Bosh muharrir: Sharipov Qo‘ng‘irotboy Avezimbetovich Bosh muharrir o‘rinbosari: Karimov Norboy G‘aniyevich

y
it
– θ
y
̅
I
= 
β
0
+ 
β
1
(
x
1
it
– θ
x
̅
1
i
) + 
β
2
(
x
2
it
– θ
x
̅
2
i
) + (
α
i
– θ
α
̅
I
) + (
u
it
+ θ
u
̅
I
) (3)
θ – ko‘rsatkichi Random effects estimator (tasodifiy effektlar farazi) da tahmin qilinuvchi hisoblanadi.
Biz tadqiqotmizda bo‘yicha 12 ta tijorat banklarining 12 yillik ma’lumotlari asosida kreditlash amaliyotlarini 
panel ma’lumotlaridan foydalanib Pooled OLS estimator (POLSE), Fixed effects estimator (FEE), Random ef-
fects estimator (REE) modellari asosida ekonometrik tenglamalar ishlab chiqdik.
Bundan tashqari, panel ma’lumotlar bilan ishlab chiqilgan ekonometrik modellarga nisbatan Gauss-Mar-
kov, Durbin Watson, Shapiro Wilk, Breusch-Pagan va Hausman testlarining fundamental postulatlari bo‘yicha 
baholash o‘tkazildi. Panel ma’lumotlaridan foydalangan holda ekonometrik modellarni qurishda o‘zgaruvchilar 
o‘rtasidagi munosabatlarning kattaligi va tabiatini sinchkovlik bilan o‘rganish uchun grafik jadvallar yaratildi.
Bizning gipotezamizga ko‘ra, turli mustaqil o‘zgaruvchilar va bank kreditlarining bog‘liq o‘zgaruvchilari 
o‘rtasida bog‘liqlik mavjudligi aytiladi.
Gipotezaga ko‘ra, bank depozitlari va banklarning masofaviy xizmatlarining ko‘payishi pul mablag‘larini 
banklarga joylashtirish amaliyotining oshishiga olib keladi. Bu shuni ko‘rsatadiki, jismoniy yoki yuridik shaxslar 
banklarga ko‘proq omonatga pul qo‘ysa, banklarning kredit berish ehtimoli yuqori bo‘ladi. Buning mantiqiy sa-
babi shundaki, bank depozitlarining ko‘payishi banklarning moliyaviy barqarorligi va likvidligining yuqori dara-
jasini ko‘rsatadi, bu ularga qarz oluvchilarga ko‘proq kreditlar taklif qilish imkonini beradi.
Boshqa tomondan, gipoteza plastik kartalar, bankomatlar va bankomatlarning umumiy sonining ko‘pa-
yishi bank kreditining pasayishiga olib kelishini taklif qiladi. Bu plastik kartalar va bankomatlar kabi muqobil 
to‘lov usullarining mavjudligi bank kreditlariga bo‘lgan ishonchni kamaytirishi mumkinligini ko‘rsatadi. Elektron 
tranzaksiyalar va bankomatlar orqali naqd pul olish imkoniyatlari kengayganligi sababli, jismoniy shaxslar va 
korxonalar banklardan kredit olishga kamroq moyil bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, gipoteza shuni ko‘rsatadiki, 
mijozlarning xulq-atvori va imtiyozlari, ularning depozit amaliyotlarida va muqobil to‘lov usullaridan foydalanish-
da aks ettirilgan bank kreditlariga bo‘lgan talabga ta’sir qiladi. Bu shuni ko‘rsatadiki, banklarning omonatlarni 
qo‘llab-quvvatlash strategiyasi va masofaviy xizmatlar kredit faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, plastik 
kartalar va bankomatlarning ko‘payishi esa bank kreditiga bo‘lgan talabni kamaytirishi mumkin. 
Tadqiqot bo‘yicha ekonometrik modellarni ishlab chiqishda Markaziy bank va tijorat banklar ma’lumotlari-
dan foydalanildi.
Model bo‘yicha mustaqil va bog‘lik o‘zgaruvchilar quyidagicha ifodalandi.
y – Tijorat banklar kredit amaliyotlari (bog‘liq o‘zgaruvchi), x1- tijorat banklar depozit amaliyotlari, x2–tijo-
rat banklari masofaviy xizmatlari (bog‘liq o‘zgaruvchi), x3 – tijorat banklarida plastik kartochkalar soni (bog‘liq 
o‘zgaruvchi) hamda x4- tijorat banklarida infiokiosk va bankomatlar soni (bog‘liq o‘zgaruvchi).
Tadqiqot bo‘yicha 2017–2022-yilgacha 20 ta choraklik davr moboynida Milliy iqtisodiyotda 12 ta tijorat 
banklari bo‘yicha bog‘liq o‘zgaruvchi va mustaqil o‘zgaruvchilar ko‘rsatkichlarining tahliliy grafik jadvali quyidagi 
ko‘rinishga ega bo‘ldi (1-rasmga qarang).
1-rasm:
Bog‘liq o‘zgaruvchi va mustaqil o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi bog‘liqlikning grafik matritsasi
24
23 Jaeger T. F. Categorical data analysis: Away from ANOVAs (transformation or not) and towards logit mixed models //Journal of mem-
ory and language. – 2008. – T. 59. – №. 4. – S. 434–446.
24 
Stata 
dasturi
asosida
muallif
tomonidan
mustaqil
ishlab
chiqildi

---

91
YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T
https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz
2023-yil, iyul.
№
7-son.
T
ARA
QQIY
O
T
ПР
ОГРЕС
С
PR
OGRESS
2-rasm:
Bog‘liq o‘zgaruvchi va mustaqil o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi bog‘liqlikning grafik matritsasi
25
Yuqoridagi 1 va 2-grafiklar bog‘liq o‘zgaruvchi va mustaqil o‘zgaruvchi o‘rtasidagi sezilarli bog‘liqlikni 
ko‘rsatadi va aniq zichlik effektini ko‘rsatadi. Zichlik effekti grafikning alohida hududlarida ma’lumotlar nuqta-
larini yig‘ish yoki klasterlash bilan bog‘liq. Oddiyroq qilib aytganda, ma’lumotlar nuqtalari o‘qlar bo‘ylab kuchli 
to‘planish yoki zich dispertsiyani namoyish qilish uchun sezilarli bog‘liqlik mavjud.
Bundan tashqari, tadqiqotning keyingi bosqichida o‘zaro bog‘liqlik matritsasi ham qaram o‘zgaruvchi, ham 
mustaqil o‘zgaruvchilar uchun tahlil qilindi (1-jadvalga qarang).
1-jadval:
Bog‘liq o‘zgaruvchi va mustaqil o‘zgaruvchilar o‘rtasida bog‘lanishlarning korrelyatsion matritsasi
26