Backup of Uz Qabigi

§ 15.5. Qalaktik dumanlıqlar
Qalaktikada ulduzlardan başqa ümumi halda ulduzlara-rası maddə adlanan çoxlu sayda dumanlıqlar vardır. Duman-lıqlar aşağıdakı qruplara bölünür:

1. 
   Qaz dumanlıqları;
   
2. 
   Toz dumanlıqları;
   
3. 
   Qaz - toz dumanlıqları;
   

Qaz dumanlıqlarında maddə atom, molekul və ionlardan ibarətdir. Toz dumanlıqları isə ölçüləri çox kiçik olan (~10^-5 sm) toz dənələrinə bənzər zərrəciklərdən ibarətdir. Daha öncə dediyimiz kimi ulduzlararası maddə Qalaktikanın kütləsinin təxminən 1.5-2% -ni təşkil edir. Qalaktikanın əsas kütləsi ul-duzlarda cəmlənmişdir.

Astronomiyada Qaz dumanlıqları daha böyük maraq do-ğurur. Onlarda fiziki şərait ulduz atmosferlərindəki fiziki şə-raitdən əsaslı surətdə fərqlənir.

Qaz dumanlıqları içərisində planetar dumanlıqlar xüsusi-lə maraqlıdır.

Şəkil 15.4-də planetar dumanlıq göstərilmişdir.

Onlar xarici görünüşünə görə planet diskinə bən-zəyir və ona görə də "planetar" adı al-mışlar. Planetar dumanlıqların mər-

kəzİndə temperatU- Şəkü 15.4. Planetar dumanlıq

ru 25000-300000К olan isti ulduz yerləşir. Mərkəzi ulduzun ətrafındakı dumanlığın temperaturu təxminən 100К, radiusu təxminən 10¹⁸km, kütləsi

M=10^-6M© » 10²⁷q

olur.

Spektroskopik yolla müəyyən olunmuşdur ki, planetar dumanlıqlar 10-30 km/s sürətlə genişlənirlər.

İndiyə qədər bizim Qalaktikada 1000-dən çox planetar dumanlıq müşahidə olunmuşdur. Planetar dumanlıqlar Qa-laktikanın mərkəzinə doğru sıxlaşıblar.

Planetar dumanlıqlar onun mərkəzindəki isti ulduzun he-sabına şüalandırırlar. Onlar daxilindəki ulduzun ultrabənöv-şəyi şüalarını udur və yenidən spektrin görünən bölgəsində (113800 -7000 ÄÄ) şüalandırırlar. Diffuz dumanlıqlar düzgün formaya və ya kəskin kənara malik deyillər. Onların diametr-ləri bir neçə yüz parsek, kütlələri təxminən

M = 10⁴M© » 10³⁷q - dır.

Diffuz dumanlıqlar da onların içində və ya yaxınlığında yerləşən isti parlaq ulduzlar hesabına şüalandırırlar. Duman-lıq ulduzun ultrabənövşəyi şüalanmasını udur, sonra isə onu

Şəkil 15.5 Orion


Bizim Qalaktika

görünən bölgədə şüa-landırır.

bürsündə diffuz du-manlıq göstərilmişdir.