mizkənd deyirlər. Teymur bəy buranı paytaxt eləmişdi. Teymur bəydən əv-

vəl onun kimi böyük bir padşah Səmərqəndi paytaxt eləməmişdi. Qala di-

varları üzərindən kurqanın uzunluğunun ölçülməsini əmr etdim; ölçdülər, on 

min altı yüz qədəm çıxdı. 

Əhalisi bütünlüklə sünni, pak məzhəb, şəriətə bağlı və dindardır. Həz-

                                                           

1

 Bu koordinatlar ortaçağ hesablarına görədir. Modern standartlara görə, Səmərqənd 67° 

uzunluq və 39° 40' en dairəsindədir. 

2

 Bəldeyi-məhfuzə: (Allahın) hifz etdiyi yer, hifz olunan şəhər deməkdir. 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

64

rəti peyğəmbər zamanından bəri Mavəraünnəhrdə o qədər çox islam imamı 

yetişmişdir ki, başqa heç bir vilayətdən  (45 a) bu qədər çox imam çıxma-

mışdır. Kəlam imamlarından biri olan Şeyx Əbu Mənsur Səmərqəndin Ma-

turid adlı məhəlləsindəndir. 

Kəlam imamları iki qrupa bölünür; birinə maturidiyyə, digərinə  əşa-

riyyə deyirlər. Maturidiyyə Şeyx Əbu Mənsur tərəfindən qurulmuşdur. Sə-

hihi-Buxari  adlı  əsərin müəllifi Xoca İsmayıl da Mavəraünnəhrdəndir.  Hi-

dayə adlı əsərin yazarı da Fərqanənin Mərginan adlı vilayətindəndir. İmam 

Əbu Hənifə məzhəbində Hidayədən daha sayğın bir fiqh kitabı yoxdur. Fər-

qanə də Mavəraünnəhrə daxil olub məmurənin kənarında yerləşir. 

Səmərqəndin  şərqində  Fərqanə  və Kaşğar, qərbində Buxara və Xa-

rəzm,  şimalında Daşkənd və  Şahruxiyyə (kitablarda Şaş  və  Bənakət deyə 

yazılır), cənubunda Bəlx və Termiz yerləşir. 

Kuhək çayı  Səmərqəndin  şimalından axır və ondan iki küruh məsa-

fədədir. Bu çayla Səmərqənd arasında Kuhək deyilən bir təpə vardır və çay 

bunun ətəyindən axdığı üçün Kuhək çayı deyirlər. Bu sudan böyük bir qol 

ayrılmışdır. Dərya qədər geniş olan bu qola Dərğəm çayı deyirlər. Səmər-

qənddən bir şəri məsafədədir və şəhərin cənubundan axır. Səmərqəndin bağ-

ları, məhəllələri və bir neçə qəzası bu su sayəsində abad olmuşdur. Buxara 

və Qara gölə qədər otuz-qırx ağaca yaxın bir bölgənin əkin-biçini və abad-

lığı Kuhək çayıyla təmin edilir. Bu qədər böyük (45 b) bir çay olduğu halda 

suyu ziraət və abadlıq üçün ancaq yetir, hətta yayda Buxara üç-dörd ay su-

suz qalır. 

Üzümü, qovunu, alması, narı  və digər bütün meyvələri çox yaxşıdır. 

Lakin Səmərqəndin iki meyvəsi məşhurdur: sibi-Səmərqənd (alma) və sa-

hibi-Səmərqənd (üzüm). 

Qar Kabildə olduğu qədər çox yağmasa da, qışı çox soyuqdur. Yayda 

havası xoşdur, lakin Kabil qədər deyil.  

Səmərqənddə  və onun məhəllələrində Teymur bəyin və Uluğ  bəyin 

imarət və bağları çoxdur. Teymur bəy Səmərqənd ərkində Göy saray deyə 

məşhur olan dörd qatlı, fövqəladə böyük bir köşk tikdirmişdir. 

