Baki döVLƏt universiteti

Dördüncü  sual:

        Birinci  Dünya  müharibəsinin  tarixi  labüdlüyü  XX  əsrin  əvvəllərində 

yaranmış  geosiyasi  reallıqlardan  irəli  gəlirdi.  1914-cü  ilin  yayında  başlayan  Birinci 

Dünya  müharibəsində  dövrün  ən  güclü  5  ölkəsi  –  Böyük  Britaniya,  Fransa,  Almaniya, 

ABŞ və Rusiya, habelə kifayət  qədər güclü regional liderlər olan Avstriya–Macarıstan və 

Yaponiya  fəal  iştirak  edirdi.  Bu  müharibədə  iştirak  edən  ölkələrin  hamısının  güddüyü 

əsas geosiyasi məqsəd strateji cəhətdən mühüm ərazilərin ələ keçirilməsi və ilk növbədə 

Avropada geniş geosiyasi təsir zonalarının formalaşdırılmasından ibarət idi.  

Müharibənin  başlanğıcında  döyüşən  dövlətlərin  qüvvələrinin  yerləşməsi  fərqli 

olmaqla  aşağıdakı  kimi  idi:  bir  tərəfdən  Böyük  Britaniya,  Fransa,  Rusiya,  Serbistan  və 

müharibəyə zorla cəlb edilən Belçika; digər tərəfdən isə Almaniya və Avstriya–Macarıstan.  

 

Hər  iki  blok  dövlətlərinin  maddi  və  insan  ehtiyatı  eyni  cür  deyildi.  Almaniyanın 

hərbi hazırlığı Antanta ölkələrindən çox üstün idi. Onun ordusu artilleriya və təlim görmüş 

çoxlu zabit kadrları sarıdan yaxşı təchiz edilmişdi. Bundan fərqli olaraq Antanta ölkələrinin 

böyük insan, ərzaq və hərbi xammal ehtiyatı var idi.  

---

 

 

15 

 

Müharibənin  ilk  günündən  Almaniya  və  Avstriya–Macarıstan  Antanta  ölkələrini 

dənizdən blokadaya aldılar. Almaniya bloku ölkələri işğal olunmuş Lüksemburq, Belçika və 

Şimali Fransa departamentlərinin iqtisadi qüdrətini, 1915-ci ilin ikinci yarısından isə Polşa, 

Litva,  Kurlandiya  və  Serbistanın  sənaye  və  kənd  təsərrüfatını  özlərinə  cəlb  etdilər. 

Almaniya həmçinin bitərəf dövlətlər olan Rumıniya, Bolqarıstan və Osmanlı imperiyasının 

imkanlarından istifadə edirdi. 

 

Böyük Britaniya və Fransa isə öz müstəmləkə və dominionlarının  xammal və ərzaq 

sərvətlərindən  istifadə  edirdilər.  Bundan  başqa  müharibə  ehtiyaclarını  ödəmək    üçün 

xammal,  sənaye  və  kənd  təsərrüfatı  məhsulları  ABŞ  və  Cənubi  Amerikadan  gətirilirdi. 

Böyük  Britaniya  və  Fransanın  müttəfiqi  olan  Rusiya  müharibənin  ilk  günlərindən  ağır 

vəziyyətə düşdü. Almaniya Baltik dənizini, Osmanlı imperiyası isə Qara dənizi Rusiya üçün 

bağladı və Rusiya öz müttəfiqlərindən ayrı qaldı.  

Almaniyanın  müharibəyə dair  hərbi - strateji planlarının əsasını Baş qərargah rəisi 

general-feldmarşal qraf Şliffenin 15 il müddətində işləyib hazırladığı  və 1905-ci ildə başa 

çatdırdığı plan təşkil edirdi. Şliffen planının strateji ideyasına görə Almaniya müharibəni iki 

cəbhədə  aparmalı  idi:  alman  ordularının  əsas  hissəsi  Fransaya,  kiçik  bir  hissəsi  isə 

Rusiyaya qarşı vuruşmalı idi. 1913-cü ildə vəfat edən Şliffenin yerini tutan Kiçik Moltke bu 

planı qəbul etdi.  

Müharibə  başlanan  kimi  hər  iki  blok  dövlətləri  digər  ölkələri  öz  tərəfindən 

müharibəyə  cəlb  etmək  uğrunda  gərgin  diplomatik-siyasi  mü-barizəyə  başladılar.  Belə 

mübarizənin getdiyi ölkələrdən biri  Yaponiya idi. Müharibənin başlanğıcında Uzaq Şərqdə 

Yaponiya üçün əlverişli beynəlxalq şərait yarandı. Çini işğal etməkdə Yaponiyanın rəqibləri 

olan  dövlətlər  onun  bu  niyyətlərini  həyata  keçirməsinə  mane  ola  bilmədilər.Yaranmış 

əlverişli  beynəlxalq  vəziyyətdən  ictifadə  edən  Yaponiya  avqustun  15-də  Almaniyaya 

ultimatum verərək icarəyə götürdüyü Çinin Szyau-çjou ərazisini guya Çinə qaytarmaq adı 

altında ona verilməsini tələb etdi. Lakin alman diplomatiyası bu tələbi yerinə yetirməkdən 

imtina etdikdə avqustun 23-də Yaponiya Almaniyaya müharibə elan etdi.  

