Baburnamə 3

Meydan müharibələri:  hər ikisi Sultan Hüseyn [Bayqara] Mirzə ilə 

olmaq üzrə iki meydan müharibəsi elədi. Birincisi Əstərabadda, ikincisi Ən-

dəxud civarında Çikmən deyilən yerdə oldu. İkisində də məğlubiyyətə uğ-

radı. İki kərə də Bədəxşanın cənubunda Kafiristana gedərək savaşdı, ona gö-

rə də  (26 b) fərmanlarının tuğrasında «Sultan Mahmud Qazi»

1

 yazırdı. 

Torpaqları:  [atası] Sultan Əbu Səid Mirzə ona Əstərabadı vermişdi. 

İraq hadisəsində

2

 Xorasana  gəldi. O zaman Hisar hakimi Qənbər  Əli bəy 

Sultan Əbu Səid Mirzənin əmrilə Hindistan əsgərini alaraq Mirzənin arxa-

sından  İraqa getməkdə idi və Xorasana gələndə Sultan Mahmud Mirzəyə 

qoşuldu. Sultan Hüseyn [Bayqara] Mirzənin yaxınlaşdığını eşidən Xorasan 

əhalisi hücuma keçərək Sultan Mahmud Mirzəni Xorasandan çıxardı. Sultan 

Mahmud Mirzə  də bu üzdən Səmərqəndə Sultan Əhməd Mirzənin yanına 

getdi. 

Bir neçə ay sonra isə  Əhməd Müştaq komandanlığında Seyid Bədr, 

Xosrov şah və digər bəzi igidlər Sultan Mahmud Mirzə ilə birlikdə qaçaraq 

Qənbər Əli bəyin yanına Hisara gəldilər. O gündən sonra da Kuhqa və Kuh-

tən dağlarının cənubundakı Termiz, Çağanyan, Hisar, Xutlan, Qunduz və 

Bədəxşan kimi vilayətlər Hinduquş dağına qədər Sultan Mahmud Mirzənin 

idarəsində idi. Böyük qardaşı Sultan Əhməd Mirzə öldükdən sonra onun vi-

layəti də Mahmud Mirzənin əlinə  keçmişdi. 

Uşaqları:  Sultan Mahmud Mirzənin beş  oğlu və on bir qızı vardı. 

Oğullarının  ən böyüyü Sultan Məsud Mirzə idi, anası  (27 a) Mir Büzürg 

Termizinin qızı idi. 

İkinci oğlu Baysunqur Mirzənin anası Pəşşə bəyim di. 

Üçüncü oğlu Sultan Əli Mirzənin anası Zəhra Bikə ağa adlı özbək bir 

cariyə idi. 

Dördüncü oğlu Sultan Hüseyn Mirzənin anası Mir Büzürgün nəvəsi 

Xanzadə bəyim idi. O, on üç yaşında, atası həyatda ikən Allahın rəhmətinə 

qovuşdu. 

Sultan Veys Mirzənin anası Yunus xanın qızı və mənim anamın kiçık 

bacısı olan Sultan Nigar xanımdı. 

Bu dörd mirzənin vəqayeləri bu kitabda müvafiq illərin olayları içində 

nəql ediləcək. 

Üç qızı Baysunqur Mirzənin doğma bacısı idi və bunların ən böyüyü 

Sultan Mahmud Mirzənin  əmisi Mənuçöhr Mirzənin oğlu Məlik Məhəm-

                                                           

1

 O dövrdə müsəlman olmayan şəxslərin idarə etdiyi torpaqlara hərbi səfərlərdə və sa-

vaşlarda iştirak edən hökmdarlara "qazi" ünvanı verilirdi.  

2

 Qaraqoyunlu Cahan şahın ölümündən sonra Ağqoyunlu Uzun Həsən İraqda və Azər-

baycanda güclənmiş, Cahan şahın oğlu Hüseynəli Əbu Səiddən kömək istəmişdi. Əbu Səid 

Azərbaycana girdikdən sonra ordusuyla Qarabağda qışlarkən qıtlıq baş vermiş, Uzun Həsən 

onu yaxalayıb öldürmüşdü (rəcəb 873=1469-un əvvəli).  

  

BABURNAMƏ 

 

45

məd Mirzəyə ərə verilmişdi. 

Digər beş qızı Mir Büzürgün [Termizi] nəvəsi Xanzadə bəyimdən idi. 

Böyüyünü Sultan Mahmud Mirzənin ölümündən sonra Əba Bəkr Kaşğariyə 

(27 b) verdilər. 