Bundan başqa, Ahənin darvazasına yaxın, qalanın içində bir cami də 

tikdirmişdir. Bu caminin daşlarını əksəriyyəti Hindistandan gətirtilən daşçı-

lar işləmişdir. Caminin kitabəsindəki «Və əz yərfəu İbrahim əl-qəvaidə...»

1

 

ayəsini elə böyük hərflərlə yazmışlar ki, bir küruh məsafədən oxumaq müm-

kündür. Bu da çox böyük bir binadır. 

[Teymur bəy] Səmərqəndin  şərqində iki bağ saldırmışdır. Daha 

uzaqda olan Baği-boldu, digəri isə daha yaxında olan Baği-dilgüşadır. Baği-

dilgüşadan Firuzə darvazasına qədər bir yol çəkdirib iki tərəfinə qovaq ağacı 

əkdirmişdir. Dilgüşada da böyük bir köşk tikdirmişdir. Bu köşkdə  (46 a) 

                                                           

1

 Quran, Bəqərə surəsi: "İbrahim İsmayıl ilə bərabər Evin təməllərini yüksəldir" (2:127). 

BABURNAMƏ 

 

65

Teymur bəyin Hindistan müharibələri təsvir edilmişdir. Kuhək təpəsinin ətə-

yində, Kani-Gilin -abi-rəhmət də deyilən Qara suyun- üst tərəfində  Nəqşi-

cahan adında bir bağ saldırmışdır. Mən görən zaman bu bağ artıq xarab ol-

muş və diqqətədəyər bir şeyi qalmamışdı. Səmərqəndin cənubunda, qalaya 

yaxın yerdə Baği-çinar, Səmərqəndin aşağı  tərəfində Baği-şimal və Baği-

behişt vardır. 

Teymur bəyin nəvəsi, Cihangir Mirzənin oğlu olan Məhəmməd Sultan 

Mirzə də Səmərqəndin dış kurqanında – Çəkərdə bir mədrəsə tikdirmişdir. 

Teymur bəyin və Səmərqənddə padşahlıq edən övladlarının hamısının qəbri 

buradadır. 

Uluğbəy Mirzənin imarətlərindən olan mədrəsə və xanəgah isə Səmər-

qənd qalasının iç tərəfindədir. Xanəgahın qübbəsi fövqəladə böyükdür, onun 

qədər böyük bir qübbənin dünyada olmadığını söyləyirlər. Bu mədrəsənin 

və xanəgahın yanında Mirzə hamamı deyə bilinən gözəl bir hamam tikdir-

mişdi. Döşəməsi müxtəlif daşlardandır. Xorasanda və  Səmərqənddə onun 

kimi başqa bir hamam  yoxdur (46 b). 

Bir də  mədrəsənin cənubunda Məscidi-Müqətta dedikləri bir məscid 

tikdirmişdir. Müqətta [kəsilmiş, ayrı] deyilməsinin səbəbi parça-parça ağac-

ların yonulub islami və Çin üsulu naxışlarla işlənməsindəndir. Bütün divar-

ları  və damı bu tərzdədir. Bu məscidin qibləsi ilə  mədrəsənin qibləsi ara-

sında çox böyük fərq vardır. Hər halda bu məscidin qiblə yönünü ulduzlara 

görə təyin etmişlər.  

