Beynəlxalq maliyyə böhranı şəraitində korperativ idarəetmə sisteminin

 
Sxem 1.3.2. 
Korperasiyanın idarəedilməsinin təşkilati strukturu 
Mənbə: M.Sadıqov, A.Hüseynov, V.Zeynalov. Korporativ maliyyə. Bakı, 2007.s.21 
Xəzinədarlıq 
Maliyyə planlaşdırılması 
şöbəsi 
Baş mühasib 
Direktorlar Şurası 
Satış üzrə vitse-prezident 
Maliyyə üzrə vitse-prezident 
İstehsal üzrə vitse-prezident 
Pul 
vəsaitləri və 
qiymətli 
kağızların 
idarə 
edilməsi 
Kapitalın 
strukturun
un 
planlaşdırı
lması 
Kreditləri
n idarə 
edilməsi 
Ehtiyatlar
ın idarə 
edilməsi 
Investisiy
aların 
idarə 
edilməsi 
Istehsal 
uçotu 
Maliyyə 
uçotu 
Vergi 
şöbəsi 

---

29 
II Fəsil. Beynəlxalq maliyyə böhranı və korperativ maliyyə idarəetmə 
sisteminin müasir durumu 
2.1. Beynəlxalq maliyyə böhranı və onun korperativ maliyyə idarəetmə 
sisteminə təsiri
1980-ci illərdən etibarən yaşanan qloballaşma prosesi, ən çox, məhsul və 
əməyə görə daha sürətli hərəkət edən investisiya bazarlarına təsir etmişdir. 
Malların, xidmətlərin, pulun sürətli və davamlı bir şəkildə axınını təmin etmək 
üçün qarşıdakı manelərin aradan qaldırılmasına çalışılmış, tənzimləmə anlayışı 
fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. Tənzimləmə mal və xidmətlərin keyfiyyət və 
məhsuldarlığını artırarkən maliyyə sektorunda nəzarətsiz nəhəng sahələr 
yaratmışdır. ABŞ-da Reyqan və İngiltərədə Tetçer bu nizamsızlığı müdafiə etmiş, 
inkişaf etməkdə olan ölkələrə də bu sərbəstliyi təklif etmişdilər. 
ABŞ-da maliyyə bazarlarında faktiki olaraq nəzarətin aradan qaldırılması, 
tənzimləmənin hakim olması Reqanın dövründə daha da sürətlənmişdir. 
Kommersiya bankları zahirən avtonom bir nəzarətə tabe idilər və çətinliyə düşən 
bankları qurtarmaq üçün bir sığorta fondu belə mövcud idi. Amma bu mexanizmlər 
böhranın əvvəlində və böhran müddətində işləmədi. 
Tənzimləmə, bankların bəzi tətbiqlərinə zəif nəzarət edilməsinə belə maneə 
törətmiş, rəsmi maliyyə hesabatlarında görünməyən öhdəliklərlə dolu kölgə bank 
(shadow banking) ortaya çıxarmışdır. İnkişaf etməkdə olan bəzi ölkələrdə isə bu 
kölgə bankçılığın səbəbi liberallaşmanın gətirdiyi tənzimləmə deyil, qanun və 
qaydaların doğru şərh olunması və ya tətbiq olunmasından qaynaqlanan 
nizamsızlıqdır. 
Tənzimləməyə qarşı çıxanlar da olmuşdur. ABŞ-da ticarət bankları 
xaricindəki təşkilatların da kommersiya banklarındakı kimi bir nəzarətə daxil 
edilməsi üçün bəzən ortaya çıxan və Nümayəndələr Palatasına və Senata nüfuz 
edən təşəbbüslər, maliyyə nəzəriyyələrinin effektiv lobbi fəaliyyətləri ilə aradan 
qalmışdır (Heç, 2009). 
Bu nəzarətsizlik səbəbindən Beynəlxalq Maliyyə Böhranının əsas səbəbi 
kimi korporativ idarəetmənin əskikliyini göstərmək düz olar. OECD Korporativ 

