Bəxtiyar Tuncay azərbaycan imperatorluğU

Yerusəlimdə (Qüdsdə) yəhudilər, göy altında olan dindar adamlar yaşayırdı. Və bu səs gəldikdə, xalq bir yerə toplaşıb təəccüblənirdi; çünki hər biri onun dilində danışdıqlarnı eşidirdi. Hamı çaşqınlıq və heyrət içində idi və (aralarında) deyirdilər:

-Bu danışanların hamısı qalileyalı (Qalileya qədim yəhudi şəhərlərindən birinin adıdır) deyillərmi? Bəs, necə olur ki, hər birimiz öz ana dilimizi eşidir? Biz parfiyalılar, midiyalılar, elamlılar, Messopatamiyada, Yəhudeyada və Kappadokiyada ....yaşayanlar....kritlilər və ərəblər, onların öz dillərimizdə Allahın möhtəşəm işləri barədə danışdıqlarını eşidirik.

Və hamı heyran – heyran bir – birinə “Bu nə olan işdir?” – deyərək təəccüblənirdi.”

İncilin bu hissəsinə inansaq, elə çıxır ki, Allah öz mələyi Həzrət Cəbrayıl vasitəsi ilə, o da Həzrət İsanın həvvariləri vasitəsi ilə müxtəlif xalqlara, o cümlədən türk mənşəli midiyalı (madaylara) və parfiyalılara (saklara) öz ana dillərində müraciət etmiş və həmin şəxslər də xristian olmuşdular. Şübhəsiz ki, Bibliyanın bu hissəsi onun əksər hissələri kimi uydurmadan başqa bir şey deyildir və bu uydurmada məqsəd Yəhya və Barnaba “İncil”lərində Həzrət İsanın (ə) özündən sonrakı böyük peyğəmbəri, yəni Həzrət Məhəmmədi (s) müjdələməsi faktını ört – basdır etməkdir ki, bu da tamam başqa mövzunun söhbətidir.

Yazılanların uydurma olmasına baxmayaraq, bu məlumatdan belə aydın olur ki, ilk xristianlar içərisində midiyalılar və parfiyalılar da, yəni türklər də olmuşlar. Təsadüfi deyil ki, Musa Kağankatlı öz yazısı olan, yəni ana dilində yazılmış müqəddəs kitablara (Bibliyaya) sahib olan xalqların adını çəkərkən, albanlarla yanaşı midiyalıların da adını qeyd etmişdir.

Əsərində bu mövzuya da yer ayıran Oruc bəy Bayatın (Don Juanın) Perion və Avdiyə istinadən yazdığına görə, təqribən həmin dövrdə Yəhuda Taddeus və müqəddəs Yaqubun qardaşı müqəddəs Simon (Şimon) xristianlığı təbliğ etmək üçün o dövrdə Parfiya imperatorluğunun tərkibində olan Fars və Madaya (Persiya və Midiyaya) ezam edilmişdilər və onların apardıqları təbliğat nəticəsində 70 min insan xristianlığı qəbul etmişdi.

Bu mövzu bu kitabın qarşısında duran məqsəd və hədəflər arasında yer almadığından onun üzərində uzun – uzadı durmaq istəmirik. Fəqət gələcəkdə bu mövzunu davam etdirmək və genişləndirmək arzusunda ola biləcək tədqiqatçılara məsləhət görərdik ki, Musa Kağankatlının “Alban tarixi” kitabnda Yafəs övladlarının yayıldığı və hakim olduğu ölkələrin, xüsusən də Anadolu və Balkanlardakı ölkələrin, eləcə də Aralıq və Egey dənizlərindəki adaların adlarının yer aldığı siyahı ilə İncilə daxil olan “Həvvarilərin işləri” kitabında adı çəkilən və həvvarilərin ziyarət edərək təbliğat apardıqları ölkələrin siyahılarını tutuşdursunlar. Bundan başqa yenə həvvarilərin İncildə yer alan və ayrı – ayrı xalqlara ünvanlanan məktublarını gözdən keçirsinlər, eləcə də Murad Acinin “Avropa, türklər və Böyük Çöl” kitabını oxusunlar.

Azərbaycanın şimalından (Albaniyadan) fərqli olaraq, cənubunda (Atropatenada) tamam başqa bir din, əsası Mani tərəfindən qoyulan manixeizm yayılmaqda idi və bu dini əldə bayraq edən babalarımız farslara və onların dininə, yəni zərdüştiliyə qarşı mübarizə aparırdılar.

Elmi ədəbiyyatda səhvən iranlı kimi qələmə verilən Mani 215 - ci ildə Cənubi Azərbaycanın Həmədan şəhərində doğulmuşdur.

İlk fars - Sasani şahı Ərdəşir türk-Arsaklar sülaləsindən sonuncu Part, yəni Parfiya hökmdarı Ərdabanı məğlub etdikdən sonra Arsakların Ön Asiya, Güney Qafqaz və Mərkəzi Asiya üzərində 500 ildən artıq sürən hakimiyyətinə son qoyuldu və farslar böyük türk imperatorluğunun bütün torpaqlarının sahibinə çevrildilər. Arsakların əlində sadəcə Armeniya və Albaniya qalmışdı.

Məğlub sülalənin əksər üzvləri o dövrdə Arsakların paytaxtı olmuş Həmədan şəhərində yaşayırdılar. Farslar onların xalqı üsyana təhrik edə bilmə ehtimallarını göz önündə tutaraq sülalənin bütün üzvlərini öz imperiyalarının paytaxtına (Mədainə) sürgen etdilər. Sürgün edilən ailələr içərisində Maninin atası Pətiyin ailəsi də vardı. Maninin dünyagörüşü də bu şəhərdə, yəhudi, xristian və zərdüşti filosoflarının mübahisələrinin qızğın keçdiyi Mədain şəhərində formalaşdı.