Tikdirdiyi digər böyük binalardan biri də Kuhək təpəsinin  ətəyində 

yerləşən və içərisində zic

1

 yazma aləti olan üç qatlı rəsədxanadır. Uluğ bəy 

Mirzə bu rəsədxana ilə zici-Gürganini tərtib etmişdir ki, dünyada bu zic di-

gərlərindən daha artıq istifadə olunur. Bundan əvvəl Xoca Nəsir[əddin] Tu-

sinin elxani hakimi Hülakü xan zamanında Marağada tərtib etdiyi zici-El-

xani istifadə olunmuşdu. Deyəsən, dünyada yeddi-səkkizdən artıq rəsədxana 

olmamışdır. Bunlardan birini xəlifə Məmun tikdirmişdir və zici-Məmuni bu-

rada tərtib edilmişdir. Bitlimus da bir rəsədxana tikdirmişdir. Hindistanda 

racə Bikerməcit Hindu zamanında bugün Mandu adıyla tanınan Malva döv-

lətindəki Ücceyn və Deharda bir rəsədxana var. Hindlərin Hindistanda bu-

gün də istifadə etdikləri zic budur. Bu rəsədxananın tikilməsindən bəri (47 

a) 1584 il keçmişdir və bu zic digər ziclərə görə daha naqisdir. 

[Uluğ  bəy] Kuhək təpəsinin qərb tərəfindəki  ətəyində Baği-meydan 

adlı bir bağ və bu bağın ortasında Çihil sütun dedikləri böyük bir bina tikdir-

mişdir.  İki qatlı  və sütunları tamamilə daşdan olan bu binanın dörd kün-

cündə minarəyə bənzər dörd bürc tikilmişdir. Üst qata bu qüllələrdən çıxılır. 

Digər yerlərdə daş sütunlar vardır. Bunların bəziləri büklümlü, bəziləri ho-

                                                           

1

 Zic:  yaxud  zeyr:  əskidən ulduzların yerlərini və  hərəkətlərini göstərmək üçün hazır-

lanmış cədvəl, kataloq. 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

66

luqludur. Üst mərtəbənin dörd tərəfi eyvanlı olub sütunları daşdır və orta-

sında dörd qapılı bir otaq vardır. Binanın kürsüsünü başdan-başa daşlarla 

döşəmişlər.  

Binadan Kuhək təpəsinə doğru getdikdə  təpənin  ətəyində bir bağ da 

saldırmışdır. Orada da böyük bir saray inşa etdirmiş və onun içinə taxt ola-

raq böyük bir daş qoydurmuşdur, uzunluğu təxminən on dörd-on beş, eni 

yeddi-səkkiz, yüksəkliyi isə bir karidir. Bu böyük daşı xeyli uzaq bir yerdən 

gətirmişlər. Ortasında bir çat vardır və deyilənə görə, bu çat daş buraya gəti-

rildikdən sonra yaranmışdır. Bu bağda dörd qapılı otaq da (47 b) tikilmişdir. 

Divarları tamamən çini olduğundan ona çinixana deyirlər. Xüsusi adamlar 

göndərərək bunları Çindən gətirtmişdir.  

Səmərqənd qalasının içində  Məscidi-ləkləkə deyilən qədim bir bina 

var. Bunun ortasında yerə ayaqla vuduqda «lək-lək» deyə əks-səda gəlir. Bu, 

qəribə bir şeydir və sirrini heç kim bilmir.  

Sultan Əhməd Mirzə zamanında da bəylər çox bağ və bağça saldılar. 

Bunlardan Dərviş Məhəmməd Tarxanın çarbağı qədər səfalı, havalı və geniş 

mənzərəli yer az tapılar. Baği-meydanın bir az aşağısındakı bir yüksəkliyin 

üstündə Külbə çayırına baxan bir çarbağ daha salınmışdır ki, bütün çayır 

ayaq altındadır. Burada torpağı qat-qat düzəldərək gözəl qaraağaclar, bəyaz 

sərvlər və söyüdlər əkmişlər. Çox gözəl bir yerdir. Yeganə qüsuru böyük bir 

çayının olmamasıdır.  