---

30 
İdarəetmə Prinsiplərində "Effektiv Korporativ İdarəetmə Çərçivəsi Əsasının 
Kompleksi" başlığı altında nəzarətin zərurəti vurğulanmışdır. Buna görə nəzarət, 
tənzimləmə və icra səlahiyyətləri, professional və obyektiv bir şəkildə vəzifələrini 
yerinə yetirə bilmələrini təmin edəcək səlahiyyət, etibarlılıq və qaynaqlara sahib 
olmalıdır. Eyni zamanda, gətirdikləri qaydalarla yanaşı, şəffaf və tamamilə 
açıqlanmış olmalıdır (36). 
Qloballaşma prosesi ilə beynəlxalq maliyyənin qarşısındakı maneələrin 
aradan qalxmasıyla maliyyə investisiyanın sərbəst və böyük bir sürətlə dövranı 
mümkün hala gəlmişdir. Böyük dövlətlərdə yaşanan baş verən böhranla bağlı 
maliyyə çətinliklərinin sürətlə digər ölkələrə yayılması da bunun nəticəsidir. 
Bundan başqa, maneələrin aradan qalxması, sərbəst ölkələri gəzən qısa müddətli 
investiya axınlarını (isti pul) doğurmuşdur. Həm investisiyanın sürətli hərəkəti, 
həm də isti pul, son iyirmi ildə baş verən çox saydakı regional böhranın 
səbəblərindən biri kimi qarşımıza çıxmışdır. 
ABŞ-da 2000-ci ilin mart ayında texnoloji müəssisələrin səhmlərinin 
əməliyyat apardığı birja olan NASDAQ başqa verən böyük dəyər itkisi, dot.com 
balonunun partlaması mənasını verirdi. NASDAQ Composite indeksi, 5000-lik 
səviyyədə sürətlə düşməyə başladı, bu eniş 2002-ci ilin oktyabr ayında 1160 ilə ən 
aşağı səviyyəyə düşdü. Qısa müddət içərisində təxminən 80%-ə çatan bir eniş, 
əslində bir şeylərin yaxşı getmədiyinin bir göstəricisi idi. 
Beynəlxalq Maliyyə Böhranının səbəblərini araşdırarkən, 11 sentyabr 2001-
ci il hücumunu da nəzərə almaq lazımdır. Bu hücum yalnız ictimai və siyasi deyil, 
maliyyə çöküntüsünə də səbəb olmuşdu. Belə ki New York birjasında səhmlərin 
qiymətlərində iki həftə içində 15% səviyyəsində bir geriləmə olmuşdu. Bunun 
ardıyca "Maliyyə 11 sentyabr" kimi də adlandırılan Enron skandalı baş verdi. 
Enron şirkətinin auditor firması, Enronun iştirakı ilə bir sıra borc və zərərlərin 
Enronun maliyyə hesabatlarında yer tutmasının lazım olduğunu ictimaiyyətə 
çatdırmaq məcburiyyətində qaldı. Bu, əslində enerji bazarında çox böyük zərərlər 
yazan və bu zərərləri müxtəlif maliyyə törəmə alətlərindən istifadə edərək və 
mühasibat hiylələrinə müraciət edərək aradan qaldıran Enronun, yan şirkətlər 

