Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy

Hozirgi zamon puli tovarlarni ayriboshlashda umumiy ekvivalent rolini 
bajaruvchi, umumko’pchilik tomonidan tan olingan va davlat tomonidan 
qonunlashtirilgan vositadir.
Pul tovar muomalasi doirasidan tashqarida ham amal qila boshlaydi: pul 
rentasi, pul soliqlari vujudga keladi, natural majburiyatlar pul majburiyatlariga 
aylanadi.
Pul ishlab chiqarish va muomala jarayonida bir qator vazifalarni bajaradi: 1. 
Qiymat o‘lchovi; 2. Muomala vositasi; 3. Boylik to‘plash vositasi; 4. To‘lov 
vositasi; 5. Jahon puli.
1. Tovarning almashuv qiymatini ifodalash va uni aniqlash uchun qo‘lda naqd 
pulga ega bo‘lish shart emas. Pulning bu vazifasini ideal pul bajaradi. Tovar egasi 
fikran ideal ravishda shu tovarning almashuv qiymatini pul bilan ifodalaydi.
Tovar almashuv qiymati va nafliligining pul bilan ifodalanishi uning narxidir.
Dastlab pul birliklari va ularning nomlari ko‘pincha muayyan og‘irlikda nodir 
metallar bilan bog‘liq bo‘lgan, valyuta tizimlarining nomlari (funt sterling) ham 
shundan dalolat beradi. Lekin vaqt o‘tishi bilan, «vazn» nomi pul birligidan nodir 
metallarning haqiqiy vaznidan tobora ko‘proq farq qila boshlagan. Buning bir 
qancha sabablari bor, bo‘lib ularning biri shu bilan bog‘liqki, tarixan uncha nodir 
bo‘lmagan, umumiy ekvivalent rolini o‘ynagan metallar nodir, demak, qimmatroq 
metallar tomonidan siqib chiqarilgan; bunda pul nomlari avvaligicha qolgan. 
Masalan, funt sterling dastlab bir funt kumushning pul bilan ifodalangan nomi 
bo‘lgan. Lekin oltin qiymat o‘lchovi sifatida kumushni siqib chiqargach, avvalgi 

---

77 
nom o‘z qiymati jihatidan bir funt kumushga teng bo‘lgan oltin miqdoriga nisbatan 
ishlatila boshlagan.
2. Pul – bu ayriboshlashning umumiy tan olingan vositasi. Bu erda «umumiy 
tan olingan»
14
so‘ziga e‘tiborni qaratish juda muhim. Tovar muomalasi jarayonida 
naqd pul, yoki uning tashuvchilari (masalan plastik kartalar) bo‘lishi kerak. Chunki 
tovarlarni oldi-sotdi paytida ularning ramziy narxlari real pulga aylanmog‘i lozim. 
Bu jarayonda pul muomala vositasi vazifasini bajaradi. Pulning muomala vositasi 
sifatidagi vazifasi shundan iboratki, u tovarlar muomalasi jarayonida vositachi 
bo‘lib maydonga chiqadi.
Dastlab tovarlarni ayribosh qilishda pul bevosita kumush yoki oltin quymalar 
shaklida mavjud bo‘lgan. Bu hol ayriboshlash vaqtida qiyinchiliklar tug‘dirgan: 
pul metalni o‘lchash, uni mayda bo‘laklarga bo‘lish, sifatini belgilash zarur 
bo‘lgan. Asta-sekin pul metall quymalari o‘rniga monetalar ishlatila boshlagan. 
Monetalar o‘z vazni va sifati jihatidan ma‘lum miqdordagi metaldan iborat bo‘lib 
ular davlatning alohida muhri bilan tasdiqlangan bo‘ladi.
Oltin pul muomalasi amaliyoti ko‘rsatadiki, uzluksiz muomalada bo‘lish 
natijasida oltin tangalar yeyilib ketadi, o‘z massasining bir qismini yo‘qotadi va 
to‘la qiymatli bo‘lmagan pulga aylanadi. Shu sababli muomalaga oltin o‘rnini 
bosuvchi pul sifatida to‘la qiymatli bo‘lmagan qiymat belgilari chiqarilgan.
Muomala sohasida har doim pul muomalasi qonuni bilan tartibga solinadigan 
ma‘lum miqdordagi pul birligi massasi mavjud bo‘lishi zarur. Umumiy holda pul 
muomalasi qonuni quyidagicha shakllantirilishi mumkin: tovar aylanishiga xizmat 
qiladigan pul miqdori tovar massalari narxi summasiga to‘g‘ridan – to‘g‘ri, 
pulning aylanish tezligiga teskari mutanosiblikda joylashadi: 
,
m
s
R
P
А

bu erda: 
14
У ѐки бу айрибошлаш воситаси одатга кўра умуман тан олинган бўлиб қолади. Айирбошлашнинг 
«Қонуний» ва «умум тан олинган» воситалари тушунчасини аралаштириб юбормаслик лозим. Айрим 
ҳолларда қонуний айрибошлаш воситалари умуман тан олинмаслиги мумкин. Масалан, муомалага 
чиқарилган қонунлар. 