Səmərqənd şəhəri fövqəladə dərəcədə abad şəhərdir. Bu şəhərin digər 

şəhərlərdə olmayan bir özəlliyi də vardır. Burada hər əsnafın ayrı birər baza-

rı vardır və beləcə, bir-birləri ilə qarışmırlar. Buna daim əməl edirlər. Yaxşı 

çörəkçiləri və aşxanaları vardır. Dünyada ən yaxşı kağız Səmərqənddə isteh-

sal olunur, cüvaz kağızı deyilən bu növ kağızın bütün materialı Kani-Gildən 

gəlir. Kani-Gil isə Qara su kənarındadır. (48 a) bu Qara suya abi-rəhmət də 

deyirlər. Səmərqəndin qırmızı  qədifə qumaşı  hər tərəfə ixraç edilir. Ətra-

fında gözəl çayır-çəmənlər vardır. Ünlü çayırlarından biri Səmərqənd şəhə-

rinin şərqində və bir az cənuba doğru bir ağac məsafədəki Kani-Gil çayırıdır. 

Abi-rəhmət də dedikləri Qara su Kani-Gilin ortasından axır. Yeddi-səkkiz 

dəyirman işlədəcək qədər suyu vardır

1

. Çayın  ətrafı tamamilə bataqlıqdır. 

Bu çayırın  əsl adı Kani-Abgirinişdir, lakin tarixlərdə daim Kani-Gil deyə 

yazırlar. Çox gözəl bir çayırdır. Səmərqənd sultanları bu çayırı iqamətgah 

edir və hər il buraya çıxıb bir-iki ay yaşayırlar. 

Bu çayırın bir az yuxarısında, cənub-şərqə doğru Xan Yurdu adında 

bir çayır da vardır. Səmərqəndin  şərqində  şəhərdən bir ağac məsafədədir. 

Qara Su bu çayırın içindən keçərək Kani-Gilə gedir. Bu Qara Su Xan Yur-

dunda elə bir şəkildə  qıvrılır ki, meydana gətirdiyi çıxıntı (toqqay

2

) içində 

                                                           

1

 Dəyirman suyu: axan suların miqdarını ölçmək üçün işlənən bir təbir.  

2

 Toqqay: çayın qıvrılması nəticəsində yaranan çıxıntıya verilən ad.  

BABURNAMƏ 

 

67

bir ordu enəcək qədər yer var. Buranın çıxış ağzı çox dardır və bu yerin əl-

verişli olduğunu görərərək Səmərqənd mühasirəsi zamanı bir neçə  dəfə 

burada oturmuşdum. Digər çayırlardan biri olan (48 b) Bödənə (bildirçin) 

qoruğu da Dilgüşa bağı ilə  Səmərqənd arasındadır. Göli-Məğaq çayırı isə 

Səmərqəndin bir az şimalına doğru və iki ağac qədər qərb tərəfindədir. Bura 

da gözəl bir çayırdır və bir tərəfində böyük bir göl olduğu üçün oraya Göli-

Məğaq çayırı da deyilir. Səmərqəndi mühasirə edəndə mən Xan Yurdunda 

oturduğum zaman bu çayıra da Sultan Əli Mirzə yerləşmişdi. 

Çayırlarından biri də Külbə çayırıdır. Bu çayır digərlərinə nəzərən da-

ha kiçıkdir. Şimalında Külbə kəndi və Kuhək çayı, cənubunda Baği-Meydan 

və Dərviş Tarxanın çarbağı, şərqində isə Kuhək təpəsi yerləşir. 

Səmərqəndin gözəl vilayətləri və tümənləri vardır.  Ən geniş vilayəti 

Səmərqəndin tayı olan Buxaradır. Səmərqəndin qərbində və ona iyirmi beş 

ağac məsafədə yerləşir. 

Buxaranın da bir neçə tüməni

1

 vardır. Şəhər çox gözəldir. Meyvəsi bol 

və gözəl olur. Qovunu fövqəladə yaxşı olur. Mavəraünnəhrin heç harasında 

Buxarada olduğu qədər bol və yaxşı qovun tapılmaz. Gərçi Fərqanə vilayə-

tində Axsinin mir-teymuri adlanan qovunu buranınkından daha ləzzətli və 

daha gözəldir, lakin Buxarada hər növ qovun bol və yaxşıdır. Buxaranm 

əriyi də məşhurdur. Buxara əriyi kimi ərik heç bir yerdə tapımaz. Qabığını 

soyub qurudur və nadir mal kimi vilayətdən (49 a) vilayətə göndərirlər. Mü-

layimət [bağırsaq yumşaqlığı] üçün fövqəladə yaxşı bir dərmandır. Quşu, 

toyuğu və qazı çoxdur. Mavəraünnəhrdə Buxara şərablarından daha qüvvətli 

şərab tapılmaz. Mən Səmərqənddə işki içdiyim ilk vaxtlarda Buxara şərab-

larını içirdim. 