Mani farsların gücünün onların dinlərində, yəni zərdüştilikdə olduğunu çox tez başa düşdü. Odur ki, bu ideoloji sistemə qarşı onu çürüdə biləcək, eləcə də tükləri fars hakimiyyətinə qarşı mübarizəyə səfərbər edə biləcək alternativ dini-ideoloji bir sistem qurmaq qərarına gəldi.

Maninin dininin əsil mahiyyətini başa düşməyə bizə Bötürmüş Tərxanın qələminə mənsub "Xuastuanift" əsəri kömək edir:

"Hörmüz tanrı beş tanrı ilə bütün tanrıların gücünü toplayıb şeytanlara qarşı vuruşmağa enib, gəldi. Bəd əməllər şeytanı Şimnu beş cür şeytana qarşı vuruşdu. Tanrı, şeytan işıq o vaxt bir-birinə qarışdı. Hörmüz tanrı əsgərləri, beş tanrı bizim ruhumuz günah şeytanları ilə vuruşub başlarından yaralandılar."

"Xuastuanift" məhz bu cümlələrlə başlayır. Əsərdə zərdüştiliyin baş tanrısı Hörmüzün adı çəkilir və o, əsərin, eləcə də maniçilik fəlsəfəsinin əsas personajlarından biri kimi çıxış edir. Elə bu fakt da bir çox tədqiqatçıları maniçiliyi zərdüştiliyin bir təriqəti və bu dinin törəməsi hesab etməyə sövq etmişdir. Məsələ də elə bundadır. Yəni bütün səhf mülahizələr də elə buradan qaynaqlanmaqdadır. Fəqət tədqiqatçıların gözdən qaçırtdıqları və ya böyük əhəmiyyət vermədikləri bir detala xüsusi diqqət yetirmək kifayədir ki, məsələnin tamam başqa cür olduğunu anlayasan. Məsələ burasındadır ki, maniçilikdə "Avesta"dakı Əhrimən obrazının yerinə türk mifologiyasının ən məşhur mənfi qəhrəmanlarından biri olan, ayrı-ayrı türk əfsanə və nağıllarında bəzən Şimnu, bəzən Şimnus və ya Şulbus, bəzən də Çulbus, Kəlləgöz və ya Təpəgöz adları ilə adlandıran obraz daxil edilmişdir. Maniçilikdə bu obrazın "Şimnu" adından istifadə edilmişdir. Görəsən, Əhrimən obrazını Təpəgözlə, yəni Şimnu ilə əvəzləmək Maninin nəyinə lazım idi?

Məlumat üçün bildirək ki, "Avestada" iblis, şeytan, şər qüvvələrin başçısı kimi təqdim edilən Əhrimən bu varlığın yeni fars dilindəki adıdır. Zərdüştilərin müqəddəs kitabında, yəni Avestada bu qüvvənin adı Anqra Manyudur. "Anqra Manyu" adı isə türk Tenqrisinin farsca bir qədər təhrif edilmiş adıdır.

Qədim türklər sitayiş etdikləri tək Tanrıya çox vaxt "Tenqri Menqu" da deyirdilər. "Menqu" qədim türk dilində əbədi deməkdir. Odur ki, bu halda söhbət əbədi olan Tanrıdan gedir. Bəzi türk ləhcə və şivələrində, o cümlədən yakut türkcəsində "Tenqri Menqu" ifadəsi "Tanqra Menqu" kimi səslənməkdədir.

Qatı bir fars milliyətçisi olan və əsərindən də göründüyü kimi, türklərə dərin nifrət bəsləyən Zərdüşt öz saxta dinində Tanqra Menqunu "Anqra Manyu" adı altında iblis elan etmiş, ona qarşı Babil-Aşşur mifologiyasından götürdüyü Ahura Məzdanı, yəni Hörmüzü, eləcə də Arti, Anahid, Mitra, Vritraqan və sairə hind - fars tanrılarını qoymuş, Hörmüzü və hind - fars tanrılarını xeyrin, işığın rəmzi kimi qələmə vermişdi. Avestada turanlılar, yəni türklər şərin və qaranlığın , iranlılar, yəni farslar isə xeyrin və işığın əsgərləri kimi qələmə verilir, turanlıların Anqra Manyuya sitayiş etdikləri qeyd edilir.

Maninin öz dinində Əhrimənin, yəni Anqra Manyunun yerinə Şimnunu, yəni təpəgözü iblis elan etməsinin əsil səbəbi türk Tanrısını Zərdüştn ona biçdiyi iblis obrazından xilas etmək idi. Türk Mani bununla da yetinməmiş, Tenqrini Hörmüzdən də, digər hind - fars tanrılarından da yuxarı qaldırmış, ikinci yerə türk mifologiyasından götürdüyü Gün, Ay tanrılarını və Yer-Suyu yerləşdirmiş, Hörmüzü və onun beş tanrısını, yəni hind - fars tanrılarını isə onlardan aşağı tutmuşdur:

"...Gün, Ay tanrılara, iki işıqlı sarayda əyləşən tanrılara, bütün bürhanların müqəddəs adının, ləyaqətli ruhların, Yer-Su nurunun əsası Tanrı məkanına gedəndə ilk qapı Gün, Ay tanrısının olacaqdır. Beş tanrını qurtarmaq, işığı-zülməi ayırmaq üçün işıq göydə dolanır.

