Beynəlxalq maliyyə böhranı şəraitində korperativ idarəetmə sisteminin
Yüklə 1,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
İkili Korporativ İdarəetmə Modeli
Fransa, Hollandiya və Almaniya kimi ölkələrdə pay sahiblərinin və işçilərin maraqlarının əvvəlcə reallaşmasına əhəmiyyət verilir. Bu modeldə, pay sahiblərinin maraqlarını reallaşdıra biləcəyi iqtisadi məqsədlərlə yanaşı işçilərin maraqlarını reallaşdıracaq ictimai məqsədlər da var. Bu səbəbdən bu model, vahid idarəetmə modeli ilə plüralist modelin bir sintezi olaraq düşünülə bilər. Nəzarət və tarazlıq modelində icra və rəhbərliyə bağlı rollar arasında diqqətə çarpan bir fərq vardır. Bu tətbiqlərə Almaniyanın iki addımlı idarəetmə quruluşlarında və İngiltərədə idarəetmə heyəti, baş direktor və üst rəhbərlik fəaliyyət sahələrinin sərhədlərini müəyyən edənşərhlərdə rast gəlmək mümkündür. Bu modeldə idarə heyəti baş direktoru sistematik və periodik olaraq dəyərləndirilərkən, baş direktorun yerinə gələcək adamların təyin edilməsi müddətini də həyata keçirir. 17 Ancaq bu quruluşda düzgün güc tarazlıqlarını həyata keçirmək çətindir. Xüsusilə firmanın strategiyasında köklü bir dəyişmə olması vəziyyətində güc tarazlıqları da dəyişir. Firma böyüdükcə, qloballaşdıqca və təşkilatın quruluşu kompleks olmağa başladıqca güc mərkəzinin "nəzarət" dən "icra" ya doğru sürüşdüyünü görmək mümkündür. Bu vəziyyət xüsusilə heyətin, baş direktorun və icraedici idarəetmə üzvlərinin nizamlı olaraq performanslarını qiymətləndirərək, yenidən nəzarətini təmin etməyə çalışması və bu pozisiyadakı seçim proseslərinin heyətin vəzifələri ilə korperativ idarəetmə üçün əhəmiyyət qazanmağa başlamasına səbəb olur (23, 436). Müdir Korporativ İdarəetmə Modeli Ən böyük səhmdar (yaxud xüsusi şirkətlərdəki ailə) vacib mövzuları müəyyən edərək diqqətin cəmlənməsini təmin edir. Tətbiq etdikləri fərqli mexanizmlərə görə gündəlik əməliyyatlara qoşulma dərəcələri dəyişə bilər. Lakin bu səhmdarlar ümumiyyətlə rəhbərliyin öz fikir və mənfəətləri istiqamətində hərəkət etməsini təmin edir. Bəzən müdirlərinin ağıllarının bir küncündə, aldıqları hər qərarda "müdir nə deyər" sualının iştirak etməsinə də səbəb ola bilərlər (23, 436). Korporativ idarəetmədə Anqlo – Amerikan , Alman və Yapon modellərindən istifadə olunur. Bu modellərin müqayisəli təhlili aşağıdakı kimidir : Anqlo - amerikan modeli korrporasiya ilə bağlı olmayan müstəqil səhmdarların daimi artan sayı və şəxsi səhmdarların mövcudluğu, eləcədə 3 açar iştirakçının, idarəedici, direktor və səhmdarların hüquq və vəzifələrini müəyyən edən qanunvericiliklə öz aralarında və həmçinin ümumi illik iclaslarda səhmdar və səhmdarlarla korporasiya arasındakı sadə qarşılıqlı təsir mexanizmi ilə xarakterizə olunur. Anqlo - amerikan modelinde səhmdarlarin mütləq olaraq razılığı tələb olunan 2 başlıca fəaliyyət fərqlənir - auditorların seçimi və direktorların təyin edilməsi. Anqlo - amerikan modelinde sehmdarlar illik iclaslarının gündəliyinə təkliflər vermək hüququna sahibdirlər. Səhmdarların teklifləri adlandırılan bu teklifler, uygun olaraq korporasiyanın fəaliyyətini xarakterizə etməlidir. Korporasiyanin kapitalinin 10% - dən artığına sahib olan səhmdarlar səhmdarların növbədən qıraq 18 (fövqəladə) iclasını çagırmaq səlahiyyətinə sahibdirlər. Səhmdar cəmiyyətin idarə olunmasında müstəqil və özünütənzimləmə