İkinci qızı Bikə bəyim idi. Sultan Hüseyn [Bayqara] Mirzə Hisarı mü-

hasirə edəndə bu qızı Sultan Əbu Səid Mirzənin qızı Payəndə Sultan bəyim-

dən olan Heydər Mirzə adlı oğluna almış və sülh bağlayaraq Hisardan çəkil-

mişdi. 

Üçüncü qızı Ağ bəyim idi. 

Dördüncü qızı Ay bəyim idi; Sultan Hüseyn [Bayqara] Mirzə Qunduz 

üzərinə  gəldiyi və Ömər  Şeyx Mirzənin də kömək üçün Əndican  əsgərilə 

birlikdə  oğlu [Baburun kiçık qardaşı] Cahangir Mirzəni göndərdiyi zaman 

Cahangir Mirzə ilə nişanlanmışdı. [Xosrov şahın kiçık qardaşı] Baqi Çağan-

yani 910-cu ildə [1504/5] Amu-Dərya sahilində  gəlib mənə qoşulanda bu 

bəyimlər də anaları ilə birlikdə Termizdə idilər və onlar da Baqi Çağanyani-

nin köçü ilə gəldilər. Biz Gahmərdə çatanda da Ay bəyim Cahangir Mirzə 

ilə ailə qurdu və ondan yalnızca bir qızı oldu. İndi nənəsi Xanzadə bəyimlə 

birlikdə Bədəxşan vilayətində yaşayırlar. 

Beşinci qızı Zeynəb Sultan bəyim idi. Kabili aldığım zaman anam 

Qutlu Nigar xanımın israrı ilə onunla evlənmişdim, yaxşı keçinə bilmədik, 

iki-üç il sonra çiçək xəstəliyindən vəfat etdi. 

Qızlarından biri də Məxdumə (Məxdum) Sultan bəyimdir, Sultan Əli 

Mirzənin doğma böyük bacısıdır, hazırda Bədəxşan vilayətində olur. 

Cariyələrindən də iki qızı olmuşdu. Birinin (28 a) adı  Rəcəb Sultan, 

digərinin adı Mühib Sultan xanımdır. 

Qadınları:  böyük arvadı Mir Büzürg Termizinin qızı olan Xanzadə 

bəyim idi. Mirzə onu dəlicəsinə sevirdi. Sultan Məsud Mirzənin anasıydı. O 

öləndə Mirzə çox matəm tutdu. 

Bundan sonra Mir Büzürgün nəvəsi və Xanzadə bəyimin əmisi qızını 

aldı. Ona da Xanzadə bəyim deyirdilər. Beş qızının və bir oğlunun anasıydı. 

[Digər arvadı olan] Pəşşə bəyim qaraqoyunlunun baharlı oymağı türk-

mən bəylərindən Əli Şir (Şükür) bəyin qızıydı. Əvvəlcə baranlı qaraqoyun-

lularından Cahan Şah Mirzənin oğlu Məhəmməd (Məhəmmədi) Mirzəyə ərə 

getmişdi. Ağqoyunlu Uzun Həsən Azərbaycanı və İraqı Cahan Şah oğulla-

rının əlindən alanda Əli Şir (Şükür) bəyin oğulları da beş-altı min qaraqo-

yunlu türkmən ailəsi ilə birlikdə  gəlib Sultan Əbu Səid Mirzəyə bağlan-

mışdılar. Sultan Əbu Səid Mirzənin məğlub olmasından sonra bir müddət də 

bu vilayətlərdə qaldılar, sonra Sultan Mahmud Mirzə Səmərqənddən Hisara 

gələndə gedib onun xidmətinə girdilər. Sultan Mahmud Mirzə Pəşşə bəyimi 

elə o vaxt almışdı, Bu qadın onun bir oğlunun və üç qızının anasıydı. 

Digər arvadı olan Sultan Nigar xanımın nəsəbi xanlar sırasında açıq-

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

46

lanmış və ondan bəhs edilmişdir. 

Xeyli məşuqəsi (28 b) və cariyəsi də vardı. Ancaq ən mötəbəri özbək-

lərdən Zöhrə Bikə ağa idi və onu Sultan Əbu Səid Mirzə həyatda ikən gənc-

liyində almışdı. Bir oğlunun və bir qızının anasıydı. 

Digər cariyələri də çoxdu. Onların ikisindən, yuxarıda adı çəkilən iki 

qızı olmuşdu. 

