Biologiya 5 new indd

z a n j i r i n i
hosil qiladi. Oziq zanjirining birinchi hal­
qasida avtotrof o ‘simliklar turadi. Ular produtsent organizm b o ‘ lib, 
ikkinchi halqasida konsumentlar, oxirgi halqasida redutsentlar ish-
edurtm_uz
80

---

Q e d u rtm _ u z
tirok etadi. Masalan, b u g ‘doyni chigirtka yeydi. Chigirtkani baqa 
tutib oladi. Ilon baqa bilan oziqlanadi va burgutga ozuqa b o ‘ ladi. 
Chigirtka, baqa, ilon, burgut konsument organizmlar, ya’ ni tay- 
yor organik moddalarni iste’ mol qiladi. Bakteriya va zam burug‘ lar 
redutsentlar bo‘ lib, organik moddalarni mineral moddalargacha 
parchalaydi (74-rasm).
з 
^
_x 
x 
2
•O':
74 -ra sm . Oziq zanjiri: 1 - o‘simlik; 2 - chigirtka; 3 - baqa; 4 - i lon;
5 - burgut; 6 - chirituvchi bakteriya va zamburug‘lar.
Oziq zanjirining biror halqasi uzilsa, keyingi halqaga ta’ sir 
ko‘ rsatadi. Masalan, yo m g ‘ ir kam y o g ‘gan yillarda o ‘simliklar yax­
shi rivojlanmaydi. Natijada chigirtkalar kamroq b o ‘ ladi, chigirtka 
bilan oziqlanuvchi qushlar, hasharotxo‘r qushlarni iste’ mol qiluvchi 
yirtqich qushlarning soni ham kamayadi.
Tirik organizmlar bir-biriga va tashqi muhitga ta ’sir ko‘rsatib, 
doimo aloqada b o ‘ ladi.
. ekologik omil
• yashash muhiti
0"^TFt * biotsenoz
• produtsent
konsumentlar
• redutsent
^
1. Ekologik omil deganda nimani tushunasiz?
2. Antropogen omillarga nima kiradi?
3. Oziq zanjiri nima?
4. Biotsenoz tarkibiy qismlariga nimalar kiradi?
4
1
6 -B io lo g iy a , 5
81

---

Q e d u rtm _ u z
5. Agar oziq zanjirining biror halqasi uzilsa, qanday oqibatlarga 
olib keladi?
1. Chorvachilik bilan shug'ullanuvchi fermer xo'jaligida qo'ylar- 
ning soni kamayib borayotganligi aniqlandi. Tekshirish natija­
sida bunga sabab bo‘rilar ekanligi taxmin qilindi. Bu muammo 
muhokama qilinib, bo‘rilarni yo‘qotishga qaror qilindi. Bo‘ rilar 
o‘ldirilgach, dastlab qo‘ylar soni ortdi, lekin ma’ lum vaqtdan 
keyin qo‘ylardan tashqari, boshqa tuyoqli hayvonlar ham kasal- 
likdan qirilib keta boshladi. Nima sababdan bunday holat yuz 
berdi? Bu muammoni qanday hal qilish mumkin edi? Siz qan­
day yo‘l tutgan bo‘lar edingiz?
2. Olimlar tomonidan bir hududdagi quyon va tulkilar soni yillar 
davomida tekshirilgan. Tekshirish natijalari jadvalga solinganda
75-rasmdagi natija olingan. Jadvalni diqqat bilan ko‘zdan ke- 
chiring. Jadval asosida quyidagi savollarga javob yozing.
1. Qaysi yillarda quyonlar soni ko‘paygan?
2. Quyonlarning eng ko‘p va eng kam miqdorini aniqlang.
3. Tulkilar va quyonlar sonining ortishida qanday bog‘liqlik
bor?
4. Bu tajribadan qanday xulosa qilish mumkin?
quyon
tulki
7 5 - r a s m . Quyon va tulkilar sonining yillar davomida o ‘zgarishi.
82

---

Q