"Maninin təliminə görə, beş tanrı Şimnu ilə, yəni təpəgözlə və onun beş şeytanı ilə döyüşdə yaralandıqları və murdarlandıqları üçün onların qurtarılmağa, təmizlənməyə ehtiyacları var. Yalnız bundan sonra onlar Gün, Ay qapılarından keçib Tanrı dərgahına qalxa bilərlər. Gördüyümüz kimi, maniçilikdə Əhrimənin yerini Şimnu tutduğu kimi, Hörmüzün də yerini işıq tanrısı, yəni türk Tenqrisi tutur. O, Tanq Tenqri, yəni dan tanrısı adlandırılır.

Maninin yaratdığı dinin əsas kitabı onun öz qələminə mənsub “Nom” kitabı idi ki, o bu kitabın Tanrının kitabı (Tanrı bitiyi) olduğunu iddia edir və hər kəsi bu kitabı oxumağa, orada yazılanlara əməl etməyə dəvət edirdi:

"Tüzün bilgə kişilər, üriləlim,

Tenqrinin bitiqin biz işidəlim.

Törən iliq tenqrilərkə tapınalım,

Tört uluq emgəkdə kurtulalım.

Tört iliq tenqrilərdə tanıqmalar,

Tenqri “Nom”un todaqmalar.

Tünerliq yeklərkə tapunuqmalar,

Tümənliq irincü kılıqmalar

Tüpüntə olunma ölməki bar,

Tünərliq tamuğa tüşməki bar.

Tümərlq yeklər gəlir tiyür,

Tumanlıq yeklər ayar tiyür."

Tərcüməsi:

" Düzülun bilikli kişilər, nəfəs dərəlim,

Tanrının kitabını biz eşidəlim.

Təntənə ilə tanrılara tapınalım,

Dörd ulu əzabdan qurtulalım.

Dörd ...tanrını tanımayanlar,

Tanrı qaydasına (Nom kitabına) uymazlar.

Dörd zülm iblisinə tapınanlar,

On min günaha baş vurarlar.

Dibində olumun ölməyi də var,

Qaranlıq cəhənnəmə düşməyi də var.

Zülmət iblisləri gəlir deyir,

Duman iblisləri iş görür deyir."

Nizami Cəfərovun yazdığına görə, Maninin təlimində qədim türk mifologiyası, xüsusilə dünyanın yaranması haqqındakı təsəvvürlərlə səsləşən məqamlar kifayət qədərdir. Tanrının qaranlığın, şərin, bədənin deyil, məhz işığın, xeyrn, ruhun yaradıcısı olması; insanın mahiyyətinin bədəndə yox, ruhda təzahürü, dünyanın xaos, mükəmməl insanın kosmos səciyyəsi daşıması qənaətinə gələn Mani, görünür, yalnız müqəddəs kitabları öyrənməklə kifayələnməmiş. öz təlimini yaradarkən qədim təsəvvürlərdən, miflərdən də istifadə etmişdir:

"Qədim türk ədəbiyyatına hiss ediləcək qədər təsir göstərmiş gəlmə dini dünyagörüşlərdən birincisi, yəqin ki, manilikdir. lll əsrdə Şərq ölkələrində yayılmağa başlayan maniliyin əsasında zərdüştilik - xeyirlə şərin, işıqla qaranlığın mübarizəsi dayansa da, burada qədim dövrün müxtəlif dinlərindən əxz olunmuş ideyalar komolektləşdirilmişdir. Özünü "Həqiqət Tanrısının elçisi" sayan Mani dünyada mövcud olan bütün dini dünyagörüşlərini birləşdirərək universal "dünya dini" yaratmaq iddiası ilə çıxış edirdi ki, bu da "Dünya dövləti" qurmaq istəyən türklər üçün maraqlı olmaya bilməzdi."

Maninin dili özündən 1000 il öncə ərsəyə gəlmiş "Alp Ər Tonqaya ağı"nın dilindən, cüzi də olsa, fərqlənir. Bu, sak dilinin qərb şivəsidir. Əgər Alp Ər Tonqaya həsr edilən ağı oğuz elitasının dilində yaranmışdısa, Maninin əsərləri 500 ildən artıq Ön və Mərkəzi Asiyada qüdrətli bir dövlət quran, dünyanı Roma imperiyası ilə öz arasında bölən sak elitasınn dilində idi. Məhz bu dil sonrakı əsrlərdə Türküstanda ümumtürk ədəbi dili rolunu oynamış, Türk xaqanları bu dildə fərmanlar vermiş və Kaşğarlı Mahmud da onu "Xaqaniyyə türkcəsi" adlandırmışdı. Həmin dil Göytürkləriin və Qaraxanlıların rəsmi dili kimi də çıxış etmişdir.

Həmin dövrdə Azərbaycan ərazisində eyni ləhcə və şivədə danşan və ədəbi əsərlər yaradan vahid türk xalqından danışmaq mümkün deyildir. Əksinə, biri – biri ilə yola getməyən, çəkişən ayrı – ayrı türk soy və boylarından və onların danışb yazdıqları fərqli şivə və ləhcələrdən söhbət açmaq daha doğru olar. Deyilənləri YUNESKO tərəfindən Vlll əsr abidəsi kimi təsdiq ediln “Kitabi – Dədə Qorqud” da təsdiq edir. Orada vahid türk xalqından deyil, İç Oğuz, Daş Oğuz və qıpçaqlardan, eləcə də, epizodik də olsa, bulqar (balqar), kanqlı və alpanlardan (albanlardan), yəni ayrı – ayrı türk soy və boylarından, özü də fərqli dinlərə mənsub soy və boylardan söz açlır. Bununla belə, artıq Vlll əsrdə bütün soy və boylar üçün ortaq ədəbi dil rolunda “Kitabi – Dədə Qorqud” dilinin, yəni oğuz türkcəsinin çıxış etməyə başladığını söyləyə bilərik. Bu isə vahid xalq olmaq üçün ilk zəruri şərt idi.