Keş vilayəti Səmərqəndin cənubunda, doqquz ağac məsafədədir. Sə-

mərqənd ilə Keş arasında İtmək Dabanı adlı bir dağ vardır. Yontma üçün iş-

lənən daşları bu dağdan gətirirlər. Baharda ova və şəhərin hər yeri çox gözəl 

bir yaşıllığa büründügü üçün oraya Şəhrisəbz [Yaşil Şəhər] də deyirlər. 

Teymur bəy Keşdə doğulduğuna görə bu şəhəri paytaxt etməyə çalı-

şırdı. Keşdə böyük binalar tikdirdi. Divan qurmaq üçün özünə böyük bir qa-

lereya, sağ və sol tərəfinə tavaçı

2

 bəyləri ilə divan bəylərinin oturması üçün 

bir az kiçık iki qalereya da tikdirmişdir. Bir də ərizəçilərin oturması üçün bu 

divanxananın bir tərəfinə kiçık otaqlar inşa etdirmişdir. Bu qədər böyük 

qalereya dünyada az tapılar və Kisri qalereyasından daha böyük olduğu söy-

lənir.  

Bundan başqa, Keşə bir mədrəsə və bir də mavzoley tikdirmişdir. Ca-

hangir Mirzənın və digər bəzi övladlarının qəbrləri (49 b) oradadır. Amma 

Keşin  şəhər kimi inkişaf qabiliyyəti Səmərqənd qədər olmadığı üçün Tey-

                                                           

1

 Tümən: bir neçə mənası vardır: qəza (rayon), bölgə, on min, pul vahidi.  

2

 Tavaçı: qoşunda intizamı təmin edən, komandanın əmrlərini çatdıran subay. 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

68

mur bəy paytaxt olaraq Səmərqəndi seçmişdir. 

Qarşı vilayətinə Nəsəf və Nəxşəb də deyirlər. Qarşı moğolca bir söz 

olub məzar deməkdir. Ehtimal ki, bu ad buraya Çingiz xan istilasından sonra 

verilmişdir. Suyu azdır, baharı yaxşı keçir, əkini və qovunu yaxşı olur. Sə-

mərqəndin cənubunda və bir qədər də qərbə doğru on səkkiz ağac məsafə-

dədir. Yalnız qılquyruq

1

 dedikləri və bağrı-qaraya

2

 bənzər bir quş vardır ki, 

Qarşı vilayətində lap çoxdur, o tərəflərdə ona mürğaki-Qarşı [Qarşı quşu] 

deyirlər.  

Vilayətlərindən biri də Xüzar, digəri isə  Kərminə olub Səmərqəndlə 

Buxara arasındadırlar. Digər vilayətlərlə müqayisədə suyu ən bol vilayət 

olan Qara göl isə Buxaranın şimal-qərbində və yeddi ağac məsafədədir. 

Səmərqəndin gözəl tümənləri də vardır, eynən Soğd və ona yaxın di-

gər tümənlər kimi. Yar-yaylaqdan başlayaraq Buxaraya qədər kənd və mə-

murə olmayan tək bir ağaçlıq məsafə belə yoxdur. Bura elə  məşhurdur ki, 

Teymur bəy: «Mənim bir bağım var ki, uzunluğu otuz ağacdır» demiş  və 

bunu deyərkən də bu tümənləri nəzərdə tutmuşdur. 