Əmirləri: Xosrov şah türküstanlı qıpçaqlardandı. Gəncliyində tarxan 

bəylərinə yaxın xidmətlərdə olmuşdu. Bəlkə də çöhrə idi. Sonra Məzid bəy 

Arğunun xidmətinə girdi, o da ümumən ona iltifat göstərmişdi. İraq məğlu-

biyyətində Sultan Mahmud Mirzəyə qoşulub yolda gələrkən şücaət göstər-

diyi üçün Sultan Mahmud Mirzə də ona iltifat etmişdi. Sonralar fövqəladə 

böyümüş və Sultan Mahmud Mirzə həyatda ikən əsgəri hardasa beş-altı mi-

nə çatmışdı. Bədəxşanı  çıxmaqla, Amu-Dəryadan Hindıquş dağına qədər 

olan vilayətlər bütünlüklə ona aid idi. 

Ziyafətləri və cömərdliyi yaxşı idi. Əlində olanı yeməkdən çəkinməz-

di. Mala qiymət verib onu əldə etməyi bacardığı kimi bol-bol da sərf edirdi. 

Sultan Mahmud Mirzədən sonra, onun oğullarının zamanında da çox yük-

səlmiş və əsgəri iyirmi minə yaxınlaşmışdı. 

Namaz qılması və haram yeməməsi ilə birlikdə batil və fasiq, axmaq, 

anlayışsız (29 a) və nankor bir adamdı. Beş günlük fani dünya üçün özünün 

böyütdüyü, vəlinemətinin oğullarından birini kor elədi, digərini isə öldürdü. 

Allah nəzdində asi və xalqın gözündə rədd edilmiş oldu, qiyamətə qədər lə-

nətlənməyə və nifrətə layiq biri oldu. Bu müvəqqəti dünya üçün belə pis iş-

lər gördü. 

Bu qədər abad vilayətə, bu qədər çox və silahlı  əsgərə sahib olduğu 

halda bir toyuğa qarşı belə müharibə eləmədi. Bu kitabda yeri gəldikcə on-

dan təkrar bəhs ediləcəkdir. 

Başqa bir əmiri  Məhəmməd Elçi-Buğa: koçindi. Sultan Əbu Səid 

Mirzənin bir davası zamanı, Bəlx qapısında həzarə müharibəsində, qovğaya 

qarışmış və yumruq atmışdı. Cəsur bir adamdı. Mirzəyə hər zaman xidmət 

edirdi və Mirzə  də onun fikrinə görə  hərəkət edirdi. Sultan Hüseyn [Bay-

qara] Mirzə Qunduzu mühasirə edəndə, Xosrov şaha paxıllığı üzündən az 

əsgərlə  və zirehsiz olduğu halda bir gecə basqına getdi, ancaq heç bir şey 

edə bilmədi. O qədər çox əsgərə qarşı nə edə bilərdi ki? Arxasından təqibçi 

göndərildi, axırda özünü çaya atdı və boğuldu. 

Başqa bir əmiri Əyyub [Bəyçik] Sultan Əbu Səid Mirzənin yanında, 

Xorasan çöhrə bölüyündə xidmət edirdi. Cəsur bir adamdı. [Sultan Mahmud 

Mirzənin oğlu] Baysunqur Mirzənin bəy-atəkəsiydi. Yeməyi və geyinməsi 

qəribə idi. Lağlağıydı. Sultan Mahmud Mirzə (29 b) ona bihəya (utanmaz) 

deyə xitab edirmiş. 

Başqa bir əmiri Vəli Xosrov şahın kiçık qardaşıydı. Adamlarına yaxşı 

BABURNAMƏ 

 

47

baxırdı. [Sultan Mahmud Mirzənin oğulları olan] Sultan Məsud Mirzənin 

gözünə mil çəkilməsinə və Baysunqur Mirzənin öldürülməsinə səbəb oldu. 

Hamının qiybətini edirdi. Pis və əxlaqsız, özündən bədgüman, bəd fikirli və 

alçaq bir adam idi. Özündən başqa heç kimi heç bir işdə bəyənməzdi. Mən 

Qunduz vilayətindən gələrək Duşi civarında Xosrov şahı adamlarından ayı-

randa, özünə də getməsi üçün izin verəndə Vəli də özbək təhlükəsindən qaç-

maq üçün Əndərab və Siraba gəlmişdi. O civardakı aymaqlara hücum edib 

yağmaladıqdan sonra bizə qoşulmaq üzrə Kabilə gəldi. Daha sonra Məhəm-

məd Şeybani xanın yanına getdi və Səmərqənd şəhərində başı kəsildi. 

