Hayotning asosiy xossalari. Har bir tirik organizm bir-biri bilan
chambarchas, tartibli munosabatda bo‘lgan tuzilmalardan tashkil topgan yaxlit
tizim (sistema) bo‘lib, o‘ziga xos, ya’ni anorganik tabiatdan farq qiluvchi
xossa va xususiyatlarga ega.
Kimyoviy tarkibning birligi. Barcha tirik organizmlar tarkibiga kiruvchi
kimyoviy elementlarning 90% dan ortig‘i asosan to‘rt xil: uglerod, kislorod,
vodorod va azot elementlaridan tashkil topgan. Bu elementlar barcha tirik
organizmlar tarkibiga kiruvchi organik birikmalar, masalan, oqsillar, nuklein
kislotalar, lipidlar, uglevodlarni hosil qiladi.
Strukturaviy tuzilish birligi . Barcha tirik organizmlar hujayradan tuzilgan
bo‘lib, hujayra tiriklikning tuzilish, funksional va rivojlanish birligi hisoblanadi.
Ochiq sistemaligi . Barcha tirik organizmlar muntazam ravishda tashqi
muhit bilan energiya va moddalar almashinuviga ega bo‘lgan ochiq sistemadir.
Moddalar va energiya almashinuvi . Barcha tirik organizmlar va tashqi
muhit o‘rtasida doim moddalar va energiya almashinuvi sodir bo‘ladi. Moddalar
va energiya almashinuvi oziqlanish, nafas olish, ayirish kabi jarayonlarni o‘z
ichiga oladi. Moddalar va energiya almashinuvi tufayli o‘zgaruvchan tashqi
muhit sharoitida tirik organizmlar kimyoviy tuzilishi va tarkibining doimiyligi
ta’minlanadi.
O‘z-o‘zini yangilash . Organizmda sodir bo‘ladigan moddalar almashinuvi
jarayonida biomolekulalar, hujayra va to‘qimalarning doimiy yangilanishi
sodir bo‘ladi.
O‘ziga o‘xshaganlarni yaratish – ko‘payish xossasi . Tirik organizmlarning
ko‘payishi nuklein kislotalarda mujassam bo‘lgan irsiy axborot asosida sodir
bo‘ladi.
O‘sish va rivojlanish . Ontogenezning ma’lum bosqichlarida tirik
organizmlar genetik axborotlar asosida o‘z tuzilishini saqlagan holda miqdoriy
jihatdan ortadi, ya’ni o‘sadi hamda ularda yangi belgi va xususiyatlar
9
shakllanishi – rivojlanish kuzatiladi. Rivojlanish tirik organizmlarning ma’lum
qonuniyatlar asosida o‘zgarib borishidir. Individual rivojlanish – ontogenez va
tarixiy rivojlanish – fi logenez kuzatiladi. Organik olamning tarixiy rivojlanishi
evolutsiya deb yuritiladi.