Bu tümənlərdən biri olan Şavdar Səmərqənd şəhərinə və onun dış mə-

həllələrinə bitişikdir. Çox yaxşı bir tüməndir. Bir tərəfində  Səmərqənd ilə 

Şəhrisəbz arasındakı dağ (50 a) yerləşir. Kəndlərinin çoxu bu dağın ətəyin-

dədir. Bir tərəfində də Kuhək çayı vardır. Havası xoş, səfalı, suyu bol, mey-

vəsi çox və fövqəladə gözəl bir tüməndir. Misiri və  Şamı görən səyyahlar 

buraya bənzəyən başqa bir yer görmədiklərini söyləyirlər.  

Səmərqəndin bunlardan başqa tümənləri də vardır, lakin onlar yuxarı-

da bəhs edilənlər qədər [diqqətəlayiq] deyildir. Bu qədərlə kifayətləndik. 

Teymur bəy Səmərqəndin idarəsini [ən böyük oğlu] Cahangir Mirzəyə 

vermişdi və Cahangir Mirzənin ölümündən sonra onun böyük oğlu Məhəm-

məd Sultan Mirzəyə verdi. [Daha sonra isə Teymur bəyin oğlu] Şahrux Mir-

zə bütün Mavəraünnəhr vilayətini böyük oğlu Uluğ bəy Mirzəyə vermişdi. 

Uluğ bəy Mirzədən isə oğlu Əbdüllətif Mirzə aldı. Bu beş günlük fani 

dünya üçün elə danişmənd və ixtiyar atasını şəhid etdi.  

Uluğ bəy Mirzənin ölüm tarixi bu şəkildə zəbt edilmişdir: 

Uluğ bəy ki, bəhri-ülumi-xirəd 

Ki, dünyə vü dinra əzu bud poşt, 

Zi Abbas şəhdi-şəhadət çəşid, 

Şodəş hərfi-tarix «Abbas koşt»

3

. 

 

Uluğ bəy elmin və ağlın dənizi,  

Dünya və dinin dəstəyi idi, 

                                                           

1

 Qılquyruq: çox incə quyruqlu bir cins ördək, yabani toyuq, qır kəkliyi, fazan. 

2

 Bağrı-qara: quşun rənginə görə verilən bir sıfət olub sonra quşun adı yerinə keçmişdir.  

3

 «Abbas kuşt» sözlərinin əbcəd hesabı ilə cəmi hicri tarixlə 853-cü il (=1449/50) edir. 

BABURNAMƏ 

 

69

Abbasdan şəhadət balını daddı, 

 (Abbas tərəfindən öldürüldü). 

Tarixi  «Abbas öldürdü» oldu.  

Gərçi Əbdüllətif Mirzə də beş-altı-aydan artıq səltənət sürmədi. Necə 

ki bu məşhur beytdə söylənmişdir:  

Pədərküş padşahira nəşayəd, 

Əgər şayəd bə şeş mahəş nəpayəd. 

Atasını öldürən padşahlığa yaraşmaz, 

Əgər olsa belə, altı aydan çox səltənət sürməz. 

Onun ölüm tarixi də bu şəkildə zəbt edilmişdir: 

Əblüllətif kisrəvi-Cəmşid fər ki bud, 

Dər silki-bəndəqanəş Fəridun ü Zərdixuşt, 

Baba Hüseyn kuşt şəbi-cüməəş bə tir, 

Tarixəş in nəvis ki «Baba Hüseyn kuşt»

1

. 

  

Əbdüllətif Cəmşid kimi həşmətli bir padşahdı, (50 b) 

Firidun və Zərdüşd onun bəndələri arasındaydı. 

Baba Hüseyn cümə gecəsi onu oxla öldürdü. 

Tarixini belə yaz: «Baba Hüseyn öldürdü». 

Əbdüllətif Mirzədən sonra Səmərqənd taxtına Şahrux Mirzənin nəvəsi, 

İbrahim Sultan Mirzənin oğlu və Uluğ bəy Mirzənin kürəkəni olan Abdullah 

Mirzə keçdi. Bir il yarım-iki il qədər padşahlıq etdi. 