Əlbəttə, həmin dövrdə türkçülük və türküstançılıq (turançılıq) şüurunun da varlığı danılmaz faktdır. Bu, özünü “Kitab”da Bayandur xanın və Salur Qazan xanın qürurla “Türküstanın dirəyi” adlandırılmasında açıq şəkildə göstərməkdədir. Lakin bu əsərdə azərbaycançılıq şüurundan əsər - əlamət belə yoxdur, əvəzində Türküstana, başqa sözlə Turana mənsubluq hissi vətənpərvərlik və hətta dövlətçilik səviyyəsindədir. Maraqlıdır ki, “Kitabi – Dədə Qorqudla eyni dövrdə qələmə alınmış Musa Kağankatlının “Alban tarixi” isə bütünlüklə albançılıq və xristiançılıq məfkurəsi ilə yoğrulmuşdur. Burada qeyri - xristianlara, o cümlədən qeyri – xristian türklərə qarşı sevməzlik, digər xristian xalqlara, o cümlədən gürcülərə və ermənilərə rəğbət hissi duyulur. Türkçülük və azərbaycançılığın isə iyi – tozu da yoxdur. Azərbaycanın xristian əhalisi, yəni albanlar ən azı XlX əsrə qədər ədəbi dil kimi qıpçaq türkcəsindən istifadə etmiş və mənsub olduqları ölkəni də “Albaniya” adandırmaqda davam etmişlər. Bununla belə, artıq Xll – Xlll əsrlərdə bəzi albanların ənənəvi xristian adları əvəzinə təmiz türk adları daşıması diqqət çəkir ki, bu da onların şüurunda baş verən müəyyən dəyişikliklərdən xəbər verir. Bu baxımdan Xll əsrdə yaşamış alban məliyi Əsən Calalın anasının adının Aruz Xatun (Arzu Xatun), arvadının Mina Xatun, oğlunun Ağ Buğa, nəvəsinin Dursun olmasını göstərmək olar. Eyni dövrdə albanlar içərisində Alp Quş, Altuntaş, Tuğ Təkin və s. təmiz türk adları qeydə alınmışdır. Qərbi Azərbaycandan, daha dəqiq desək, Sisianın Urud kəndindəki müsəlman qəbristanlığında tapılmış XVl əsrə aid iki qəbirüstü abidədnin üzərində yazılanlardan belə məlum olur ki, artıq XVl əsrdə albanların bir qismi İslamı qəbul etmişdi. Fəqət onlar hələ də alban kimi tanınırdılar. Albanların tədricən İslama keçməsinin tarixinin ən azı Vlll əsrdən başladığını söyləmək olar. “Kitabi – Dədə Qorqud”da albanlardan müsəlman Qazan xanın atlıları kimi söz açılması deyilənlərə ən gözəl sübutdur. Eyni zamanda, qıpçaqların da bir qisminin İslamı qəbul etdikləri danılmaz faktdır. Xll əsrdə Azərbaycanı səltənət, yəni imperatorluq elan etmiş İldəgizlərin qıpçaq mənşəli bir müsəlman sülaləsi olduğu məlumdur.

Qeyd etmək lazımdır ki, oğuz türkcəsi ədəbi dil kimi hələ Eneolit dövründən və ondan da əvvəl məhsuldar fəaliyyətdə olmuş və dövrümüzədək minillər öncə Azərbaycan ərazisində yaranmış çox sayda folklor nümunəsi (əsasən ovsunlar) gəlib çıxmışdır. Lakin bu nümunələrin heç biri, o cümlədən “Dədə Qorqud” eposu yazılı ədəbiyyat nümunəsi deyil. Onların hamısı, o cümlədən Alp Ər Tonqaya həsr edilmiş ağı çox – çox sonralar yazıya köçürülmüş ağız ədəbiyyatı nümunələridir. Amma bu heç də o demək deyildir ki, oğuzlar yazıdan istifadə etmirdilər və oğuz türkcəsində ilk yazılı ədəbiyyat nümunələri, iddia edildiyi kimi, Xlll əsrdə yaranmışdr. Bu, qətiyyən belə deyil və bu halda söhbət heç də Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən tapılmış və haqlarında F. Ağasıoğlunun “Azər xalqı” kitabnda məlumat verilən türk – run və digər tipli türk yazılarından getmir. Hərçnd ki, bu faktlar artıq müəyyən fikir söyləmək üçün yetərlidir.

Türklərin istifadə etmiş olduqları əlifbaların, demək olar ki, hamısı (İssık, Orxun – Yenisey, manixey, soğd, uyğur, xəzər, krımçak) elm aləmində “arami əlfbası” adı ilə tanınan, ilk fonetik tipli əlifbalardan biri hesab edilən və samilərin icadı olduğu düşünülən əlifbayla genetik cəhətdən qohumdur. Hər halda, bu tipli əlifbaların ən qədimi “Qlozel kitabələrinin əlifbasıdır və bu kitabələrin türkcə olduğu da artıq sübut edilmişdir. Təkcə bu fakt fonetik əlifbanın yaradıcısının türklər olduğunu söyləmək üçün yetərlidir. Fəqət bunun başqa bir dəlili də var. Bu da əski türk dilində “yazı”, “kitab”, “əlifba” mənalarında işlənmiş “biti” və “bitiq” sözləridir.

