Bekchanova s geografiya ta`limida o`qitish

2.4. Geografiya ta`limida axborot texnologiyalaridan foydalanish 
 
Yuqorida darsni majmua sifatida ko`rib chiqqanimizda, uning unsurlaridan 
biri darsdagi texnik vositalar majmuini tashkil qilgan edi. Darsni dars deb 
hisoblanish uchun darsda quyidagi texnik vositalar mavjud bo`lishi lozim. 
Avvalambor, texnik vositalarga inson tafakkuri va jismoniy harakatlari natijasida 
bunyod bo`lgan sun`iy moddiy narsalar kirishini ma`lum qilib qo`yaylik. Shu 
nuqtai nazardan kelib chiqqanda, eng asosiy texnik-vosita bu o`quv xonasi-sinf 
yoki laboratoriya va ustaxona. Keyingi zaruriy texnik vositalar: o`quvchilarning 
partasi yoki stol-stullari. Laboratoriya va ustoxonalarda olib boriladigan darslar 
uchun ularning jihozlari, undan keyingisi yozuv doskasi, yozuv bo`ri, yana 
keyingisi o`qituvchining ish stol iva stuli, minbari hisoblanadi. Bular o`zaro 
funktsional bog`liq bo`lib, bir-birini taqozo etadi. Chunonchi, sinf xonasi 
bo`lmasa, dars ijrosi bo`lmaydi. Sinf xonasi bo`lsa-yu, unda parta, stol va stullar 

---

39 
bo`lmasa, dars o`tib bo`lmaydi. Avvalambor, sinf xonasi kerakli texnik vositalar 
bilan jihozlanmagan bo`lsa, u sinfxona deb hisoblanmaydi ham. U bo`sh xona 
deyiladi, sinf xonasi, stol-stul, o`qituvchining ish joyidagi stol-stullar bilan 
jihozlangan bo`lsa-yu, xonada yozuv doskasi bo`lmasa, dars to`laqonli o`tmaydi. 
Doska bo`lsa-yu, unda yozish uchun bo`r bo`lmasa, doskaning bor bo`lgani bekor. 
Dars yana to`laqonli o`tmaydi va hokazo. 
Avvallari, texnik vositalar deganda, faqat o`qitishning texnik vositalari 
tushinilar edi. Endilikda majmular nazariyasi ta`lim-tarbiya jarayoniga kirib 
kelgandan keyin, texnik vositalar deganda darsni tashkil qilish uchun zarur 
bo`lgan barcha sun`iy moddiy narsalar tushinilmoqda. Avvallari o`qitishning 
texnik vositalari deb nomlangan narsalar, shu kunda axborot texnologiyalari 
deyilmoqda. 
Darsning texnik vositalari majmuining ajiralmas qismi hisoblangan o`quv 
xona yoki auditoriyani batafsilroq ko`rib chiqaylik. Darsda ishtirok etadigan texnik 
vositalarga, bilim berish joylari bo`lgan dars-lektsiya va dars-suhbatlar uchun 
o`quv xonasi yoki auditoriya bo`lishi shart. Agar dars amaliy mashg`ulot bilan 
bog`liq bo`lsa, uning uchun laboratoriya yoki ustoxona kerak bo`ladi. Agar kino 
darsi bo`lsa, kinozal yoki kino quyishga moslashtirilgan o`quv xonasi bo`lishi 
lozim. Yakuniy nazorat darsini test sinovlari orqali amalga oshirilsa, komp`yuter 
sinflari bo`lishi kerak. Agar ekskursiya darslari bo`ladigan bo`lsa, ekskursiyaning 
turiga qarab, avtobus, muzey, kutubxona, korxona, zavod, fabrika degan moddiy 
unsurlar bo`lishi talab qilinadi. 
O`quv xonasi yorug`, shinam, shiftlari baland, o`zi ozoda bo`lishini aytib 
quyishimiz joiz. Chunki, yorug` xonada bolalar charchamaydi, ko`zi toliqmaydi. 
Shiftlari baland bo`lgan xonada havo etarli darajada bo`ladi. Xonada havo kam 
bo`lsa, o`quvchilarga kislorod etishmay, tez charchab qolishadi. Ozoda va shinam 
bo`lishi ham, u erda o`qiydiganlar sog`ligiga va ahloqiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi.
Darsdagi texnik vositalarning navbatdagisi xonaning mebel` jihozlaridir. 
Ularga talabalar foydalanishi uchun parta yoki stol-stul, pedagoglar ish joyiga stol-
stul va minbar kiradi. O`quv xonasidagi partalar bolalarning yoshiga mos ravishda 