təşkilatları mühüm rol oynayırlar. Səhmdarlar illik iclasda iştirak etmədən öz səs hüquqlarını həyata keçirə bilərlər. Səhmdarlar “etibarnamə üzrə” səs vermək imkanına malikdirlər, başqa sözlə, doldurulmuş bülleteni poçt vasitəsilə korporasiyaya göndərirlər. Bununla səhmdar Direktorlar Şurasının sədrini onun adından fəaliyyət göstərmək üçün səlahiyyətləndirir, yəni onun etibar etdiyi şəxs kimi çıxış etmək və bülletendə göstərilən şəkildə səsləri bölüşdürmək imkanını əldə edir. Anqlo - amerikan modelində korporasiyanın və korporativ idarəetmənin fəaliyyətinə institutsional investorlar və müxtəlif maliyyə mütəxəssisləri nəzarət edirlər. Yapon və Alman modelində bu funksiyaların əksəriyyətini bir qayda olaraq bir bank həyata keçirir. Başqa sözlə bu modellərdə korporasiya və onun əsas bankı arasında möhkəm (sıx) qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. Alman modelinin reallaşmasında banklar çox vacib rol oynayirlar. Beləki, onlar korporasiyanın uzunmüddətli səhmdarları hesab olunurlar və yapon modelində uygun olaraq bank üzvləri Direktorlar Şurasını seçirlər. Alman modelinin 3 başlıca xüsusiyyəti onu digər modellərdən fərqləndirir. Bunlardan ikisi - Direktorlar Şurasının tərkibi və səhmdarların hüquqlarıdır (4, 112). Birincisi, alman modeli idarəedici (icraedici Şura - korrporasiya memurlari, yeni daxili üzvler) və Müşahideedici Şuradan (korporasiya işciləri və səhmdarların, işçilerin nümayendeleri) ibarət 2 palatalı Şuranı nəzərdə saxlayır. İkincisi Müşahide Şurasının say terkibi qanunveriçiliklə təyin edilir və səhmdarlar terefinden dəyişdirililməsi mümkün deyil. Üçüncüsü Alman modelindən istifadə olunan Almaniyada və başqa digər ölkelərdə sesvermə sahesində səhmdarların hüquq və səlahiyyətlərində məhdudiyyetlər qanuniləşdirilmisdir, başqa sözlə desək, səhmdarın əllərində olduğu və bir uygun səkildə sehmlerin sayından fərqli çıxan səs sayi məhdudlaşdırılır. Almaniyada məlumatın neşr edilməsı qaydaları ABŞ - da qəbul edilən 19 qaydalardan fərlidir. ABŞ - dakı individual məlumatlardan fərqli olaraq Müşahidə Şurasının üzvləri və korporasiyadakı səhm payları barədə informasiya verilmir, mencer və direktorlara teqdim edilən mukaffatlar barədə məcmu info təqdim edilir. Həmçinin alman və amerikan mühasibat hesabları standartları arasında fərqlər mövcuddur. Alman modelinin malyyə hesabatının başlıca fərqi ondadır ki, alman korporasiyalarına əhəmiyyətli dərəcədə böyük bölüşdürülməmiş gəlir əldə olunmasına izin verılmir, bu da korporrasiyaya oz dəyerini ucuzlaşdırmağa şərait yaradır. Yapon modeli sehmdarlarin terkibində ayrı-ayrı korporrasiyalarin və banklarin yuksek faizi ilə şərh edilir. Bank sistemı korporassiyalarla six elaqələrin mövcud olmasi ilə ferqlənir. Yapon korporasiyalarında səhmdar maliyyələşmənin şərtsiz zəruruliyi şərtində səhmdarın əsas sahibləri kimi insayderlər çıxış edirlər. Buna görə də onlar ayrı - ayrı korporasiyalarda və bütöv sistemdə mühüm rol oynayırlar. Xarici investorların maraqları təcrübi olaraq nəzərə alınmır. Xarici investorların yapon korporasiyalarındakı payı (%) minimaldır, baxmayaraq ki, digər ölkələrdən olan səhmdarların kiçik sayı yapon sistemi xarici sehmdarlar ücün daha rahat bir veziyətə getirib cıxarardı. Yapon modelinin istirak edənləri arasındaki qarşılıqlı olan təsir Anqlo - amerikan modelində oldugu kimi güc tarazlığının