Məlum olduğu kimi, dilimizdəki “əlifba” kəlməsi ərəb dilindən alınma sözdür və bu söz ərəb əlifbasının ilk iki hərfinin adından alınmışdır: ( ﺁ ) əlif + ( ﺏ ) ba. Avropa dillərinin əksəriyyətində eyni anlama gələn “alfabet” ifadəsi də yunan əlfbasının ilk iki hərfinin – alfa (α) və betta (β) hərflrinin adından törəmişdir. Rus dilində isə bu kəlmənin bir qədər təhrifə uğramış “alfavit” kəlməsindən başqa bir də “azbuka” termini işlənməkdədir. Bu termin də əski slavyan əlifbasının ilk hərflərinin adından yaranmışdır: А (az) + Б (buki). Şübhəsiz ki, türk dilindəki “biti” (əlifba, yazı, kitab) sözü də eyni şəkildə yaranmışdır və ən qədim fonetik əlifbanın ilk iki hərfinin adlarından törəmişdir. İşin ən diqqətcəkiçi tərəfi isə budur ki, yuxarıda misal çəkdiyimiz terminlərin (əlifba, alfabet, azbuka) hamısının birinci hissəsi “a” səsini ifadə edən hərfin adını (əlif, alfa, az) əks etdirdiyi, yəni sait səslə başladığı halda, türkcədəki “biti” kəlməsi “a” saitini ifadə edən hərfin adı ilə deyil, bütün qədim fonetik əlifbalarda ikinci yerdə duran “b” samit səsinin adını ifadə edən “bi” ilə başlayır. Elə bu fakt da onun daha əski çağların əsəri olduğunu sübut edir. Çünki əldə olan ən qədim fonetik əlifbalarda sait səslərin hərfi işarəsi olmayıb. Bu işarəlr çox – çox sonrakı əsrlərdə yaranmışdır.

Saitli ilk əlifbalarda hərflərin düzülüş ardıcıllığı a, b, c, d... və ya a, b,v, g (q)... şəklində olmuşdur. Saitdən öncəki düzülüş barədə təsəvvürü isə arami mənşəli ən qədim ərəb əlifbalarından almaq mümkündür: b, t, t΄, g (q)... İohannes Fridrix bu ardıcıllığın elmə məlum bütün ardıcıllıqlardan, o cümlədən ərəb əlifbalarına xas ənənəvi ardıcıllıqdan əsaslı surətdə fərqləndiyini yazmışdır. Məhz bu düzülüşdə “b” – dən sonra “t” gəlir ki, bu da türkcədəki “biti” kəlməsinin ən qədim fonetik əlifbanın adı olduğunu sübut edir. Eyni düzülüş “bitiq” kəlməsinin də mənşəyini anlamamıza köməkçi olur.

Maraqlıdır ki, arami əlifbasında 22 hərf olmuşdur ki, bu da oğuz boylarının ilkin sayına uyğundur. Xatırladaq ki, Mahmud Kaşğarlı məhz 22 boydan söz açır:

“Oğuz: bir türk boyudur. Oğuzlar türkməndirlər. Bunlar 22 boydur. Hər bir boyun ayrı bir işarəsi və heyvanlarına vurulan tamğası var. Bir – birilərini bu işarələrlə tanıyırlar”.

Yalnız sonrakı müəlliflərdə, o cümlədən Rəşidəddində bu say 24 kimi qeydə alınmışdr. Bu da Əndəlipin ilk hərflərin oğuz boylarının tamğaları əsasında yarandığı barədə söylədiyi fikrini təsdiqləyir.

Bilavasitə oğuzlarn yazılı ədəbiyyatından danışmaq lazımsa, ilk növbədə adı və məzmununun məlum olmasına baxmayaraq, özü dövrümüzədək ulaşmayan Uluq xan Ata Bitiqçinin qələminə məxsus “Oğuznamə”ni misal çəkmək lazım gələcəkdir. Sözügedən kitab barədə Məmlüklər dövründə Misirdə yaşamış tanınmış türk tarixçisi Əbubəkr ibn Abdullah ibn Aybək üd – Dəvadari məlumat vermişdir. Onun yazdığna görə, vaxtilə “Uluq xan Ata Bitikçi adında bir kitab yazılmış, bu kitabı tapan Cəbril ibn Bxtəşyu adlı fars tarixçisi onu türk dilindən fars dilinə (Sasanilər dövrünün ora fars – tat dilinə) tərcümə etmişdir. Uzun müddət Abbasi xəlifəsi Harun ər – Rəşidin (Vlll əsr) kitabxanasında qorunan, sonra it-bat olan bu kitabın farsca tərcüməsi sonralar Dəvadarinin əlinə düşmüş və o, həmin kitabın içindəkiləri bütünlüklə öz əsərinə köçürmüşdür. Elə bunun sayəsində də əsərin məzmunu dövrümüzədək ulaşmışdır.

Eynən “Kitabi – Dədə Qorqud”da olduğu kimi bu kitabda da Təpəgözlə bağlı mif yer almaqdadr. Əsərin ən maraqlı hissəsi isə ilk insanların yaradılması barədə türk mifidir. Misirli türk tarixçisi onu öz əsərində belə qələmə almşdır:

”İlləri sayılammaz, çox – çox əski bir çağmış,

Göylər sanki dəlinmiş, çoxlu yağışlar yağmış,

Dünya seldə boğulmuş bu şiddətli yağmurla,

Yer üzü tam örtülmüş sürüklənən çamurla.