Başqa bir əmiri Şeyx Abdullah Barlas idi. Əba Bəkr Mirzə ilə Sultan 

Mahmud xanın bibisi olan Şah Sultan Məhəmmədin qızıyla evli idi. Çox dar 

paltar geyinirdi. Həlim və əsalətli bir adamdı. 

Başqa bir əmiri Mahmud Barlas Nundaqlı barləslardandı. Sultan Əbu 

Səid Mirzənin yanında bəy idi. Sultan Əbu Səid Mirzə  İraq vilayətini  ələ 

keçirdikdən sonra [=1468] Kirmanı Mahmud Barlasa vermişdi. [Sultan 

Mahmud Mirzənin kiçik qardaşlarından və eynı zamanda Baburun əmilə-

rindən biri olan] Əba Bəkr Mirzə (30 a) Məzid bəy Arğun və qaraqoyunlu 

türkmən bəylərilə birləşərək Sultan Mahmud Mirzənin üzərinə Hisara 

hücuma keçəndə Sultan Mahmud Mirzə Səmərqəndə böyük qardaşınin yanı-

na getdi [=1469], ancaq Mahmud Barlas Hisarı  təslim etməyərək yaxşı 

müdafiə etdi. Şairdi və divan tərtib etmişdi. 

 

BAYSUNQUR MİRZƏNİN SƏMƏRQƏND TAXTINA ÇIXMASI 

 

Sultan Mahmud Mirzənin ölümündən sonra Xosrov şah bu hadisəni 

əhalidən gizləyərək xəzinəyə  əl uzatdı. Belə bir xəbər heç gizli qalarmı? 

Dərhal bütün şəhər xalqına yayıldı. Səmərqənd əhalisi üçün o gün böyük bir 

bayramdı. Əsgər və xalq Xosrov şaha hücum etmək istədi. Əhməd Hacı bəy 

və tarxan bəyləri qovğanı yatışdıraraq Xosrov şahı şəhərdən çıxarıb Hisara 

göndərdilər. 

Sultan Mahmud Mirzə həyatda ikən Hisarı böyük oğlu Sultan Məsud 

Mirzəyə, Buxarayı isə Baysunqur Mirzəyə vermiş və oğullarını oralara gön-

dərmişdi. Buna görə də öldüyü zaman heç biri yanında deyildi. 

Xosrov şahı çıxardıqdan sonra Səmərqənd və Hisar bəyləri birləşib or-

taq qərara gəldilər: adam göndərərək Buxarada olan Baysunqur Mirzəni gə-

tirdib Səmərqənd taxtına oturtdular. Baysunqur Mirzə padşah olanda on sək-

kiz yaşında idi. 

Bu əsnada [Baburun dayısı] Sultan Mahmud xan Sultan Cüneydin, (30 

b) Barlasın və digər bəzi Səmərqənd böyüklərinin sözünə uyub əsgərini top-

ladı və Səmərqənd taxtını istəyərək Kənbay civarına gəldi. 

Səmərqənddəki Baysunqur Mirzə də çox qüvvətli və təchizatlı qoşunla 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

48

onun qarşısına çıxdı. Kənbay civarında meydan müharibəsi oldu. Moğol əs-

gərinin ən mühüm bölümünü idarə edən Heydər Göyəldaş önçü idi və əsgə-

rinin hamısı atdan enərək ox atırdı. Ancaq adlı-sanlı və qeyrətli Səmərqənd 

və Hisar igidləri qrubu atlarını onların üstünə sürəndə Heydər bəyin ko-

mandanlığında olanların hamısı atların ayaqları altında qaldı. Bunlar yenil-

diyinə görə digərləri də savaşmayaraq yenildilər. Moğolların çoxu tələf oldu 

və Baysunqur Mirzənin hüzurunda bir çoxunun başı kəsildi. Ölülərin çoxlu-

ğundan üç dəfə onun çadırının yerini dəyişdirmək məcburiyyətində qaldılar. 

 

BABURUN İSFƏRANI MÜHASİRƏYƏ ALMASI 

 

Manlıq elindən olan İbrahim Saru kiçıkliyindən bəri atamın xidmətin-

də çalışaraq bəylik rütbəsinə  qədər yüksəlmiş, sonra bir qəbahəti üzündən 

qovulmuşdu. O bu əsnada  İsfəra kurqanına girib Baysunqur Mirzə adına 

xütbə oxudaraq mənə müxalifət etdi. 

Şaban ayında [=1495 aprel-may] İbrahim Sarunun fitnəsini dəf etmək 

niyyətilə (31 a) qoşuna hərəkət əmri verildi. Həmin ayın sonlarında İsfəranı 

mühasirəyə almağa başladıq. O gün igidlər öz başlarına hərəkət etdilər və 

oraya çatar-çatmaz kurqanın bayır tərəfində hələ tamamlanmamış bir isteh-

kamı ələ keçirdilər.  