Ondan sonra iqdidarı  [Şahruxun böyük qardaşı Miranşahın böyük 

oğlu] Sultan Əbu Səid Mirzə ələ aldı və özü hələ sağ ikən böyük oğlu Sultan 

Əhməd Mirzəyə verdi. Beləliklə, Sultan Əbu Səid Mirzənin ölümündən son-

ra Sultan Əhməd Mirzə padşahlıq etdi. 

Sultan Əhməd Mirzənin ölümündən sonra Səmərqənd taxtına [qarda-

şı] Sultan Mahmud Mirzə oturdu. Sultan Mahmud Mirzədən sonra isə [oğlu] 

Baysunqur Mirzəni padşah etdilər. Tarxanlar üsyanları zamanı Baysunqur 

Mirzəni həbs edərək, kiçık qardaşı Sultan Əli Mirzəni bir-iki gün üçün taxta 

keçirdilər. Bu kitabda göstərildiyi kimi, Baysunqur Mirzə taxtı  təkrar  əldə 

etdi və Baysunqur Mirzədən də  mən aldım. Digər keyfiyyətlər isə bundan 

sonrakı vəqayede bildiriləcəkdir.  

 

BABURUN SƏMƏRQƏND TAXTINA 

ÇIXMASINDAN SONRA YARANAN QARIŞIQLIQ 

 

Səmərqənd taxtına oturduqdan sonra, Səmərqənd bəylərinə  əvvəllər 

olduğu  kimi yenə də inayət elədim. Bizimlə olan bəylərə də mövqe və ləya-

                                                           

1

 «Baba Hüseyn kuşt» sözlərinin əbcəd hesabı ilə cəmi hicri tarixlə 854-cü il (=1450/51) 

edir. 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

70

qətlərinə görə (51 a) ehsan və iltifat göstərdim. Sultan Əhməd Tənbələ isə 

digərlərindən daha artıq iltifat edildi, içki bəyləri zümrəsində ikən böyük 

bəylər cərgəsinə keçirildi. 

Səmərqəndi yeddi ay mühasirə edib böyük çətinliklərlə almışdıq və 

Tənbəl bizə qoşulan zaman əsgərin əlinə bəzi qənimətər keçmişdi. Bu arada 

Səmərqənd dışında bütün digər vilayətlər də mənim, ya da Sultan Əli Mir-

zənin idarəsinə öz istəkləri ilə girmişdilər. Bu üzdən də zatən bizə tabe ol-

muş vilayətlər yağmalana bilməzdi. Üstəlik, o günə qədər çox ağır bir yağ-

maya uğramış bu vilayətlərdən hər hansı bir şey almaq mümkün də deyildi. 

Əsgərin qəniməti tükəndi. Səmərqəndi alarkən şəhər o qədər xarab bir və-

ziyyətdə idi ki, hələ bir müddət yardıma, toxuma və özünə gəlməyə möhtac 

idi, insan oradan necə bir şey ala bilərdi. Bu üzdən əsgər çox sıxıntı çəkdi. 

Biz də onlara bir şey verə bilmədik. Evləri üçün də darıxdılar və beləliklə, 

tək-tək, iki-iki qaçmağa başladılar, ilk qaçan adam Xanqulu Bəyanqulu, ar-

dından  İbrahim Bəycik [Tağayi] oldu. Moğollar tamamən qaçdılar. Sonra 

isə Sultan Əhməd Tənbəl belə qaçdı. 

Bu iğtişaşın yatışdırılması üçün Xoca [Mövlana] qazını göndərdik. 