 

Sentyabrın əvvəlində Yaponiya və Böyük Britaniyanın birlikdə mühasirəyə aldıqları 

Sindau  qalası  noyabrın  7-də  təslim  oldu.  Bundan  əvvəl  isə    Yaponiya  Okeaniyada 

Almaniyanın  müstəmləkələri  olan  Marşal,  Karolin  və  Marian  adalarını  işğal  etdi.  Bununla 

da  Yaponiyanın  birinci  dünya  müharibəsindəki  hərbi  əməliyyatlarda  iştirakı  başa  çatdı. 

Buna  baxmayaraq  Yaponiya  Çinin  zəngin  Şandun  vilayətini  işğal  etdi,  Çin  hökuməti 

üzərində  siyasi  nəzarətini  qurdu,  Sakit  okeanın  qərb  hissəsinin  hökmranı  oldu  və  Çinlə 

rəqabətsiz ticarətdə müttəfiqlərinə silah sataraq xeyli dərəcədə varlandı.  

 

Osmanlı  imperiyasını  müharibəyə  qoşmaq  uğrunda  diplomatik-siyasi  mübarizə 

daha  gərgin  idi.  1914-cü  il  avqustun  2-də  İstanbulda  Almaniya  ilə  Osmanlı  imperiyası 

arasında  müttəfiqlik  haqqında  gizli  müqavilə  bağlandı.  Osmanlı  imperiyası  Üçlər  ittifaqı 

tərəfindən  müharibədə  iştirak  etmək  haqqında  öhdəlik  götürdü.  Almaniya  isə  Güney  və 

Quzey  Qafqazı,  türklərin  Balkanlarda  və  Egey  dənizində  itirdikləri  torpaqları  onlara  geri 

qaytarmağı  və  pul  təzminatı  verməyi  vəd  etdi.  Türk  diplomatiyası  paralel  olaraq 

İstanbuldakı rus səfiri ilə danışıqlara başladı. Rusların türklərə təzyiq göstərmək cəhdləri 

heç bir nəticə vermədi. Avqustun 10-da türk hökuməti Almaniyanın “Heben” və  “Breslau” 

hərb gəmilərini və onlara xidmət edən yardımçı gəmiləri Dardaneldən buraxdı. İngilis, rus 

və  fransız  diplomatiyası  alman  gəmilərini  və  ekipajını  tərksilah  etməyi  Osmanlı 

imperiyasından  tələb  etdi.  Lakin  türk  hökuməti  həmin  gəmilərin  Osmanlı  imperiyası 

tərəfindən  alındığını  bildirdi.  Almaniya  türk  ordusunun  müharibəyə  hazırlıq  işini 

---

 

 

16 

gücləndirərək, onu hərbi  sursatla təmin etdi, türk ordu və donanmasının  komandanlığına 

öz adamlarını yerləşdirdi və boğazların və limanların müdafiəsinə rəhbərlikdə mühüm rol 

oynamağa başladı.  

 

“Heben” və “Breslau” hərb gəmilərinin türk sularına gəlməsi Qara dənizdə qüvvələr 

nisbətini  Osmanlı  imperiyasının  xeyrinə  dəyişdi.  Bu,  Almaniya  hökuməti  ilə  Ənvər  paşa 

başda  olmaqla  türk  hökuməti  arasında  əməkdaşlığı  daha  da  gücləndirdi.  Osmanlı 

imperiyası  ilə  Antanta  ölkələri  arasında  danışıqlar  gedən  vaxt  alman  generalı  Liman  fon 

Sanders müharibənin türk planını işləyib başa çatdırdı. Bu plana görə türk ordusu Misiri və 

Qafqazı tutmalı, rusları və ingilisləri İrandan qovmalı idi. Səfərbərliyi başa çatdıran türklər 

hərbi əməliyyatlara başladılar.  1914-cü il oktyabrın 29-da “Heben” və “Breslau” Feodosiya 

və Sevastopolu bombardman  etdilər, Odessa, Novorossiysk və Kerçdə görünərək bir neçə 

rus  gəmisini  batırdılar.  Beləliklə,  Osmanlı  imperiyası  ilə  Antanta  dövlətləri  arasında 

müharibə  başlandı.  Hərbi  əməliyyatların  gedişində  yeni  cəbhələr-  Qafqaz,  Mesopotamiya, 

Fələstin-Suriya cəbhələri yaradıldı.  

 

Müharibənin  əvvəlindən  Avropa  dövlətləri  bitərəf  olan  İtaliya,  Rumıniya, 

Bolqarıstan  və  Yunanıstanı  öz  tərəflərinə  çəkmək  uğrunda  gərgin  mübarizəyə  başladılar. 

Hər iki koalisiya üçün bu dörd dövlət böyük hərbi-strateji əhəmiyyət daşıyırdı.