---

40 
qulay bo`lishi kerak. O`rindiqlari juda mustahkam bo`lishi bolalar xavfsizligini 
ta`minlaydi. Axir, yosh bolalar o`tirgan joylarida ha deb qimirlayberish 
xususiyatiga egadirlar. Bu ularning tabiatidan kelib chiqadi. O`qituvchining ish 
joyi zamon talabi darajasida bo`lishi, o`quv jarayonining sifatli o`tishini 
ta`minlaydi. Xona zamon talabi darajasida jihozlangan deganda, stol-stulning 
qulayligi, doskani o`chirish uchun latta va qo`l surtish uchun sochiqdan tortib, 
axborot texnologiyalarini boshqaruvchi pultlar nazarda tutiladi. 
Darsdagi texnik vositalarning ajralmas qismi, o`qitish uchun mo`ljallangan 
axborot texnologiyalari hisoblanadi. Ularga epidoskop. kodoskop, komp`yuter 
majmusi va hokazolar kiradi.
Umumiy o`rta ta`lim maktablarini axborotlashtirish zamonaviy ta`limning 
barcha sohalarini eng muhim va dolzarb vazifalardan biri bo`lib qolmoqda. 
Hozirgi bilim olishni axborotlashtirish va axborot vositalaridan foydalanishni 
tashkil etish bo`yicha juda ko`p ishlar amalga oshirilgan. 
Umumiy o`rta ta`lim maktablarini axborotlashtirish murakkab masalalardan 
bo`lib xisoblanadi. Chunki axborot vositalarini takomillashtirish va yangilarini 
ishlab chiqish bo`yicha muntazam ilmiy-tadqiqot va tajriba sinov ishlari olib 
boriladi. Buning natijasida axborot vositlarini yangi modellari vujudga keladi. 
Shuning uchun o`quv muassalarini axborotlashtirish uchun doimo axborot 
vositalarini yangilab turish lozim. Buning uchun esa moddiy mablag`lar zarur. 
XX- asrning 80-yillaridan boshlab har bir maktabda komp`yuter xonalari 
tashkil qilina boshlandi. Komp`yuter xonalarini 10 dan ortiq komp`yuterlar 
bo`lgan, ammo ularni sifati ya`ni ko`rsatkichlari past bo`lgan. 
Ammo olib borilgan tadqiqot ishlari shuni ko`rsatadiki, umumiy o`rta 
ta`lim maktablarini komp`yuterlashtirish natijasida ta`lim-tarbiya jarayonida 
keskin o`zgarishlar sodir bo`lmadi. Mazkur hol quyidagi xolatlarda namoyon 
bo`lgan:
a) o`qitish va mustaqil o`quv faoliyatini texnologiyasini motivatsiyasi 
o`zgarmadi; 
b) o`qituvchi faoliyatini motivatsiyasi o`zgarmadi; 