yaradılmasına deyil işgüzar münasibətlərin qurulmasına istiqamətlənmişdir. Anqlo - amerikan modelindən fərqli olaraq müstəqil səhmdarlar korporasiya işlərinə təsir etmək gücünə malik deyillər. Nəticədə müstəqil investorları təmsil edən direktorların sayı azalır. Alman modelində olduğu kimi, yapon modelində də banklar hakim səhmdarlar hesab olunurlar və korporasiyalarla maraqları kəsişdiyi üçün və onlara çoxlu sayda müxtəlif xidmətlər göstərdikləri səbəbindən korparasiyalarla sıx əlaqələri inkişaf etdirirlər. Yaponiyada informasiyanın nəşr olunması prosesi dünyada ən sərt hesab olunan amerikan modelindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Yaponiyada maliyyə informasiyası hər yarımil üzrə, ABŞ - da isə hər rüb üzrə təqdin edilir; Yaponiyada idareedici və direktrlara ödənilen mükafatların toplam məblegi təqdim edilir, ABŞ 20 - da bu müvafiq olaraq hər şexs üzre ayrı-ayrılıqda birlesdirilir. Bu isə öz növbəsində həm də böyük sahibkarların siyahısına daxil edilir: səhm paketinə sahib olan səhmdarların - 5% dən coxunu teskil etdiyi ABŞ dan ferqli olan Yaponiyada bu - 10 böyük sehmdardan ibarət olmaqdadır. Bundan savayı amerikan və yapon mühasibat sistemi standartları arasında gözə çarpan fərqliliklər mövcuddur. Yapon korporasiyalarının Direktorlar Şurası və sahibkarların strukturu arasındakı mövcud qarşılıqlı əlaqələrə diqqət yetirmək vacibdir. Anqlo - amerikan modelindən fərqli olaraq yapon korporasiyalarının tərkibində “autsayderlərin” nümayəndələrinə çox rast gəlinir. Hakim iştirakçılar arasındakı qarşılıqlı təsir mexanizmi onlar arasındakı münasibətlərin möhkəmlənməsinə gətirib çıxarır. Bu Yapon modelinin başlıca fərqli cəhətidir. Yapon korporasiyaları uzunmüddətli, bir qayda olaraq affilləşdirilmiş səhmlərlə maraqlanırlar. Və əskinə, affilləşdirilməmiş səhmdarları bu prosesdən ixtisar etməyə çalışırlar. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının Korporativ İdarəetmə Prinsiplərinə əsasən korporativ idarəetmə kompaniyanın menecimenti - onun şurasi, sehmdarları və maraqlı olan tərəfləri arasında bir sıra münasibətləri əhatələyir. Bununla bağlı deyə bilərik ki, korporativ idareetmə - sehmdarlarin (iştirakcıların) hüquqlarinin reallaşdırılması məqsədi ilə təsərrüfat üzvlərinin idarə olunması ilə əlaqədar ortaya çıxan prosesləri, onları tənzimləyən normaları, o cümlədən bu proseslərin iştirakçıları olan strukturları və şəxsləri nəzərdə tutur (5). Korporativ idareetmə prinsiplərinin tətbiq edilməsi ayrı-ayrı təsərrüfat cemiyyətlərində idarəetmənin öncül təcrübəyə uyğun təşkil edilməsi, o cümlədən cəmiyyətin fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün zərurilik yaradır. Bu yanaşmadan, Azərbaycan Respublikasının təsərrüfat cəmiyyətlərində öndə gedən əsas idarəetmə təcrübəsini həyata keçirmək məqsədi ilə Azərbaycan Respublikasının İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin nəzdində təşkil olunmuş, aidiyyəti üzrə dövlət orqanları, Bakı Fond Birjası və Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyasının nümayendelərindən təşkil olunmuş İşçi Qrupun iştiraki ilə Azərbaycan Korporrativ İdarəetmə Standartları (bundan sonra - “Standartlar”) hazirlanmisdir. 