Sellərin önündəki çamurlar bir yol bulmuş,

Qara Dağçı dağında bir mağaraya dolmuş.

Mağaranın içində qayalar yarılmışmış,

Yarıqların bəzisi insanı andırırmış.

Qayaların yarığı insan qəlibi olmuş,

Qəliblərin içi də gillə, çamurla dolmuş.

Aradan zaman keçmiş, illər, əsrlər dolmuş,

Yarıqlarda bu torpaq su ilə həll olmuş,

Yengəc bürcü deyirlər, bu bürcə gəlmiş günəş,

Havalar çox isinmiş, atəş ilə olmuş eş.

İnsan qəlibindəki su ilə torpaq bişmiş,

Bir – birinə qarışmış, zərrələriysə şişmiş.

Onlara görə sanki mağara bir qadınmış,

İnsana vücud verən içi də bir qarınmış.

Günəşin atəşiylə su ilə torpaq bişmiş,

Doqquz ay müddətində sərin bir rüzgar əsmiş.

Su, atəş, torpaq, ruzgar, dörd ünsür derlər buna,

Bunlar təməl olmuşdur ilk insan vücuduna.

Tam doqquz ay keçincə ondan bir insan çıxmış,

Nədənsə adını da “Ay Atam” deyə almış.

Ay babayla, Ay Dədə türkcəyə burdan qalır,

Insanın ilk cəddi də kökünü aydan alır.

Ay Atam adlı ata göylərdən yerə enmiş,

Bu yerin suyu dadlı, havası da sərinmiş.

Sonra başlamış yenə böyük sellər, yağışlar,

Mağaranı doldurmuş yenə gillər, çamurlar.

Sünbülə adlı bürcə günəş də gəlmiş, enmiş,

Bu bürcsə Yengəcdən daha aşağı imiş.

Günəş alçaq bürcdəykən yenidən torpaq bişmiş,

Bu ikinci varlıq da birinciyə tam eşmiş.

Birincisi Ay Atam necə idisə kişi,

Bu ikinci şəxs də yaradılmışdı dişi.

Ay Va demişdir hər kəs bu dişinin adına,

“Ağ üzlü” anlamı var ad qoymuşlar qadına.

Ay Atam ilə Ay Va birləşib evlənmişlər,

Qırx uşaq doğuurmuşlar, toplanıb yığılmşlar.

Qırx uşağın yarsı nədənsə, oğlan olmuşdur,

Digər yarısı təsadüflə qız olmuş.

Evlənmişlər uşaqlar, nəsilləri bollaşmış,

Soyları böyüyərək ulusları çoxalmış.

Ana və ataları bir gün ölüb getmiş,

Uşaqlar mağarada onları da dəfn etmiş.

Amma bu mağaranı kimsə unutmamış,

Heç bir müqəddəs onun yerini də tutmamış.

Qızıl qapılar ilə qaplamışlar ağzın.

Çiçəklə süstləmişəlr mağaranın yanın.”

Uluq xan Ata Bitiqçinin kitabı oğuzlara məxsus yeganə yazılı ədəbiyyat nümunəsi olmamışdır. Mənbələrdən belə məlum olur ki, xəlifə Harun ər – Rəşidin xanımı, əslən təbrizli bir türk qızı olan Zübeydə xatun da türkcə şerlər yazmışdır. Lakin çox təəssüflər olsun ki, həmin şerlər də dövrümüzədək ulaşmamışdır. Əvəzində isə uyğurların yazıya köçürdüyü və folklorçu alimlərimizin topladığı saysız – hesabsız ağız ədəbiyyatı nümunəsi məlumdur ki, onların bir qisminin yaşı minillərlə ölçülür.

Ağdam yaxınlığındakı “Qarğalar təpəsi” Enolit məskənindən (E.ə. Vlll – Vl minilliklər) tapılan magik daşlar və dildən – dilə keçərək dövrümüzədək ulaşan müvafiq ovsun mətnləri (yağış yağdırma və yağış kəsmə) folklor ədəbiyyatımızın, şerimizin, ədəbi dilimizin ən azı 8 min il bundan öncə formalaşdığını sübut edir.

E.ə. Vll əsrdə ərsəyə gələn və Alp Ər Tonqaya ithaf edilən ağı isə bu dildə yaradılmış əsərlərin ən mükəmməl nümunələrindən biridir. “Dədə Qorqud“ dövrünə qədər (Vlll əsr) bu, sadəcə, oğuzların dili idi. Vlll əsrdən etibarən, yəni İslamın ölkəmizin ərazisinə ayaq açmasından sonra isə o, tədricən Azərbaycanda ümumxalq dilinə çevrilməyə və yerli xristianlar üçün ortaq dil olan qarqar – qıpçaq (alban) və manixeyçilərin istifadə etdikləri sak (uyğur) türkcələrini sıxışdırmağa başladı. Hər halda, artıq X əsrdə onun Azərbaycanın bütün türk və qeyri – türk soy və boylarının ortaq dili rolunu oynadığını tam yəqinliklə söyləmək mümkündür. Ərəb müəllifləri onu bəzən “Azərbaycan dili”, bəzən “azəri”, eləcə də “azərbi” adlandrmışlar.