---

41 
v) o`quv jarayonini boshqarish texnologiyasi o`zgarmadi;
g) bu erda gap XX – asrning 80- yillaridagi ommaviy maktablar haqida 
ketmoqda. Chuqurlashtirilgan maxsus maktablarda esa ta`lim jarayonida katta 
o`zgarishlar sodir bo`lgan. 
Keyinchalik amaliy pedagogikada komp`yuterlarni qo`llash bo`yicha ustivor 
yo`nalishlar shakllandi. Ular quyidagilarda namoyon bo`ldi: 
- informatika va hisoblash texnikasi asoslarini o`rganish; 
- ta`lim jarayonida axborot texnologiyalarini qo`llash; 
- axborot texnoliyalari yordamida ta`lim muassalarini va mintaqaviy ta`lim 
tizimlarini boshqarish. 
Bu esa axborot texnologiyalarini qo`llashni birinchi darajali ishlar 
qatoriga qo`shishga imkon beradi. Ushbu sohada olingan samaralar umum ta`lim 
maktablarini komp`yuterlashtirisha ketgan xarajatlarini qoplashi mumkin. 
Ta`lim jarayonini samaradorligini oshirishda yangi ta`lim texnologiyalari 
katta ahamiyatga ega. Yangi ta`lim texnologiyalari quyidagilarga imkon beradi: a) 
har bir maktab o`quvchisida o`zining shaxsiy ta`lim yo`nalishini rivojlantiradi; b) 
o`quv jarayonini tubdan o`zgartirishga va uni tizimli tafakkurlash tomoniga 
loyihalashga imkon beradi; v) o`quvchilarni bilish faoliyatini samarali tashkil 
qilishga imkon beradi. Bunday yondoshish komp`yuterni bilish vositasiga 
aylantiradi. Maktablarda komp`yuterlarni o`rni qanday bo`lishi degan savol 
ta`limini komp`yuterlashtirishni dastlabki bosqichlaridayoq qo`yilgan edi. Ammo 
komp`yuterlarni o`rganishdan undan foydalanishga o`tish juda qiyinchilik bilan 
amalga oshirilmoqda. Ko`p hollarda geografiya va boshqa fanlardan ishlab 
chiqilgan komp`yuter texnologiyalari talabsiz qolib ketadi. Buning asosiy 
sabablaridan biri ularni odatiy darslarni davomi bo`lib qolishidir. Elektron 
darsliklar ko`p hollarda darsliklarni bir nusxasiga (kopiyasiga) aylanib qolmoqda. 
Shuning uchun ularga talab kamroq bo`lib qolmoqda. Ularni samaradorligi 
tajribali o`qituvchi samaradorligidan yuqori bo`lmayapti. 
Elektron darsliklarni yoki komp`yuter texnologiyasidan foydalanishga 
talabni kamayib borishining asosiy sabablaridan biri o`quvchilarni zamonaviy 

---

42 
ta`lim talablari va zamonaviy tamoiyllar bilan shaxsga yo`naltirilgan yondoshish 
va sinf-dars tizimida foydalanishga yo`naltirilgan dasturlarni bir biriga mos 
kelmasligidir. 
Komp`yuterlarni yangi avlodini yaratish bilan yangi texnologiyalar ishlab 
chiqiladi, shu bilan birga ta`lim texnologiyalari ham ishlab chiqiladi. 
Komp`yuterda matn, chizma, audio va video ma`lumotlarni birlashtirish o`quv 
ma`lumotlari sifatini keskin oshirib yuboradi. 
Komp`yuterlar industriyasini rivojlantirish pedagogik jarayonda inqilobiy 
o`zgarishlarni keltirib chiqardi. Uning asosida esa o`quvchini individual faoliyatini 
ta`minlaydigan texnologiyalarga o`tish yotadi. Bunday texnologiyalarga o`tish 
dasturiy vositalarni yaratishi bilan bog`liq. Yaxlit komp`yuterlashtirilgan 
predmetli kurslarda odatiy dasturiy asosnomalarning ayrim qismlari saqlab 
qolinadi ular esa maktab darsliklarini turli darajalarda qaytarishadi. Shuning uchun 
mazkur kurslar quyidagilarga yo`naltirilgan bo`lmog`i lozim: 
a) ixcham (kompakt) predmeti mavjud bo`lishi, u o`quvchilarni mustaqillini 
yuqori darajada ta`minlashi lozim. 
b) turli sohalarda bilimlarni yuqori darajadagi integratsiyasi mavjud bo`lgan 
predmetlarni o`rganishda; maktablarda o`qituvchilarni qisman yoki to`la 
komp`yuterlar bilan almashtirish;
v) sinf-dars tizimiga asoslanmagan eksperemental ta`limiy texnologiyalarni 
yaratish;
g) o`quv jarayonida komp`yuterlardan foydalanishni yangi yondoshuvlarini 
ishlab chiqish; 
d) shaxsga yo`naltirilgan dasturiy asoslarni ishlab chiqish. 
Ta`lim muassalarida komp`yuterlardan samarali foydalanish qator tashkiliy 
pedagogik izlanishlarni echish bilan bog`liq. 
O`qituvchilarni komp`yuterli maktablarda ishlashga tayyorlash muhim 
muammo bo`lib hisoblanadi komp`yuter texnologiyalarini maktablarda dastlabki 
davrlarda kam talab etilishi oliy ta`limda ushbu soha bo`yicha etarli bilim 
berilmasligidir. Elektron pochta imkoniyatlaridan foydalanishni dars va darsdan 