Seyid Qasım eşik-ağa o gün hamıdan daha yaxşı hərəkət edərək qılınc 

çalmaqda başqalarını geridə qoydu. Orada Sultan Əhməd Tənbəl və  Mə-

həmməd Dost Əli Tağayi də  qılınc çaldı, ancaq bahadırlıq payəsini

1

 Seyid 

Qasım aldı. Bahadırlıq payəsi moğollarda  əski bir adətdir. Hər bayram və 

ziyafətdə daha yaxşı  qılınc işlədən adama bahadırlıq payəsi verilir. Şahru-

xiyyəyə dayım Sultan Mahmud xanı görməyə gedəndə bahadırlıq payəsini 

yenə Seyid Qasım almışdı.  

Müharibənin ilk günündə ata-əkəm Xudaverdi bəyə  zəmbərək

2

 oxu 

dəyib öldürdü. Zirehsiz savaşdığı üçün bəzi igidlər öldü, bir çoxu da yara-

landı,  İbrahim Sarunun yanında zəmbərək atan bir adam vardı, fövqəladə 

dərəcədə yaxşı atırdı. Onun kimi yaxşı zəmbərək atan görünməmişdir. Xal-

qın çoxunu yaralayan o idi. Kurqanı alandan sonra mənim xidmətimə girdi. 

Mühasirə uzanınca üç-dörd yerdə divarlar ucaldılması, lağımlar qazıl-

ması (31 b) və qalanın alınması üçün lazımi işlərlə ciddi şəkildə məşğul ol-

mağa dair əmrlər verildi. Mühasirə qırx gün qədər sürdü. Nəhayət, İbrahim 

Saru aciz qaldı. Xoca Mövlana qazının vasitəçiliyi ilə qulluğu qəbul edərək, 

                                                           

1

 Bahadırlıq payəsi: çuldu, yaxud  bahadurluq ülüşü:  savaşda göstərilən  şücaətə görə  

hökmdarın hüzurunda verilən maddi mükafat üçün işlənən termin.  

2

 Zəmbərək: holuqlu taxtaya bağlı qurma yaydan və dörd guşəli, baş barmaq qalınlığın-

da, ucu dəmirli, arxasında düz uçmağı təmin edən lələyi olan oxdan meydana gələn atəşsiz 

silah növü. Əsgərin zirehlərini dələcək gücdədir. 

BABURNAMƏ 

 

49

şəvval ayında [=1495 iyun] qılınc və oxdanını boynuna asaraq gəlib xidmə-

timizə girdi və kurqanı təhvil verdi. 

 

BABURUN XOCƏNDİ GERİ ALIB 

SULTAN MAHMUD XANLA GÖRÜŞMƏSİ 

 

Xocənd uzun müddətdən bəri Ömər Şeyx Mirzənin idarəsində idi. An-

caq bu xaos zamanı və orada iş başındakıların maymaqlığı üzündən [Ömər 

Şeyx Mirzənin böyük qardaşı, Baburun ən böyük əmisi] Sultan Əhməd 

Mirzəyə keçmişdi. Bu qədər yaxınında olduğumuz üçün onun üstünə də yü-

rüdük. Xocənddə Mir Moğulun atası Əbdülvəhhab Şiğavul vardı. Yaxlaşan 

kimi şəhəri problemsiz təhvil verdi. 

Bu zaman Sultan Mahmud xan Şahruxiyyəyə  gəlmişdi. Bundan bir 

müddət öncə Sultan Əhməd Mirzə Əndican civarına gələndə, yuxarıda bəhs 

edildiyi üzrə, xan da gəlib Axsini mühasirəyə almışdı. «Madam aradakı mə-

safə bu qədər yaxındır, xan da atamın və böyük qardaşımın yerindədir, ge-

dib ziyarət edərək ehtiram göstərsəm, bu surətlə həm keçmişdəki incikliklər 

ortadan qalxar, həm də uzaqda və yaxında bunu eşidən və görənlər üçün də 

yaxşı olar» deyə düşündüm. 

Beləcə gedib Şahruxiyyənin kənarında Heydər bəyin [Göyəldaş] sal-

dırdığı bağda onu ziyarət etdim. Bağın ortasına qurulmuş (32 a) böyük bir 

çadırda oturmuşdu. Çadıra girincə üç dəfə yükündüm. Xan da sayğı göstə-

rərək yerindən qalxdı. Salamlaşıb dönərək təkrar yükündükdən sonra məni 

yanına çağırdı, çox şəfqət və mehribanlıq göstərdi.  