İbn Hövqəl (X əsr) yazır:

“Azərbaycanın dağları Xarisdən və Xuvayrisdən başlamış Aqara Varzaqan silsiləsinə qədər, sonra şimala tərəf Tiflisə doğru uzanır, orada bu silsilələrlə Kabk (Qafqaz) sıra dağları birləşir. Bu dağlar çox böyükdür. Deyirlər ki, orada 360 dildə danışılır. Əvvəllər çox şəhərlər görənə qədər mən bunu inkar edirdim. Buradakı (Qafqaz dağındakı) hər bir şəhərin Azərbaycan və fars dillərindən başqa öz dilləri var.”

Bu məlumatdan göründüyü kimi, artıq X əsrdə Azərbaycan dili fars dili ilə yanaşı bütün Azərbaycan ərazisində, - Azərbaycan isə o dövrdə bugünkü Gürcüstan, Abxaziya və Dağıstan ərazilərini də əhatə edən böyük ölkə idi, - ortaq ünsiyyət vasitəsi idi. Bu faktı təhlil edən və digər mənbələrə istinad edən Elməddin Əlibəyzadə haqlı olaraq yazır:

“Buradakı “Aderbeycan – Ad(h)əbeycan dili” istilahının müasir “Azərbaycan dili” istilahında işləndiyinə şübhə etmirik; bu dilin türk – oğuz dili olmadığına dair başqa dəlil də yoxdur. “Azərbaycan dilinin ərəb mənbələrində göstərilən bu nüfuz dairəsi “Dədə Qorqud kitabı”nın yazıldığı dilin o vaxtkı nüfuz dairəsinə tam uyğun gəlir. “Dədə Qorqud”da danışılan dilin sərhəddi Kür – Araz üstü, Böyük Qafqazın cənub və şərq ətəkləri və Kiçik Qafqaz dağları boyunca uzanıb gedirdi. Bu sərhəd şimal şərqdən Dərbənd ağzına, cənub qərbdən Göyçə gölünə (Dastanlarda “Kökçə dəniz), qərbdən Baş keçidə - Dumanisiyə (Dastanlarda: “ Tomanın qələsi”), Gürcüstan ağzına və Abxaziya sahillərinədək çatırdı. Həm də diqqətdən yayına biməz ki, dastanlarda qonşu xalqların da türk dilində danışdığına, oğuzların öz dillərində onlarla ünsiyyətdə olduqlarına, qopuzla çalınıb oxunan şerlərə ləzzətlə qulaq asdıqlarına, hətta özlərinin də bu dildə şer qoşduqlarına dair faktlar, işarələr çoxdur... Əgər X əsrdə “Azərbaycan dili” istilahı işlənibsə və bu dil “360 dildə” danışan müxtəlif tayfa və qəbilələrin ümumi ünsiyyət vasitəsi olubsa, maraqlı və təqdirəlayiqdir ki, bu istilah ölkənin bütünlükdə adı ilə əlaqədar formalaşmışdı; bu, qanunauyğun prosesdir.”

Şübhəsiz ki, buradakı “360 dil” məsələsi bir qədər şişirdilmişdir. Lakin fakt budur ki, Qafqaz daim azsaylı xalqların qaynaşdığı bir ərazi olmuşdur və bu gün də həmin ərazidə 40 – dan artıq dildə danışılır. Məsudi (X əsr) “Müruc əz – zəhab əl – cəvahir” adlı əsərində İbn Hövqəldən fərqli olaraq, 72 dildən söz açır:

“Kabk dağları bütün yerləşim boyu çox sayda xalq və şahlığı əhatə edən byük bir silsilədir. Bu dağlarda hər birinin öz dili və hökmdarı olan və dilləri başqaları tərəfindən anlaşılmayan 72 tayfanın yaşadığı söylənir... Kabk ətrafına səplənmiş tayfaların gerçək sayını isə yalnız Allah – Təala bilir.”

Əl – İstəhri isə yazmışdır:

“Bab əl – Əbvab (Dərbənd) məşhur və önəmli sərhədyanı ərazilərdən biridir. Çünki hər tərəfdən müxtəlif dillərdə danışan çox sayda müxtəlif düşmən millətlərin əhatəsindədir. Şəhərin yanında Dzıb adlı bir dağ ucalır.... Deyirlər ki, Bab əl – Əbvabın yanındakı dağların başında 70 müxtəlif tayfa yaşayır və onların hər birinin öz dili var və onlar bir – birinin dilini anlamırlar.”

Əl – Müqəddəsidə bu dillərin sayı 60-dır:

“Azərbaycana gəlincə, bu diyarın sərhədlərini Azərbaz ibn Böyürasif ibn Əsud ibn Sam ibn Nuh çızmşdır... Onun paytaxtı... Ərdəbil şəhəridir. Onun (Azrbaycanın) yanında 140 frsəng məsafədə uzanan, çoxsaylı kənd və əkin yerləri olan Qabk (Qafqaz) dağı uzanr. Orada 60 dildə danışılır.”

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ərəblər Azərbaycan əhalisinin dilini bəzən “Azərbaycan əhalisinin dili”, bəzənsə “azəri dili” və ya “azərbi dili” adlandırmış və bu terminləri sinonim kimi işlətmişlər. Bu baxımdan Yaqut əl - Həməvi (Xll – Xlll əsrlər) yazır:

“Bəzi qrammatiklər deyirlər ki, Azərbaycan sözünün nisbi sifəti “azəridir”, bəziləri isə deyirlər ki, “azərbi”dir. Onların fikrincə, həmin söz “azər” və “bican” hissələrindən ibarətdir. Buna görə də sifət kimi sözün ancaq birinci tərəfini götürür və bunu “azərbi” kimi də işlədirlər.”