21 Standartların müddeaları hüquqi tərəfdən mecburi olmayaraq, könüllü xarakterə malikdir. Bununla da, Standartlar öncül beynəlxalq təcrübəyə söykənən tövsiyyələrdən ibarətdir. Gələcəkdə Standartların müddəalarının “riayət et və ya izah et” prinsipi üzrə tətbiq olunması məqsədəuyğun olardı. Bunun mənası odur ki, ayrı-ayrı cemiyyətlər Standartlara riayet etməli eks haldaə isə riayət etməmələrinin səbəblərini uyğun hesabatlarda açıqlamalı və izah etməlidirlər. İdarəetmənin təkmilliyinin yüksəldilməsi baxımından Standartların tətbiq olunması istənilən təşkilati-hüquqi formada fəaliyyətdə olan təsərrüfat cəmiyyətləri üçün vacib əhəmiyyətə malikdir. Bununla yanaşı, səhmdar cemiyyətləri ücün onlarin əhemiyyəti əvəzolunmazdır. Belə ki, məhz bu tipli təsərrüfat cəmiyyətlərində mülkiyyət və idarəetmə funksiyalarının bir-birindən ayrılması özünü açıq-aydın biruzə verir ki, bu isə öz növbəsində sehmdarların mənafelərnin mühafizəsi istiqamətində öncül korporativ idarəetmə təcrübəsinin tətbiq olunmasını zərurətə çevirir. Standartlar ən üstün korporativ idarəetme təcrübəsinə müvafik şəkildə təsərrüfat cəmiyyətlərinin idarəetmə orqanlarının vəzifə və səlahiyyətlərini təyin etməklə, onların işinin effektiv təşkil olunması və səhmdarların hüquqlarının mühafizəsi üçün şərait yaradaraq, cəmiyyətin şəffaf fəaliyyətinin təmin edilməsinə dair qaydaları müəyyən edir. Sənəddə habelə etibarlı və təmiz hesabatlılıq sisteminin təşkil olunması kontekstindən daxili nəzaret, və risklerin idarə olunmasına dair tələblər də nəzərdə tutulmuşdur. Standartların məqsədi korporativ idarəetməyə aid beynəlxalq və yerli təcrübələri uzlaşdırmaqla, təsərrüfat cəmiyyətlərində öncül korporativ idarəetmə mexanizmlərinin tətbiq edilməsi yolunda köməkliyin edilməsindən ibaretdir. Bununla belə Standartlar cemiyyətlərin istenilən iqdisadi konyunkturda reqabətə davamlilıgını və investorlar ücün çəkiciliyini artırmaga yönelmişdir. Standartlar İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının Korporativ İdarəetmə Prinsiplərinə uygun formada hazırlanmışdır. Korporativ idarəetmeyə aid olan məsələlerin bir qismi Azərbaycan Respubli- 22 kasının qanunvericiliyinde öz əksini tapmışdır. Ancaq, qanunvericilik cəmiyyətlərin idarə edilməsi ilə bağlı ümumi qaydaları (prinsipləri) müəyyən etdiyindən, onların idarə edilməsinə aid hər bir məsələnin xüsusiyyətlərini tənzimləyə bilməz. Bununla yanaşı, qanunvericilik korporativ idarəetmə sahəsində baş verən dəyişiklikləri cəld (dinamik) şəkildə tənzimləmək iqtidarına da, malik deyildır. Bu baxımdan cəmiyyətlərin fəaliyyət və struktur xüsusiyyətləri, həmçinin texnoloji prosseslərin və emeliyyatların xüsusiliyini nəzərə alann, beynəlxalq normalara və praktikaya əsaslanan idarəetme qaydalari movcud olmalıdır. Eyni anda Standartlar korporativ idareetmə sahəsində qanunvericiliklə tənzim olunmayan məsələlərdə ən üstün təcrübənin tətbiq edilməsinə xidmət göstərir. Bu isə öz qaydasında bütöv götürdükdə korporativ idarəetmenin tətbiq edilməsi yönündə movcud olan maneələrn aşkar edərək aradan götürülməsində, Azərbaycan şirketlərində korporrativ idarəetməni İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının Korporativ İdarəetmə Prinsiplərinə uygun təşkil olunmasında yardım imkanlarını göstərəcəkdir. Standartların müddəaları təsərrüfat subyektlerinin idarə olunmasinin prioritetləri, iqtisadi əlaqələrin inkişafı nöqteyi-nəzərdən müntəzəm surətdə gözdən keçirilərək təkmilləşdiriləcəkdir. Yüklə 1,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|