Uzun Həsən  (51 b) xoca ilə olduqca səmimiydi və ona güvənirdi. Xoca 

[Mövlana] qazı Uzun Həsənlə birlikdə bu qaçanların bir qismini cəzalandı-

racaq və bir qismini də bizim yanımıza göndərəcəkdi. Lakin bu iğtişaşa sə-

bəbiyyət verən və buradan qaçıb gedənləri pisliyə sövq edən adam, sən de-

mə, nankor Uzun Həsənin elə özü imiş. Sultan Əhməd Tənbəlin oraya get-

məsi ilə hamısının yamanlıqları üzə çıxdı. 

Səmərqəndi  ələ keçirmək üçün neçə ildir durmadan qoşun çəkirdik. 

Gərçi [moğol xanı və Baburun dayısı] Sultan Mahmud xanın, hər zaman ol-

duğu kimi, yenə heç bir köməyi dəyməmişdi, amma buna baxmayaraq Sə-

mərqəndin fəthindən sonra Əndicanı istəyirdi. Bu əsnada qoşunun böyük bir 

qismi və moğollarm hamısı qaçıb Əndicana və Axsiyə getmişdi. Uzun Hə-

sən ilə Tənbəl isə o vilayətlərin [Baburun qardaşı] Cahangir Mirzəyə veril-

məsini istədilər. Lakin bu vilayətlərin ona verilməsi bir çox səbəbdən müm-

kün deyildi. Səbəblərdən biri bu idi ki, bu haqda daha əvvəl verilmiş bir söz 

olmamasına baxmayaraq həmin vilayətləri xan istəyirdi.  İndi xan istədiyi 

halda, bu vilayətləri qalxıb Cahangir Mirzəyə versək, xan ilə bütün münasi-

bətlərimiz pozulardı. İkinci səbəb də o idi ki, bunlar oraları əsgərin qaçaraq 

o vilayətə getdiyi əsnada və təzyiq yolu ilə istəyirdilər. Əgər daha öncə (52 

a) arada belə bir şey qərarlaşdırılmış olsaydı, bəlkə  də ola bilərdi. Amma 

onların təzyiqinə kim boyun əyər ki? 

Moğollar və  Əndican  əsgərləri, bəylərin və içkilərin bir bölümü də 

Əndicana getmiş, Səmərqənddə  mənimlə birlikdə yaxşı-pis minə yaxın 

adam qalmışdı. İstədiklərini ala bilməyən Uzun Həsən və Tənbəl qaçıb ge-

dən və yersiz qorxulara qapılan adamları da özlərinə qoşdular ki, bu qor-

BABURNAMƏ 

 

71

xaqlar onsuz da Allahdan belə bir şey istəyirdilər. Beləliklə, Uzun Həsən və 

Tənbəl Axsi üzərindən Əndicana qoşun çəkərək öz pislik və düşmənliklərini 

açıq şəkildə biruzə verdilər. 

Tulun Xoca barin [əşirətinin] ən cəsur və qazax igidlərindən biri idi. 

Atam Ömər Şeyx Mirzə ona həmişə diqqət və qayğı göstərmişdi, mən də ye-

tişdirib bəy eləmişdim. Fövqəladə cəsur və qazax bir igid idi, hər cür iltifata  

layiq idi. Moğollar arasında hörmət və etimad edilən adamımız o idi. Moğol 

ulusu Səmərqənddən qaçmağa başlayanda əsgərlərə nəsihət edib yersiz qor-

xuları onların ürəklərindən çıxarmasrı  və onları  təhlükədən qoruması üçün 

Tulun Xocanı göndərmişdik. (52 b) Lakin bu fitnəçi və nankor adamlar əs-

gərləri o hala gətirmişdilər ki, vəd, nəsihət və təhdid heç bir fayda vermirdi. 

Tulun Xocanın köçü Ribatək-Örçünü deyilən iki su arasında idi. Uzun 

Həsən ilə Sultan Əhməd Tənbəl Tulun Xocanın üzərinə bir dəstə axınçı gön-

dərdilər və onu qəfil ovlayaraq ələ keçirib öldürdülər. Sonra da Uzun Həsən 

və Tənbəl Cahangiri də yanlarına alaraq gəlib Əndicanı mühasirə etdilər.