Yaqut əl - Həməvinin son dərəcə böyük dəyərə sahib bu məlumatından belə aydın olur ki, ərəblər tərəfindən dövriyyəyə salınmış “azəri” və “azərbi” ifadələri Azərbaycan adının qısaldılması ilə yaranmış və “Azərbaycan dili” ifadəsinin sinonimi kimi işlənmişdir. Fəqət bəzi türk düşmənləri siyasi məqsədlərdən çıxış edərək, “azəri” kəlməsini spekulyasiya mövzusuna çevirərək, bu adla guya fars dilinin ləhcələrindən birinin (talış, kürd və ya tat) adlandığını iddia etmişlər və çox təəssüflər olsun ki, bəzi kəmsavad “alim”lərimiz də onlara züy tutaraq, düşmən dəyirmanına su tökmüşlər. Halbuki, elə Yaqut əl - Həməvi Azərbaycanın, daha dəqiq desək, onun Muğan əyalətinin əhalisindən söz açarkən bunları yazmışdır:

“Muğan çoxlu kənd və otlaqları olan əyalətdir. Bu əyalətdə türkmənlər (oğuzlar) məskundurlar, onlar burada öz sürülərini otarırlar. Türkmənlər (oğuzlar) buranın əhalisinin böyük əksəriyyətini təşkil edirlər”.

Mahmud Kaşğarlı da Azərbaycan şəhərlərindən Qəzvinin adının etimologiyasını Alp Ər Tonqanın (Əfrasiyabın) qızı Qazın adı ilə əlaqələndirərək onu türk şəhəri adlandırmışdır. O, eyni zamanda, Qum şəhəri barədə də eyni sözləri söyləmişdir:

“Qaz. Əfrasiyabın qızının adı. Qəzvin şəhərini o saldırmışdır. Əsli “Qaz oynı”dır. Çünki Əfrasiyabın qızı orada yaşayır, orada oynayırmış. Buna görə də bəzi türklər Qəzvini türk şəhəri sayr, türk ölkəsinin sərhədini oradan başlayrlar. Qum şəhəri də türk ölkəsi hüdudları içində sayılır. Çünki “qum” sözü türkcədir. Üstəlik, Əfrasiyabın qızı tez – tez oraya gedərək, orada ov edərmiş.”

Eyni müəllif “Səprən” adlandırdığı Səbran (ərəbləşmiş variantı Şabran) şəhərindən də oğuz şəhəri kimi söz açaraq yazmışdır:

“Səprən. Oğuz şəhərlərindən birinin adıdır. Xalq ﺺ"“ sad hərfi ilə “ﺎن‎‎ﺼڊﺮ” Səbran deyir.”

Bəri başdan deyək ki, “azəri dili”nin məzmununun hansı anlama gəldiyi, yəni hansı dil olduğu barədə ilk yazılı izahat Nəsirəddin şah Qacarın dövründə alimlər kollektivi tərəfindən qələmə alınan və dərc ediln “Name – i Daneşvaran” kitabında verilmişdir. Həmin kitabda “azəri dili”nin “zəbani - torkan”, yəni türklərin dili olduğu bildirilir. Görkəmli ingilis şərqşünası G. L. Strange də eyni fikri söyləmişdir. Fəqət şovinist fars – Pəhləvilərin hakimiyyəti dövründə, İran şahının sifarişi ilə yazılmış bir sıra kitablarda (Mirzə Mühəmmədin “Bist məqaley - i Qəzvini”, Seyid Əhməd Kəsrəvinin “Azəri və ya zəban – i bastani Azərbaycan”, Nasih Natiqin “Azərbaycan dili və İranın milli birliyi” və s) məsələ tamam başqa cür şərh edilməyə və sapdırılmağa başlandı. Elmi deyil, siyasi məqsədlərlə ortaya atılan bu saxta konsepsiya ruslara sərf etdiyindən sonralar rus “alim”ləri tərəfindən də eyni məqsədlərlə qəbul edildi və inkişaf etdirildi. Bu konsepsiyaya görə, “azəri dili” termini talış və tat dillərinə aid edilirdi. Məsələn, sovet dövründə nəşr edilmiş “Böyük Sovet Ensiklopediyası”nda azəri dili ilə talış dili arasına bərabərlik işarəsi qoyulur.

Maraqlıdır ki, bu yanlış, qeyri – elimi, siyasi məqsəd daşıyan konsepsiyanın əsas müəlliflərindən biri, əslən azərbaycanlı olan Seyid Əhməd Kəsrəvi sonradan vicdan əzabı çəkərək, yazdıqlarnın doğru olmadığını, onları hakim dairələrin sifarişi ilə yazmağa məcbur edildiyini etiraf etsə də, keçən illər ərzində onun ardıcıllarının sayı zərrə qədər də azalmamışdır.

Konsepsiyanın tərəfdarlarının, demək olar ki, hamısı Xl əsrdə yaşamış böyük Azərbaycan alimi Xətib Təbrizlinin nəql etdiyi və Əbdülkərim ibn Mühəmməd əs – Samaninin “kitab əl - ənsab” adlı kitabında əksini tapan bir hadisəni misal çəkirlər:

“Xətib Təbrizi nəql etmişdir ki, Nəməndə Məərə məscidində mən onun (Abdullanın) qarşısında oturub ona kitabların birindən nə isə oxuyurdum. Birdən məscidə namaz qılmaq üçün daxil olan qonşularımdan birini gördüm və tanıdım. Sevincdən halım dəyişdi. Abdulla dedi: