Biznes va tadbirkorlik
Jamiyat siyosati Oligopoliyalar tomon
Yüklə 14,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Savdo cheklovi va Monopoliyaga qarshi qonunlar
- Monopoliyaga qarshi qonunchilik
- Monopoliyaga qarshi siyosatiga qarshi bahslar
- Texnik xizmatni qayta sotish
- G`irrom narxlash.
- Bog`lanish.
- Keys stady Microsoft ishi
- Tayanch so`z va iboralar
|
14.4 Jamiyat siyosati Oligopoliyalar tomon Iqtisodiyot 10 tamoyillaridan biri ya’ni hukumat ba’zan bozorga chiqish yo`lini rivojlantirishi mumkin. Bu tamoyil Oligopolistik bozorlarga to`g`ridan- to`g`ri murojaat qiladi. Biz ko`rganimizdan, Oligopolistlar hamkorligi jamiyatning joylashgan nuqtasining umuman keraksiz, chunki u ishlab chiqarishga yo`l ko`rsatadi, pasaygan va narxni yuqoriga ko`tarilishiga resurslarni taqsimlanishi ko`chishi ijtimoiy eng qulayliklarga yaqinroq. Siyosat tuzuvchilar Oligopoliyadagi firmalarni hamkorlikka qaraganda bellashishlarga yetarli majburlashga harakat qiladilar. Keling siyosat yurituvchilar buni qanchalik qila olishi va keyin xalq siyosatining hududidagi munozaralarni ko`tarilishini tekshirishini ko`rib chiqaylik. 224
Siyosat hamkorlikni rag`batlantirmasligini bir yo`li umumiy qonun orqali hisoblanadi. Odatda, shartnoma erkinligi bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi hisoblanadi. Korxonalar va uy ho`jaliklari o`zaro manfaatli savdo tashkil qilish shartnomalaridan foydalanadi. Bu ishda, ular shartnomalarni amalga oshirish uchun sud tizimiga tayanadi.
kurash siyosati. Dunyo tajribasiga ko`ra, Monopoliyaga qarshi qonunchilik asosan, quyidagi yo`nalishlar bo`yicha shakllandi. Birinchidan, ishlab chiqarish (tarmoq)ni boshqaruvchi qonunlar. Bu qonunlarga binoan, odatda, hech bir korxona (korporatsiya)ning biror turdagi mahsulot ishlab chiqarishning yarmidan ortig`ini nazorat qilishga huquq berilmaydi. Ikkinchidan, barcha yirik korporatsiyalar ishtirokchilari boshqa korporatsiyalar aksiyalarining maʼlum cheklangan miqdoridan ortig`iga ega bo`la olmasligi belgilab qo`yiladi. Uchinchidan, narxlarni bozor muvozanati belgilagan darajadan yuqori yoki past turishini, narx ustidan kelishib olishni taqiqlovchi kartellarta karshi qonunlar joriy qilinadi.
Davlatning Monopoliyalarga qarshi siyosati milliy iqtisodiyotida raqobat oddindan shakllanib bo`lgan mamlakatlarda raqobatchilik muhitini takomillashtirishga, bozor iqtisodiyotiga o`tayotgan mamlakatlarda esa bu muhitni shakllantirishga qaratilgan. Bozorda Monopoliyani o`rnatishga urinishlar va Monopol mavqeni suiste`mol qilishni taqikdaydigan trestlarga qarshi birinchi qonun — Sherman qonuni AQShda 1890 yilda qabul qilingan. Monopoliyaga qarshi qonunchilik va uni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan chora tadbirlar har bir mamlakatda sharoit taqozo etgan shakllarda amal qiladi. Rivojlangan barcha davlatlarda sog`lom raqobat muhitini himoya qilish maqsadida turli ko`rinishdagi, Monopolistik foaliyatlar ustidan davlat tomonidan tartibga solish amalga oshiriladi. Masalan, AQShda Monopoliyaga qarshi davlat siyosati — Federal savdo komissiyasi va Adliya departamentining trestlarga qarshi boshqarmasi, Rossiyada — Monopoliyaga qarshi siyosat va tadbirkorlikni qo`llabquvvatlash vazirligi, Yaponiya va Janubiy Koreyada — Halol raqobat bo`yicha komissiya, Yevropa Ittifoqida esa — Raqobat bo`yicha komissiya tomonidan amalga oshiriladi.
O`zbekistonda Monopoliyaga qarshi organ 1992 yil da O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Monopoliyaga karshi va narx siyosati bosh boshqarmasi sifatida tashkil qilindi. 1996 yil 15 mayda ushbu boshqarma negizida Moliya vazirligi huzurida Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish qo`mitasi tashkil etildi. 2000 yil 2 avgustda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining "O`zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish Davlat qo`mitasini tashkil etish to`g`risida"gi farmoniga asosan 225
Monopoliyaga qarshi organ Moliya vazirligi tarkibidan chiqarilib, mustaqil davlat qo`mitasiga aylantirildi. 24
O`zbekiston davlatining raqobatchilik muhitini shakllantirishga qaratilgan siyosatida xususiylashtirish, davlat mulki hisobidan mulkchilikning boshqa shakllarini vujudga keltirish asosiy o`rin tutadi. Xususiylashtirish natijasida, birinchidan, mulk o`z egalari qo`liga topshirilsa, ikkinchidan, ko`p ukladli iqtisodiyot va raqobatchilik muxiti vujudga keladi.
Raqobatni shakllantirishda iqtisodiyotning davlat korxonalari saqlanib qolishi kerak bo`lgan sohalardagi korxonalar uchun ularning bozor sharoitlariga tarkiban moslashuviga imkon beradigan xo`jalik yuritish mexanizmini ishlab chiqarish muhim o`rin egallaydi. Bu mexanizm davlat korxonalari iqtisodiy jihatdan erkin bo`lishini, ularning faoliyati tijoratlashgan bo`lishini nazarda tutadi. Bozor iqtisodi-yotiga o`tish davrida raqobatning asosiy usuli narx bo`lganligi sababli, narxlarni erkin qo`yib yuborish raqobatli muhitni vujudga keltirishning asosiy talabi hisoblanadi. Shu maqsadda O`zbekistonda "Monopolistik faoliyatini cheklash to`g`risida"gi qonun (1992 yil 3 avgusat) qabul qilindi hamda uning asosida raqobatchilikni rivojlantirishga qaratilgan bir turkum normativ hujjatlar ishlab chiqildi. Mazkur qonunga ko`ra, bozorda ataylab takchillik yaratish, narxlarni Monopollashtirish, raqobatchilarning bozorga kirib borishiga to`sqinlik qilish, raqobatning g`irrom usullarini qo`llash man etiladi.
Hozirgi davrda O`zbekistonda, agar korxona ishlab chiqargan muayyan mahsulotlar tovarlar bozoridagi shunday mahsulotning 35% dan ortiq bo`lsa, bu korxona Monopolist korxona sifatida Davlat reyestriga kiritiladi (oziqovqat tovarlari guruhi uchun bunday mezon darajasi 20% qilib belgilangan).
Respublikada Monopoliyalar ro`yxatiga kirgan korxona (tarmoq)larning bozordagi mavqeini tartibga solishda bir qator usullardan:
Monopol mavqedagi mahsulotlarga narxlarning eng yuqori darajasini yoki rentabellik chegarasini belgilab qo`yish;
tashlash yoki maydalashtirish usullaridan foydalaniladi.
O`zbekiston Respublikasining "Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida" (1996 yil 26 aprel)gi qonuni asosida g`irrom raqobatga, shu jumladan, bozorlarga belgilangan talablarga javob bermaydigan tovarlarning kirishiga yo`l qo`ymaydigan mexanizmni yaratishga ham alohida e`tibor berilgan.
O`zbekiston Respublikasining "Tovar bozorlarida Monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to`g`risida" qonuni (1996 yil 27 dekabr) Monopolistlar tomonidan hukmronlik mavqeini suiste`mol qilishning oldini olish va mo- noAhmadiyadan chiqarish va sog`lom raqobat muhitini yaratish maqsadlarini ko`zlaydi. Iqtisodiyotning ayrim tarmoqdarida raqobat muhitini shakllantirish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Bu tarmoqdagi korxonalar, odatda, "tabiiy Monopoliyalar" deb ataladi. O`zbekiston Respublikasining "Tabiiy
24
2000 yil 2 avgustdagi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining "O`zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish Davlat qo`mitasini tashkil etish to`g`risida"gi farmoni
226
Monopoliyalar to`g`risida"gi qonunida (1997 yil 25 aprel, yangi tahrirda 1999 yil 19 avgust) respublikada tabiiy Monopoliyalarga nisbatan davlat siyosatining huquqiy asoslari belgilab berildi. O`zbekistonda iqtisodiy islohotlarning tub mohiyatidan kelib chiqqan holda Monopoliyalarga qarshi va tabiiy Monopoliyalar to`g`risidagi qonunchilik takomillashtirilib, ularning Yevropa Ittifoqi va boshqa rivojlangan qonunchilik andozalariga mos kelishi ta`minlab borilmoqda. Bu qonunlar istalgan yolg`iz firmada birlashishni oldini olish uchun ortiqcha bozor hokimyatiga olib kelishda ishlatiladi. Bundan tashqari bu qonunlar birlashish ro`yxatidan xususiy Oligopoliyalarda foydaianiladi, o`shanda ularning bozorida kamroq raqobat bo`ladi.
Vaqt o`tishi bilan, ko`p munozara man qilinishi kerak bo`lgan Monopoliyaga qarshi qonunlar xatti-harakat turlari ustida markazga joylashtirdi. Juda ko`p sharhlovchilar noqonuniy bo`lishi kerak bo`lgan raqobatdosh firmalar o`rtasida narxni belgilashga rozi bo`lishadi. Hali Monopoliyaga qarshi qonunlar ta'siri yaqqol bo`lmagan ba'zi biznes amaliyotini hukm qilish uchun ishlatilgan. Bu yerda biz uch misolni ko`rib chiqamiz.
Munozarali biznes amaliyotining bir misoli qayta savdo-sotiqni qo`llab-quvvatlash, boshqacha qilib aytganda yarmarka hisoblanadi. Tasavvur qiling Roison Electronics 30000 so`mdan chakana do`konlarga DVD pleyerlarini sotadi. Agarda Roison Electronics chakana savdo qiluvchilardan mijozlarga DVD pleyerni belgilangan 35000 so`mdan sotishni talab qilsa, u yarmarkaga yetkazib berishini aytadi. 35000 so`mdan past sotgan sotuvchi bilan Roison Electronics shartnomasi buziladi. Avvaliga, ishlatilgan narxi xizmat jamiyat uchun zararli, shu sababli, qarshi va tuyulishi mumkin. Bir kartel a'zolari o`rtasida bir shartnoma kabi, u raqobatlashuvchi savdo tarmog`idan baqqollarni saqlaydi. Shuning uchun, sudlar ko`pincha Monopoliyaga qarshi qonunlar buzilishi kabi yarmarkalarni ham tez-tez muhokama qilgan edi. Biroq, ba'zi iqtisodchilar ikki asoslar ustida yarmarkalarni himoya qiladi. Birinchidan, ular raqobatni kamaytirishga qaratilgan maqsadlarni inkor qiladi. Ikkinchidan, iqtisodchilar yarmarka qonuniy maqsadga ega, deb ishonadilar. G`irrom narxlash.
Firmalar odatiy davlat bozorlari bilan raqobatbardosh bosqich ustida narxni rivojlantirish uchun imkoniyatdan foydalanadi. Biroq Politsiya qachondir davlat bozorlari bilan firmalar narxni pastligini belgilashga aloqador bo`lganmi? Bu savol antiMonopol siyosat ustidagi ikkinchi munozara qiyin bo`ladi. Koyote Air deb ataluvchi katta havo yo`lini tasavvur qiling, unda ba’zi yo`nalishlar ustida Monopoliya bor. Keyinchalik Rodranner Express kirib keladi va bozorning 20% ini tashkil etadi, 80% bilan Koyoteni ortda qoldiradi. Bu raqobat javobida, Koyote yo`l haqini aylantirib urishni boshlaydi. Ba’zi antiMonopol sharhlovchilar Koyotening harakat qilishi raqobatga zid bo`lishi mumkin ekanligi to`g`risida bahslashadi, ya’ni: narxni kesadi Koyote uning Monopoliyasini qaytarib, yana narxlarni oshirishi mumkin, shuning uchun bozordan Roadranner
227
haydovchi mo`ljallangan bo`lishi mumkin. Bunday xatti-harakat yirtqich narxlash deyiladi. Yirtqich narxlash Monopoliyaga qarshi kiyimlarida umumiy da'vo bo`lsa-da, ba'zi iqtisodchilar bu dalillarga shubha qilishadi va yirtqich narxlash bir kamdan- kam hollarda, ehtimol hech qachon, bir daromadli biznes strategiyasi bo`lishiga ishonishadi. Nima uchun? Narxlari urushi bir raqibnii quvishi uchun, narxlar qiymati quyidagicha haydalgan bo`lishi kerak edi. Koyote gangib arzon chipta sotishni boshlasa, yanada samolyot tayyor bo`lishi yaxshi edi, chunki past yo`l haqi ko`proq mijozni o`ziga jalb qilardi. Roadrunner esa, reyslarida qaytarib kesib Koyote ning yirtqich yurishi uchun javob berishi mumkin. Natijada, Koyote narxlari yo`qotishlarning 80% iga, narx urush omon qolish uchun yaxshi holatda Roadrunner qo`yishiga qaragnda ko`proq olib borar edi. Iqtisodchilar munozarda davom etib Monopoliyaga qarshi siyosat tuzuvchilar uchun bir kompaniya boshqasiga nisbatan mahsulotini arzon qilishi tashvish tug`dirishini ta`kidlashadi. Turli xil savollar hal etilmasdan qolmoqda. Bir kompaniya boshqalariga nisbatan narxini past qilishi biznes strategiyasida foydali bo`ladimi? Agar shunday bo`lsa, qachon? Sud qaysi narx raqobatbardosh bo`lishini va iste`molchilar uchun yaxshi bo`lishi hamda qaysi biri vaxshiyonaligini aytadimi? Oddiy javoblar yo`qdir. Bog`lanish. Baxsli biznes amaliyotining uchinchi misoli bog`lanish bo`ladi. Faraz qiling pul ishlab topadigan filimlar ikkita yangi Gamlet va o`rgimchak odam filimini yaratdi. Agar pul ishlab topuvchilar har ikkala filmni bitta narxda kinoteatrlarga taklif qilishsa, studiya bu ikki mahsulotda bog`lanish bo`lishini aytishadi. Qachonki bog`lanish filmlar amaliyotida oliy sudda qalloblik bo`lsa, oliy sud uni ta’qiqlaydi. Sud keyingi keladigan sabablarni ko`rsatib: tasavvur qiling o`shanda o`rgimchak odam katta muvafaqqiyatga erishgan film bo`ladi, Gamlet esa zarar ko`rib ishlayotgan bir film bo`ladi. So`ngra studiya o`rgimchak odam uchun katta talabdan foydalanib kinoteatrlarda Gamletni ham sotishni majburlashadi. o`shanda studiya kuchli bir mexanizm sifatida bog`lanishdan foydalanishini ko`rishimiz mumkin. Ko`pchilik iqtisodchilar bu dalillarga ishonishmaydi. Tasavvur qiling o`shanda kinokinoteatrlar o`rgimchak odam uchun chiptaga 20 000 so`m to`lashga rozi bo`lishadi va Gamlet uchun hech qancha to`lashmaydi. O`shandan keyin ko`pchilik kinokinoteatrlarlar ikkita filmga chipta birgalikda 20 000 so`m bo`ladi, o`rgimchak odam uchun to`langan pul har ikkisi uchun bo`ladi. Kinokinoteatrlar majburan foydasiz kino qilishda kinoteatrning to`lashga xohish istaklarini kuchaytirmaydi. Pul ishlab topuvchilar ikki filmni birgalikda bozor kuchini oshirmaydi. O`shanda nima uchun bog`lanish mavjud? Bir sababi u narx kamaytirish sharti hisoblanadi. Faraz qiling ikkita kinoteatr bor deylik shahar kinoteatri O`rgimchak odam uchun 15 000 so`m va Gamlet uchun 5 000 so`m to`lab chipta sotib olish uchun xohishi bor. Shahar chekkasi kinoteatri esa uning aksidir: U O`rgimchak odam uchun 5 000 so`m va Gamlet uchun 15 000 so`m to`lab chipta
228
sotib olishga xohishi bordir. Agar pul ishlab topuvchilar ikkita film uchun alohida pul to`lashni taklif qilsalar, uning yaxshi strategiyasi har bir film uchun 15 000 so`m chiptaga to`lashni taklif qilish bo`ladi va har bir kinoteatr faqatgina bitta filmni ko`rsatishni tanlashadi. Biroq agar pul ishlab topuvchilar ikki film to`plamni taklif etsalar, bu filmlar uchun har bir kinoteatr 20 000 so`mdan chiptaga pul to`lashni taklif qilishadi. Shunday qilib, turli xil kinoteatrlarning turli xil filmlarga bahosi har xil, bog`lanish studioda umumiy xohish istakni inobatga olib sotuvchilarga birgalikda pul to`lashni taklif qilsa foydasini kuchaytirishni takidlaydi. Bog`lanish bahsli biznes amaliyotini eslatib o`tadi. Oliy sud nizosi o`shanda bog`lanish bitta firma bozor kuchini kengyatirib boshqa tovarlarga nisbatan yaxshi yaratilmaganligini va nihoyat oddiy rasmda qolishiga ruhsat beradi. Bizning hozirgi berilgan iqtisodiy bilimimiz butun jamiyat uchun bu bog`lanishda aniq bo`lmagan natijalar beradi.
So`nggi yillardagi eng muhim va bahsli Monopoliyaga qarshi ish albatta, ishi drama yetishmasligi emas, balki 1998 yilda topshirilgan Microsoft korporatsiyasiga qarshi AQSH hukumatining kostyumi bo`ldi. Bu dunyodagi eng kuchli normativ agentliklaridan biriga (AQSh Adliya Departamenti) qarshi dunyoning eng boy odamlarining (Bill Gates) biri, taniqli iqtisodchi hukumat uchun guvohlik beruvchi (MIT professor Franklin Fisher) edi. Microsoft uchun guvohlik beruvchi teng taniqli iqtisodchi (MIT professor Richard Schmalensee) edi. Xavf ostida iqtisodiyotining eng tez rivojlanayotgan tarmoqlari (kompyuter dasturi) birida dunyoning eng qimmat kompaniyalari (Microsoft) birining kelajagi bo`ldi. Microsoft holda markaziy masala Microsoft Windows operatsion tizimi, uning Internet brauzerini integratsiya qilish uchun ruxsat bo`lishi kerak yoki yo`qligini, bog`lash-alohida jalb qiladi. Hukumat Microsoft Internet brauzerlagar befarq bozorga kompyuter operatsion tizimlari, uning bozor kuchini kengaytirish bilan birga, bu ikki mahsulot mujassam ekanini da'vo qiladi. Microsoft o`zining operatsion tizimiga bunday mahsulotlarni, jumladan, ularga ruxsat berish, hukumat bahslashayotgan bozoriga kirib, yangi mahsulotlar taqdim qilishdan boshqa dasturlar kompaniyalarini to`xtatish edi. Microsoft eski mahsulotlarning yangi xususiyatlarni qo`yib texnologik taraqqiyotning tabiiy bir qismi, deb ishora bilan javob berdi. Masofani bosib o`tgan avtomobillar bugungi kunda bir marta alohida sotiladigan CD-pleyer va havo konditsionerini o`z ichiga oladi, va kameralar ajralmas chaqnash bilan birga keladi. Shu operatsion tizimlari bilan haqdir. Vaqt o`tishi bilan, Microsoft ilgari yolg`iz asoslangan mahsulotlarini Windows uchun ko`p xususiyatlarni qo`shib qo`ydi. Bu kompyuterlar ko`proq ishonchli va foydalanish uchun osonroq, chunki iste'molchilar birga ishlashga amin bo`lishilari mumkin. Internet texnologiya integratsiyasi, Microsoft bahslashishiga tabiiy keyingi qadam bo`ldi. 229
Kelishmovchilik biri nuqtasida Microsoft bozor hokimiyati qanchalik manfaatdor. Yangi shaxsiy kompyuterlar 80 dan ortiq foizi Microsoft operatsion tizimini ishlatishni qayd etib, hukumat kompaniyani kengaytirishga harakat qilishida muhim Monopol hokimiyati bor edi, deb ta'kidlaydi. Microsoft dasturiy ta'minot bozori har doim o`zgaruvchan va Microsoft Windows doimo bunday Apple Mac va Linux operatsion tizimlari kabi raqobatchilar tomonidan shubha ostiga borayotgan deb javob berdi. Bu, shuningdek, ilgari surdi u Windows-qariyb so`m 50, yoki uning bozor kuchi keskin cheklangan, deb, odatda, bir kompyuter- dalillar narxi atigi 3 foizi zaryadlangan past narxlari bo`ldi. Microsoft ishi yuridik botqoq bo`ldi. 1999 yil Noyabr oyida, uzoq sud, sudya Penfield Anvarson Microsoft katta Monopol hokimiyatni o`tkazmadi va kuchini noqonuniy deb suiste'mol qilgan. 2000 yil iyun oyida, himoya vositalari haqidagi tinglovdan so`ng, u Microsoft bir ikki kompaniya qadar buzilgan ilovalarni sotilgan operatsion tizimdan biri va sotilgan dasturdan biri deb amr berdi. Bir yil o`tgach, appelyatsiya sudi Anvarsonning Ajralish tartibini bekor qildi va yangi sudya ishni topshirdi. Sentyabr 2001 yilda Adliya boshqarmasi endi kompaniya tarqalib ketishga intildi va tez ishni hal qilish uchun so`rayotganini bildirdi. Joy nihoyat Microsoft uning ish amaliyoti bo`yicha ba'zi cheklovlarni qabul qilishga noyabr 2002 yilda erishilgan edi va hukumat bir-brauzer Windows operatsion tizimining bir qismi bo`lib qolishini qabul qildi. Lekin joy Microsoft Monopoliyaga qarshi bo`lgan muammolar yakun topmadi. So`nggi yillarda, kompaniyaga qarshi xatti-harakatlar turli ayblangan Yevropa Ittifoqi tomonidan olib bir necha xususiy Monopoliyaga qarshi kostyumlar, shuningdek, kostyumlar bilan tortishish qildi.