---

78 
R
m
– tovar muomalasi uchun zarur pul miqdori, 
R– sotilgan tovarlar narxlari summasi, 
A
s
– ma‘lum vaqt oralig‘ida pul birligining aylanishlar soni. 
Agar pul miqdori ortgan taqdirda ham iqtisodiyotda tovar massasi doimiy 
bo‘lib qolsa, bu narxlar o‘sishini keltirib chiqaradi. Muomalaga yetarlicha pul 
chiqarilmaganda tovarlar omborlarda to‘planib va to‘lovlar o‘z vaqtida amalga 
oshmasdan, iqtisodiy o‘sish sekinlashuviga olib keladi. 
3. Pul muomaladan chiqarilganda boylik to‘plash vazifasini bajara boshlaydi. 
Har bir tovar ishlab chiqaruvchi o‘zini bozor tasodiflaridan ehtiyot qilish va o‘z 
tovarini sota olish yoki olmasligidan qat‘iy nazar boshqa tovarlarni sotib olish 
imkoniyatiga ega bo‘lish uchun o‘zini ma‘lum pul rezervi bilan ta‘minlashi kerak.
Tovar xo‘jaligi taraqqiyotining dastlabki davrlarida pul jamg‘arish uni 
muomaladan chiqarib olish yo‘li bilan amalga oshirilgan. Keyinchalik foyda 
ketidan quvish hukmron ahamiyat kasb etib, bo‘sh turgan pul foyda keltirmasligi 
sababli pul egalari uni harakatga keltirishga, uni foydali joyda ishlatish yo‘lini 
topishga intildilar.
Boylik to‘plash vositasini faqat oltin tangalar emas, balki pul materiallari, 
oltin buyumlar va boshqalar ham uynay oladi. 
4. Tovarlar nasiyaga, to‘lov muddati kechiktirib sotilganda, pul to‘lov vositasi 
vazifasini bajaradi. Xaridorlar tovarning pulini to‘lov muddati kelgandan keyingina 
to‘laydi. Pulning to‘lov vositasi sifatidagi vazifasi tovar muomalasi doirasi bilan 
cheklanmaydi. Pul qarzga berilganda, renta va soliqlarni to‘lashda ham to‘lov 
vositasi vazifasini bajaradi. Pulning to‘lov vositasi sifatidagi vazifasidan qog‘oz 
pullar, veksel va banknotlar kelib chiqqan.
Kredit pullar qog‘oz pullar bilan qo‘shilib, tovar muomalasiga xizmat qila 
boshlaydi. Kreditning rivojlanishi bilan pulning to‘lov vositasi sifatida qo‘llanish 
sohasi ancha kengaydi, kredit pullarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Bir kishi 
tomonidan boshqa kishiga beriladigan kredit – qarz majburiyatini, vekselni keltirib 
chiqaradi. Biroq veksellar muomalasi cheklangan, chunki ularga xususiy shaxslar 
kafolat beradi. Banknot xususiy shaxsning vekseli o‘rniga bank tomonidan 

---

79 
beriladigan vekseldir. Shunday qilib, banknot pulning to‘lov vositasi sifatidagi 
vazifasidan kelib chiqadi. Banknotlar bilan bir qatorda muomalaning kredit 
qurollaridan yana bir turi cheklar ishtirok etadi. Chek omonat egasi tomonidan o‘z 
hisobidagi puldan chekda ko‘rsatilgan shaxsga berish to‘g‘risida bankka yozilgan 
buyruqlardir. 
Kredit munosabatlarining rivojlanishi naqd pul ishlatmasdan qarz 
majburiyatlarini o‘zaro bir-biriga o‘tkazish yo‘li bilan qarzlarni uzishga imkon 
beradi.
5. Jahon puli vazifasini oltin bojargan pulning oltin asosi tugatilgach pul
bu vazifani bajarishdan ham to‘xtagan. Lekin ayrim valyutalar ( dollor, Evro)
hozirgi davrda ham o‘zining nufuzidan kelib chiqib xalqaro savdoda jahon
puli darajasidagi vazifani bajarishi mumkin. Lekin bu ularga jahon puli
vazifasi yuklatilganligini bildirmaydi. 
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda hisob-kitoblar oltin bilan ta‘minlanmagan 
milliy valyutalarda (dollar, marka, iena va h.k.) amalga oshiriladi.
Muomalaga elektron kredit pullarning (veksel, chek, qimmatbaho qog‘ozlar) 
kirib kelish, ya‘ni naqd va naqd bo‘lmagan pul va kvota pullarni ishlatilishi 
natijasida pul massasi iborasi qo‘llanila boshlandi. 
Pul massasini naqd pulga aylantirish imkoniyati turlicha bo‘lib, faqat naqd 
pulni hohlagan maqsadda ishlatish mumkin. 
Tez almashish (likvidlik) tushunchasi, hozirgi zamon qog‘oz pullarini (so‘m, 
tanga, dollar, lira va h. k.) bevosita sotib olish va har xil to‘lovlarni amalga oshirish 
kuchiga ega ekanligini bildiradi. Tez almashadigan vositalar, osonlik bilan 
qo‘yilgan maqsadni ro‘yobga chiqaradi. Masalan, agar sizda ortiqcha engil 
avtomashina bo‘lsa, bu umuman xohlagan vaqtda uni sizga kerak bo‘lib qolgan har 
qanday buyumga almashtirish mumkinligini bildirmaydi. Agar siz ma‘lum 
miqdordagi pul summasiga (dollar, marka va h. k.) ega bo‘lsangiz, siz har doim 
ularni har qanday kerakli buyumga ayriboshlay olasiz. Pul mutloq tez almashish 
layoqatiga ega bo‘lishi sababli qiymatni saqlashning ideal vositasi hisoblanadi. 

---

80 
Shunday qilib, tovar ayriboshlash va pulning kelib chiqishi hamda tovar – pul 
muomalasining rivojlanishi bozorning kelib chiqishiga sabab bo‘ldi va uning 
rivojlanishiga shart-sharoit yaratdi.