---

43 
tashqari vaqtlarda jahon kommunikatsion tarmog`idan foydalanish maxsus 
metodik tayyorgarlikni talab qiladi. Maktablarni zamonaviy axborot 
texnologiyalari bilan ta`minlash ham dolzarb masalalardan biri xisoblanadi. 
Geografiya fani va geografiya ta`limida informatsion texnologiyalardan keng 
qo`llanilmoqda. 
Geografiya ta`limida informatsion texnologiyalardan foydalanishni 
quyidagi shart-sharoitlarini ta`kidlab o`tish lozim:
- geografiya o`qituvchisi informatsion texnologiyalardan foydalanish ko`nikmasiga 
ega bo`lishi shart; 
- maktab o`quvchilari komp`yuterlardan foydalanish ko`nikmasiga ega bo`lishi 
shart; 
- maktabda komp`yuterlar sinfi bo`lishi shart. 
Geografiya ta`limida informatsion texnologiyalarni qo`llash quyidagi
sohalarda olib borilmoqda: elektron darsliklardan foydalanish; elektoron 
kartalardan foydalanish; internet imkoniyatlaridan foydalanish; video fil`mlardan 
foydalanish; masofaviy o`qitish texnologiyalaridan foydalanish. 
Hozirgi davrda juda ko`p darsliklarning elektron versiyalari yaratilmoqda. 
Shu munosabat bilan o`quvchilar berilgan mavzuni elektron darslikdan topib uni 
o`quvchi yordamida, yoki mustaqil o`rganishi mumkin. Darsni o`qituvchi 
boshqarib turish mukin. Bunda o`qituvchi matnni o`rganishda izohlar berib boradi. 
Matndagi chizmalar, rasmlar, kartalar, jadvallar alohida tushuntiriladi. Darsni 
ohirida o`qituvchi komp`yuter orqali o`quvchilarga savollar berishi mumkin. 
O`quvchilar esa komp`yuter orqali javob berishadi. Ularning bergan javoblari 
o`qituvchi tomonidan baholanadi. 
Geografiya ta`limida kartalar asosiy o`quv vositalaridan biri bo`lib 
hisoblanadi. Shuning uchun kartalar bilan mustaqil ish bajarayotganida elektron 
kartalardan foydalanish mumkin. Elektron kartalar orqali quyidagi ishlarni
bajarishi mumkin: 
- elektron karta orqali tabiiy geografik va iqtisodiy geografik 
tavsiflar tuzish. Masalan, iqlim kartalardan foydalanib ma`lum bir materik yoki 

---

44 
hudud iqlimi tavsifini tuzish yoki bo`lmasa iqtisodiy geografik kartalardan 
foydalanib ayrim mamlakatlar yoki hududlarga iqtisodiy ta`rif berish va h.k; 
- internet imkoniyatlaridan foydalanib geografiyaning turli 
sohalari bo`yicha yangi ma`lumotlar olish mumkin. Masalan, kundalik iqlim 
haqida, mamlakatlar haqida, aholi haqida, xo`jaligi va geosiyosiy sharoit haqida 
va h.k; 
- geografiya ta`limida videofil`mlar juda katta ahamiyatga ega.
Video fil`mlardan quyidagi sohalar bo`yicha foydalanish mumkin: 
a) Tabiiy geografiya boshlang`ich kursida; 
b) materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi kursida; 
v) O`rta Osiyo va O`zbekiston tabiiy geografiyasini o`rganishda; 
g) O`zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyani o`rganishda;
d) Jahon iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi kursini o`rganishda; 
e) fakul`tativ mashg`ulotlarda;
j) geografik to`garaklarda va h.k.; 
- masofaviy o`qitish geografiya ta`limida endi rivojlanib kelmoqda. Masofaviy 
o`qitish usulidan malaka oshirish kurslarida keng foydalanish mumkin. 
Informatsion texnologiyalardan foydalanish geografiya ta`limida t 
imkoniyatlarga ega. Geografiya ta`limini axborotlashtirishni to`xtovsiz 
takomillshtirib bormoq zarur. 

---

45