Bir-iki gün sonra Kəndirli keçidi üzərindən Axsi və Əndican tərəfə hə-

rəkət etdim. Axsiyə gəlib atamın məzarını ziyarət etdim. Axsidən cümə na-

mazı vaxtı çıxdım və Bəndi-Salar yolu üzərindən axşam namazıyla yatsı na-

mazı arasında Əndicana gəldim. Bu Bəndi-Salar yolu doqquz ağacdır. 

Əndican vilayətinin köçərilərindən olan çuğraq çox iri, beş-altı min ai-

ləlik bir eldir. Fərqanə ilə Kaşğar arasındakı dağlarda yaşayırlar. At və qo-

yunları çoxdur. O dağlarda öküz yerinə kutas

1

 bəsləyirlər. Kutasları da çox-

dur. Dağları sarp və sınırda olduğu üçün vergi verməyə çox da istəkli görün-

mürlər.  Əsgərin komandasını Qasım bəyə [Koçin] verərək oralardan mal 

alıb əsgərə bəzi şeylər gətirməsi üçün çuğraqların üstünə göndərdim. İyirmi 

minə yaxın qoyun, min-min beş yüz də at alıb əsgərə payladı. 

Əsgər çuğraq sərəfindən qayıdan kimi Ura-Təpə üzərinə yürüdük. (32 

b) Bura bir müddət Ömər  Şeyx Mirzənin idarəsində olmuş, Mirzənin ölə-

cəyi il əlindən çıxmışdı. İndi isə orada Baysunqur Mirzə adından onun kiçık 

qardaşı Sultan Əli Mirzə vardı. Sultan Əli Mirzə gəlişimizi xəbər alınca Pel-

qar və Məsiha dağlarına çıxmış, Ura-Təpədə ata-əkəsi Şeyx Zünnunu [Ar-

                                                           

1

 Kutas: bir dağ öküzü növü. 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

50

ğun] qoymuşdu. 

Xocənddən keçib yarı yola gələndə Xəlifə [Nizaməddin Əli Barlas] el-

çi olaraq Şeyx Zünnunun yanına göndərildi. O axmaq və alçaq adam müsbət 

bir cavab vermək bir yana, Xəlifəni həbsə ataraq öldürülməsini  əmr etdi. 

Əcəli gəlmədiyi üçün Xəlifə qurtularaq, min cür məşəqqət və əzab çəkərək 

piyada və çılpaq bir halda iki-üç gün sonra yanımıza gəldi. 

Ura-Təpə civarına çatdıq. Qış yaxınlaşdığı üçün əhali çöldəki məhsul-

larını tamam yığmışdı. Bu üzdən bir neçə gün sonra Əndicana qayıtdıq. 

Bizim geri qayıtmağımızın ardından [Sultan Mahmud] xanın adamları 

Ura-Təpənin üstünə yürüdülər. Ura-Təpəlilər müqavimət göstərə bilmədən 

şəhəri buraxıb çıxdılar. Xan da Ura-Təpəni [Baburun xalası oğlu] Məhəm-

məd Hüseyn Gürgana [Duğlat] verdi. Ura-Təpə o gündən etibarən 908-ci ilə 

[=1502/3] qədər Məhəmməd Hüseyn Gürganın idarəsində qaldı. 

     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

FƏRQANƏ - 901 (21 SENTYABR 1495 – 9 SENTYABR 1496) 

 

DOQQUZ YÜZ BİRİNCİ İLİN HADİSƏLƏRİ 

BABURNAMƏ 

 

51

 

SULTAN HÜSEYN MİRZƏNİN HİSARI 

MÜHASİRƏ ETMƏSİ VƏ GERİ ÇƏKİLMƏSİ 

 

Sultan Hüseyn [Bayqara] Mirzə qışda Xorasandan Hisara (33 a) qoşun 

çəkərək Termiz [çayının] qarşı sahilinə gəldi. Sultan Məsud Mirzə də əsgə-

rini toplayaraq Termizin digər sahilinə  gəlib yerləşdi. Xosrov şah Qunduz 

kurqanının müdafiəsini qüvvətləndirdi və kiçık qardaşı Vəlini qoşuna başçı 

qoyaraq Sultan Məsud Mirzənin yanına göndərdi. [Hər iki ordu] qışın xeyli 

hissəsini çay kənarında keçirdi və sudan keçə bilmədi. 

