Bakı Dövlət Universiteti Filologiya fakültəsi
Yüklə 1,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BDU-nun Filologiya fakültəsi - 100
|
Açar sözlər: BDU, dialektologiya, məktəb, tədqiqat, ləhcə, şivə.
SƏBİNƏ VƏLİYEVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Bakı Dövlət Universiteti PROFESSOR TOFİQ MÜZƏFFƏROĞLU VƏ MÜRƏKKƏB CÜMLƏ SİNTAKSİSİ Yeni gənc alimlər nəslinin formalaşması və inkişafında əvəzsiz xidmətləri olan Bakı Dövlət Universitetinin professoru, filologiya üzrə elmlər doktoru Tofiq Müzəffəroğlu (Hacıyev) mürəkkəb cümlə sintaksisinin tədqiqatçılarındandır. Tofiq müəllim sözün həqiqi mənasında Azərbaycan dilinin, Azərbaycan dilçiliyinin təəssübkeşlərindəndir. Alimin hər bir dilçilik problemlərinə diqqətlə yanaşması onu başqalarından fərqləndirən xüsusiyyətlərdən biridir. O, qrammatikanın araşdırılması gərgin əmək tələb edən mürəkkəb cümlə sintaksisinə başqa yarusdan yanaşmış və bu sahəyə aid bir çox maraqlı fikirlər gətirmişdir. 1. Cümlə yalnız qrammatik strukturdan ibarət deyil. Hər hansı bir modelin struktur təsviri prosesində onun semantikası barədəki məlumatı ayırmaq düzgün olmaz. Bu iki anlayış bir-birini inkar etmir. Eyni BDU-nun Filologiya fakültəsi - 100 38 sintaktik konstruksiya hər iki yöndən öyrənilə bilər və bu zaman onların kəsişən nöqtələri çoxdur. Bu konstruksiyanın həm mənası, həm strukturu qarşılıqlı əlaqədə öyrənilməlidir. Doğru olaraq göstərilir ki, semantika özül, mütləq xüsusiyyət kimi ikitərəfli xarakterə malik dil vahidinin mövcudluğunu şərtləndirir, funksional xüsusiyyət isə nisbi, sonradan meydana çıxan bir keyfiyyət olaraq dil vahidinin nitqdə reallaşmasının məhsuludur. 2. Sintaktik vahidlərdə əlaqə və münasibət anlayışı arasında oxşar və fərqli məqamları izah etmiş, “münasibət” dedikdə iki və daha artıq faktın, hadisənin, situasiyanın bir-birindən asılı olmadan uyğun gəlməsi və ya fərqli olması başa düşülür. Məsələn, bir neçə hadisə bir-biri ilə bağlı olmadan, biri digərindən asılı olmadan eyni zamanda, eyni yerdə, eyni vəziyyətdə, yaxud müxtəlif zamanda, yerdə, vəziyyətdə baş verə bilər. Bu zaman onlar arasında zaman və ya yer məna əlaqəsindən danışmaq düzgün olmazdı. Burada yalnız komponentlərin məna münasibətindən bəhs etmək olar. Əlaqə isə iki situasiyanın, faktın qarşılıqlı bağlılığı, birinin digərini şərtləndirməsi kimi başa düşülməlidir. Bu zaman bir hadisə digər hadisəni bu və ya digər cəhətdən izah edir, aydınlaşdırır. Nəticə olaraq alim qənaətə gəlir ki, əlaqə həm tabesizlik, həm də tabelilik əsasında birləşən komponentlər arasında olursa, münasibət yalnız tabesizlik əlaqəsi əsasında birləşən komponentlər arasında özünü göstərir. Çünki məna əlaqəsi hər iki mürəkkəb cümlədə mövcuddur. Hər iki müərkkəb cümlə növündə əsas bölgü də məhz komponentlərin məna əlaqəsinə dayanır. Qarşılıqlı şərtlənməyə əsaslanmayan məna münasibəti yalnız tabesiz mürəkkəb cümlələrdə mümkündür. Əlaqə sıx bağlılıq-tabelilikdirsə, münasibət zəif-situativ bağlılıqdır. 3. Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlənin tərəflərinin natamam formalarını (elliptik, yarımçıq və ixtisar) geniş planda tədqiq etmiş, onların hansı şəraitdə reallaşdığını müəyyənləşdirərək struktur- semantik özəlliklərini meydana çıxarmışdır. Yüklə 1,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|