---

31 
vasitəsilə etdiklərinin və qanuni və qeyri-qanuni bəzi mühasibat tətbiqlərinin 
ortaya çıxması mənasını verirdi. Zirvədə bazar dəyəri 70 milyard dolları aşan 
şirkət, 2001-ci ilin Dekabrında iflasını açıqlamaq məcburiyyətində qaldı. 2001-ci 
ildə baş verən bu iki böyük hadisə həm maliyyə bazarlarında, həm də xalqda inam 
itkisinə səbəb oldu. 
Korporativ idarəetmə anlayışının da dünyada daha sıx bir şəkildə müzakirə 
edilməsi və əhəmiyyətinin anlaşılması bu hadisələrlə artmışdır. OECD korporativ 
idarəetmə prinsipləri xarici nəzarətçiləri yalnız şirkətə deyil səhmdarlara qarşı da 
məsul olmasının lazım olduğunu ortaya qoymuşdur. 
ABŞ-ın daşınmaz mal bazarında qiymətləri qısa bir müddətdə ikiyə 
qatlanmış, yalnız mənzil sahibi olmaq istəyənlər deyil, investorlar və 
spekulyatorlar da gəlirli bir sahə kimi gördükləri üçün daşınmaz əmlak bazarına
yönəlmişlər (15, 13). 
Əmlakı investisiya qoymaq məqsədilə deyil, sığınma ehtiyaclarını 
qarşılamaq üçün almaq istəyən, aşağı gəlir qrupundakı kişilər üçün faiz 
dərəcələrinin düşməsi kreditləri cazibədar hala gətirmişdir. Aşağı gəlir qrupunun 
mənzil əldə edə bilməsi üçün gətirilən vergi üstünlükləri kimi asanlıqlar ipotekaya 
tələbi artırmışdır. 2006-ci ildə evə sahib olmaq nisbəti aşağı gəlir qrupunda ciddi 
şəkildə artaraq, Afrika mənşəli amerikalılardan 48,2%-ə, Asiya mənşəli 
amerikalılardan 60,8%-ə və İspan mənşəli amerikalılardan 49,7%-ə yüksəlmişdir. 
Bu qruplara açılan kreditlərə əksərən ilk iki il sabit faiz ödəməli idi, yerdə qalan 
illərdə isə bazar faiz dərəcələrinə yönümlü dəyişən faiz tətbiq olunmuşdur. 
Burada korporativ idarəetmə baxımından əhəmiyyətli olan xüsus, kreditlərin 
hansı aşağı gəlir qruplarına verildiyi deyil, bu kreditlər verilərkən məruz qalınan 
risklərdir. İşi, gəliri, aktivləri və verəcək təminatı olmayan şəxslərə verilən 
kreditlər (Ninja Credits: No income, no job, no asset), beynəlxalq böhran kimi geri 
qayıtmışdır. Bu şəxslərin iş və gəlirləri ilə həqiqi xarici bəyanat olmaları 
korporativ idarəetmə qanunlarında iştirak edən məsuliyyət prinsipindən irəli 
gələrək kredit verənlərin məsuliyyətini aradan qaldırmır. Bu təşkilatlar yalan 
bəyanlara göz yumaraq yalnız səhmdarlarına deyil, bütün cəmiyyətə qarşı cinayət 

---

32 
işləmişdilər. İşin başqa bir ölçüsü isə kreditlərin başqa bir maliyyə quruluşuna və 
ya törəmə alətinə ötürülməsi ilə əslində riskin sıfırlanmamasıdır. 
2004-2006-cı illərdə ABŞ-da faiz dərəcələrinin 1,5%-dən 5%-ə yüksəlməsi 
sabit faiz dövründə olan şəxslərə bu dövrdə təsir etməmiş, ancaq 2006-ci ilin 
sonlarından etibarən alınan kreditlərin strukturu sabitdən dəyişənə dönüncə və 
şəxslərin gəlirləri də eyni dövr içərisində artmayınca, kreditin geri qaytarılmasında 
çətinliklər ortaya çıxmışdır. Aşağı gəlir qrupları aldıqları bu kreditləri ödəyə 
bilmədilər. Bankların müsadirə olunmuş yaşayış binalarının satışa çıxarmaları 
onsuz da şişmiş və aşağı olan mənzil qiymətlərindəki enişi sürətləndirmişdir. 
Əmlak qiymətlərində ciddi şəkildə düşmə olduqda və kreditli evlərin dəyəri, kredit 
ödənişlərinin dəqiq diskontlaşdırılmış dəyərindən aşağı olduqca kredit alanlar 
krediti qaytarmaqdan imtina etmişdilər. Əmlakın müsadirə edilməsi-kredit-ev 
qiymətləri dövrü ABŞ-ı mortgage böhranına daşımışdır. 2007-ci ildə təxminən 1,3 
milyon mənzil müsadirə edilərək, ipotekanın pula çevrilmə prosesinə tabe 
olmuşdur. 
Bazarlara dərindən təsir edən hadisə isə 20 İyul 2007-ci il tarixində 
mortgage aktivlərinə yatırılan fondları idarə edən Bear Stearnin çökməsi olmuşdur. 
Hər nə qədər Bear Stearn fondlarını qurtarmağa çalışsa da zərərlərdən xilas ola 
bilməmişdir. Fondları təxminən 90% dəyər itirmişdir. Bütün bu hadisələr 
beynəlxalq böhranda korporativ idarəetmə əskikliklərini açıq aydın ortaya 
qoymuşdur. 
ABŞ-dakı böhran ipoteka bazarı ilə məhdudlaşmayaraq bu müddətdə bir 
likvidlik böhranına çevrilmiş və əvvəl Avropaya sonra da bütün dünyaya yayılaraq 
qlobal bir ölçüyə çatmışdır. 2008-ci ilin fevralında İngiltərədə Northern Rock 
Bankı, 2008-ci ilin sentyabrında isə ABŞ-da Freddie Mac və Fannie Mae 
dövlətləşdirilmişdir. Bu hadisədən bir həftə sonra isə böhran, böyük investisiya 
bankı Lehman Brothers iflasıyla birlikdə fərqli bir prosesə girmişdir. Bazarlar "too 
big to fail" (batmayacaq qədər böyük) anlayışının etibarlı olmaması həqiqəti ilə 
soyuq bir duş almışdır. Yalnız 2008-ci ilin sentyabr-oktyabr ayları arasında: 
• ABŞ-da AIG, Wachovia Bank 