Sultan Hüseyn Mirzə  iş bilən və  təcrübəli bir padşah idi. Qunduza 

doğru, çayın yuxarı tərəfinə getdi. Qarşısındakı əsgərin diqqətini yayındırıb 

Əbdüllətif Bəxşi komandanlığında beş-altı yüz seçmə adamını Kilif keçi-

dinə göndərdi. Qarşı tərəfdəki əsgərlər bu işdən hali olana qədər Əbdüllətif 

Bəxşi adamlarıyla birlikdə Kilif keçidini keçərək çayın qarşı  kənarını  zəbt 

etdi. Bu barədə Sultan Məsud Mirzəyə xəbər çatanda Xosrov şahla Vəli dər-

hal onların üstünə hücum çəkməyi israrla təklif etdilər. Ancaq Sultan Məsud 

Mirzənin cəsarətsizliyindən və ya Vəlinin müxalifi olan Baqi Çağanyaninin 

fikrinə uymasından çayı keçən bu adamların üstünə getməyərək məğlub ki-

mi Hisar tərəfinə qayıtdılar. 

Sultan Hüseyn Mirzə çayı keçərək [oğulları] Bədiüzzaman Mirzə, İb-

rahim Hüseyn [Mirzə], Məhəmməd Vəli bəy və Zünnun bəy Arğunu Xosrov 

şahın üstünə ilqar

1

 olaraq  göndərdi, Müzəffər [Hüseyn] Mirzə  (33 b) ilə 

Məhəmməd Burunduq Barlası Xutlan üzərinə yolladı, özü isə Hisar üzərinə 

gəldi. Hisara yaxınlaşanda Hisardakılar bundan xəbərdar oldular. 

Sultan Məsud Mirzə Hisarda qalmağa imkan tapa bilmədi və Kəmrud 

çayını yuxarı tərəfindəki Siprə-Tağ yolu ilə Səmərqəndə, kiçık qardaşı Bay-

sunqur Mirzənin yanına getdi. Vəli də Xutlana doğru çəkildi. Hisar kurqanı-

nı isə Baqi Çağanyani, Mahmud Barlas və Qoç Bəyin babası Sultan Əhməd 

bəy gücləndirdi. Bir neçə il bundan əvvəl  Şeybani xandan ayrılıb Sultan 

Mahmud Mirzənin xidmətinə girən Həmzə Sultan ilə Mehdi Sultan bütün 

özbəkləri ilə birlikdə, Məhəmməd Duğlat ilə Sultan Hüseyn Duğlat isə Hisar 

vilayətindəki moğollarla birlikdə bu qarışıqlıq zamanı Qara-Təkinə doğru 

çəkildilər. Sultan Hüseyn Mirzə bu xəbərləri eşidən kimi [oğlu] Əbülmöh-

sün Mirzə ilə bəzi igidlərini Sultan Məsud Mirzənin arxasından Kəmrud də-

rəsinin yuxarısına göndərdi. Dərəyə girdikləri vaxt arxadan çatdılar, ancaq 

heç bir şey eləyə bilmədilər. Mirzə bəy Frəngibaz [orada] qəhrəmancasına 

qılınc çaldı. 

Sultan Hüseyn Mirzə əlavə olaraq İbrahim Tarxanı və Yaqub Əyyubu 

                                                           

1

 İlqar/ilgər: bu terminlə çox sürətli hərəkət edən yüngül silahlı bölük, yaxud kiçik hərbi 

dəstə və ya hissə nəzərdə tutulmuş olmalıdır. Bax: Qeydlər və izahlar. 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

52

da bir qədər əsgərlə birlikdə Həmzə Sultanın və moğollarm üstünə Qara-Tə-

kinə göndərmişdi. Bunlar da [onların] arxalarından yetişərək Qara-Təkində 

vuruşdular, Sultan Hüseyn Mirzənin (34 a) axınçılarını məğlub edərək bəy-

lərin çoxunu ələ keçirdilər, ancaq təkrar azad elədilər. 

Belə olduqda Həmzə Sultan, Mehdi Sultan, Həmzə Sultanın oğlu Ma-

maq Sultan, sonralar Məhəmməd Duğlat Hisari adıyla tanınacaq Məhəm-

məd Duğlat, Sultan Hüseyn Duğlat və bu sultanların idarəsindəki özbəklər 

ilə Hisar vilayətində yaşayan və Sultan Mahmud Mirzənin adamları olan 

moğollar bizim xidmətimizə girmək istəyərək ramazan ayında [=1946 may-

iyun] Əndicana gəldilər. O zaman teymurilərin adətinə uyğun olaraq döşək 

üstündə otururdum. Həmzə Sultan, Mehdi Sultan və Mamaq Sultan gəlincə 

bunlara hörmət əlaməti olaraq ayağa qalxıb döşəkdən endim və onlarla gö-

rüşdüm. Sultanlara sağ  tərəfimdə bağdaş qurdurdum. Məhəmməd Duğlat 

Hisarinin komandanlığındakı bütün moğollar gəldilər və xidmətimə girmək 

istədilər. 