kartel nash muvozanati maxbuslarning dilemmasi hukmron strategiya
15.2 Narxlar diversifikatsiyasi 15.3 Narxlarni vaqtga qaarab diversifikatsiyalash va maksimal talab sharoitida narxlarning shakllanishi
15.1.Iste’molchi yutugini qo`lga kiritish Biz ko`radigan narx shakllantirish barcha strategiyasining bitta umumiy belgisi bor, u ham bo`lsa iste’molchi yutugini qo`lga olib, uni ishlab chiqaruvchi ixtiyoriga o`tkazishdir. Buni 1-rasmdan aniq ko`rish mumkin.
230
1-rasm. Narx va ishlab chiqarish hajmiga bopshq holdagi iste’molchi yutugining chizmasi. Aytaylik firma hamma ishlab chiqarilgan mahsulotini yagona narxda sotadi. Foydani maksimumlashtirish uchun firma narx R* va o`zining chegarali harajatlari va daromadlari egri chiziqaari kesishgan joyga tutri kelgan mahsulot chiqarish miqdori Q* ni tanlab oladi. Shuning o`zidayoq firma foyda olib ishlagan bo`lar edi, biroq uning rahbarlari qanday qilib firmaga yanada ko`proq foyda keltirish xususida bosh qotiradilar. Ayrim haridorlar talab egri chiziganing A bo`lagida tovar uchun R* narxga nisbatan yuqoriroq haq to`lashlari mumkinligini ular biladilar. Ammo narxning oshishi firma o`zining ayrim haridorlaridan ajralib qolishini, tovar sotish hajmining qisqarishini va foyda pasayishini bildiradi. Xuddi shu kabi boshqa bo`lg`usi haridorlar firma mahsulotini olmay kuyadilar, chunki ular tovar uchun R* singari yuqori narxda pul tulashga qodir bo`lmaydilar. Biroq ko`pchilik haridorlar R* dan past, lekin firmaning chegarali harajatidan yuqri bo`lgan narxni ma’kul deb topadilar. (Bu haridorlar talab egri chizigining V bo`lagida bo`ladilar). Firma narxni pasaytirib, uz tovarlarini V guruhdagi haridorlarga sotadi, lekin bunday bo`lganda firma o`zining doimiy haridorlariga tovar sotishdan kam daromal kuradi va foyda pasayadi. 25
Firma qanday qilib A guruhdagi iste’molchilarning yututni (Xech bo`lmasa uning bir qsmini) qo`lga kiritishi va shuningdeq V guruvdagi bo`lgusi haridorlarga mahsulot sotishdan keladigan foydani olishi mumkin. Yagona narx o`rnatish mutlaq to`g`ri kelmaydi. Lekin firma turli guruh haridorlar uchun narx ular talab egri chizigining qaerida joylashishiga ko`ra har xil belgilashi mumkin. Masalan, A guruhdagi haridorlarga ancha yuqriroq bo`lgan R. narxi, V guruh uchun esa ancha pastroq R 2 narxi, nihohoyat A va V guruhdari oralishchdagi haridorlarga R* narxi o`rnatiladi. Mana shu narxlarni diversifikatsiyalash, ya’ni turli guruh haridorlarga har xil narx belgilash uchun asos bo`ladi. Albatta muammo haridornk turli guruhlarga ajratib, ularni tovar uchun har xil narxga binoan pul tulashga majbur qalishdan iborat. Keyingi bo`limda bu qanday kilinishini ko`rib chiqamiz.
25 Robert S. Pindyck, Daniel L Rubinfeld. Microeconomics 7e ch11 |