---

33 
• İngiltərədə HBOS Bank, Bradford & Bingley Bank, Royal Bank of 
Scotland, Llyods TSB və Barclays 
• Benilux ölkələrində, Dexia Group,
• Almaniyada Hypo Real Estate Holding 
• İsveçrədə UBS 
• İrlandiya və İngiltərədə müxtəlif banklar 
ya dövlətləşdirilmiş, ya qurtarılmış, ya da başqa təşkilatlar tərəfindən 
alınmışdır. Eyni dövrdə Niderland və Fransa kimi ölkələr də müxtəlif xüsusi 
banklara sərmayə köməyi etmişlər. 
Bütün dünyanı təsiri altına alan bu böhran, tarixdə ilk dəfə qlobal əsasda 
bütün ölkələrin böhranın təsirlərinin azaldılması mövzusunda az qala ortaq qərarlar 
almasına və tətbiqə qoymasına səbəb olmuşdur. ABŞ 'da bir neçə il əvvəl nəzəri 
olaraq belə xəyal edilə bilməyəcək dövlətləşdirmə və şirkət qurtarma tətbiqləri 
edilmişdir. 
ABŞ-da substandart ipoteka kreditlərinin "köpük" kimi şişib çoxalması 
nəticəsində baş vermiş maliyyə böhranı İkinci dünya müharibəsindən sonrakı 
dövrdə baş vermiş ən dərin qlobal iqtisadi resessiya ilə nəticələndi. İndi əminliklə 
demək olar ki, bu böhran 2007-ci ilin üçüncü rübündə başladı: həmin ilin iyun 
ayının sonunda dünya səhm bazarlarında Fransanın Societe Generale bankında 
çalışan Jerom Kervelin maliyyə maxinasiyalarını və onlardan sonra yaranan 
dalğaları xatırlayaq. 2008-ci ilin sentyabr ayında Amerikanın Lehman Brothers 
investisiya bankının müflis olması yaxınlaşan böhran aysberqin ucu idi. Ən böyük 
optimistlər də qəbul etməli oldular ki, "böyük yavaşlama" sadəcə böyük bir 
təxəyyül idi. Amma bu nə birinci, nə də axırıncı böhran idi. 
İstənilən halda, bu böhran inkişaf etmə səviyyələrindən asılı olmayaraq 
dünyanın bütün ölkələrinin iqtisadiyyatlarının bir-biri ilə nə dərəcədə əlaqəli 
olduqlarını aydın şəkildə nümayiş etdirdi. Müxtəlif ölkələrin hökumətlərinin az-
çox əlaqələndirilmiş, çox böyük və ağır səyləri nəticəsində uzun müddətli 
depressiyanın baş verməsi və nəticədə mühafizəkar ("öz qonşunu soy" siyasəti) 
yanaşmanın və deflyasiyanın baş verməsinin qarşısı alına bildi. Amma yenə də 

---

34 
bizim qarşımızda qeyri-müəyyən bir yol durur. Bu günki dünya iqtisadiyyatı kimi 
mürəkkəb sistemlərdə heç kim konkret fəaliyyətlərin mümkün nəticələrini 
qabaqcadan proqnoz edə bilməz. Amma, ən yaxın illərdə üç əsas xüsusiyyət 
şirkətlərin aqibətinə təsir göstərəcəkdir:
(2, 17) 
•