Sultan Hüseyn Mirzə  gəlib Hisar kurqanını mühasirəyə aldı. Lağım 

açmaq, kurqana hücum etmək, daş atmaq və qazan

1

 qurmaq işləriylə gecə-

gündüz durmadan uğraşırdı. Dörd-beş yerdə lağım açıldı. Şəhər tərəfindəki 

qapıda açılan lağım xeyli irəliləmişdi. Kurqan içində olanlar da öz lağımla-

rını açıb bu lağımı tapdılar və (34 b) yuxarıdan buraya tüstü buraxdılar. Am-

ma Mirzənin adamları öz lağımlarını bağlayanda tüstü yuxarı, kurqanı qoru-

yanların özünə qayıtdı. Kurqanı qoruyanlar can hövlünə düşərək qaçdılar. 

Axırda su gətirib tökərək bayırdan girənləri lağımla qaçmağa məcbur etdilər. 

Bir dəfə də bir neçə ürəkli igid yuxarı çıxıb lağımın yanındakıları qaçırtdı. 

Bir dəfə isə Mirzənin olduğu  şimal tərəfdən qazan qurub çoxlu daş 

ataraq qalanın bir bürcünü zədələmişdilər. Yatsı namazı vaxtı bürc yıxıldı. 

Bəzi igidlər dərhal hücum etmək istədilər. Ancaq Mirzə gecə olduğu üçün 

izin vermədi. Kurqandakılar isə sabaha qədər bürcü tamamilə təmir etmişdi-

lər. Ertəsi gün də müharibə olmadı. Bu iki-iki ay yarımda bütün iş lağım aç-

maq, qalacıqlar qurmaq və daş atmaqdan oyana keçmədi.  Əsaslı bir savaş 

olmadı. 

Bədiüzzaman Mirzənin idarəsində Xosrov şahın üstünə göndərilən qa-

filə Qunduzdan üç-dörd ağac qədər aşağıda bir yerə gələndə Xosrov şah bü-

tün adamlarını döyüş qaydasında düzərək Qunduzdan çıxdı  və ertəsi gün 

Bədiüzzaman Mirzənin əsgərinin üstünə yürüdü. O qədər mirzənin və sərdar 

bəyin (35 a) adamları Xosrov şahın adamlarının iki misli qədər olmasa da, 

bir yarım misli olduğu halda ehtiyat edərək səngərdən çıxmadılar. Xosrov 

şahın  əsgəri yaxşı-pis, böyük-kiçık dörd-beş min qədər idi. Xosrov şah bu 

fani dünya üçün və bivəfa nökər-naibi üçün bunca zülm və ədalətsizliyi özü-

nə adət etmiş, bunca böyük vilayətlər almış və bu qədər çox adam saxlamaq 

                                                           

1

 Qazan: əslində böyük tava mənasına gələn bu söz böyük top anlamında da işlənir. 

BABURNAMƏ 

 

53

yolunu seçmiş (ömrünün sonuna doğru adamlarının sayı  təqribən iyirmi-

otuz minə çıxmışdı, torpaqları isə öz padşahının və mirzələrin torpağından 

daha çox idi) bir adam idi. Bu iş onun həyatında gördüyü yeganə  iş oldu. 

Xosrov şah və onun tabeliyindəkilər bu iş sayəsində sərdarlıq və cəsarətdə 

nam qazandılar, səngərdən çıxmayanlar isə öz qorxaqlığı  və  cəsarətsizliyi 

ilə bədnam oldular. 

Bədiüzzaman Mirzə oradan çəkilərək çox çətinliklə Taliqanın böyük 

bağına gəldi. Xosrov şah özü Qunduz kurqanında idi, kiçık qardaşı  Vəlini 

isə Mirzəni narahat edəcək bəzi qarışıqlıqlar çıxarmaq üçün bir dəstə seçmə 

igidlə birlikdə İşkəmiş, Fülula və ətraf dağların ətəklərinə göndərmişdi. Mü-

hib Əli Qurçu da bir dəstə yaxşı igidlə birlikdə gəlmişdi və Xutlan çayının