Bu g‘doy va boshqa g‘alla ekinlarining unayotgan uru g‘lari mo g‘orlashi va maysalarining ildizlari chirishi

G‘alla ekinlarining zang kasalliklari
Ma’lumki, zang kasalliklarini q o‘z g‘atuvchi zamburu g‘larning t o‘la rivojlanish tsiklida birin-ketin keladigan (bir-birini almashtiradigan) 5 xil (0, I, II, III va IV) sporalash tiplari mavjud (pleomorfizm hodisasi). Bular:
0 - Oraliq x o‘jayin o‘simlikda rivojlanuvchi spermogoniy (piknida) lar va ularning ichidagi spermatsiy (n) (pikniospora) lar. Spermatsiylar o‘simliklarni zararlamaydi, ular faqat jinsiy jarayonda mitseliy dikariotizatsiyasida qatnashadi.
I - Oraliq x o‘jayin o‘simlikda rivojlanuvchi etsiylar (2n) va etsiosporalar (2n). Bu sporalar g‘alla ekinlarini va yovvoyi holda o‘suvchi har xil boshoqli o‘tlarni zararlaydi.
II - Boshoqli o‘simlikda rivojlanuvchi urediniyalar (2n) va urediniosporalar (2n). Urediniosporalar bu o‘simliklarni qayta-qayta zararlaydi va 1 mavsumda bir necha avlod beradi.
III - Boshoqli o‘simlik barglari va/yoki poyalari va boshqa organlarida, oldin urediniyalar b o‘lgan joylarda rivojlanuvchi teliyalar (2n) va teliosporalar (2n). Bu sporalar q o‘z g‘atuvchi zamburu g‘ qishlashi va uning genetik materiali yangilanishi uchun xizmat qiladi.
IV – Bahorda teliosporalar o‘sib hosil qiladigan bazidiyalar va bazidiosporalar (n) . Bazidiosporalar faqat oraliq x o‘jayin o‘simliklarni zararlaydi va ularda spermogoniy va etsiylar hosil qiladi.
Zang kasalligini q o‘z g‘atuvchi zamburu g‘ning barcha 5 xil sporalash xillari mavjud b o‘lgan turini t o‘liq tsiklli, ba’zi sporalash xillari b o‘lmaganini not o‘liq tsiklli tur deb ataladi.
Zang kasalligi q o‘z g‘atuvchisining rivojlanish tsikli faqat bitta o‘simlik turida o‘tsa, bu zamburu g‘ yakka x o‘jayinli tur, ikkita o‘simlik turida o‘tsa har xil x o‘jayinli tur, deb ataladi.
O‘zbekistonda bu g‘doyni zararlovchi turlarda poya va q o‘n g‘ir zanglarning q o‘z g‘atuvchilari har xil x o‘jayinli va t o‘liq tsiklli turlar, sariq zangni q o‘z g‘atuvchi zamburu g‘ esa yakka x o‘jayinli va not o‘liq tsiklli turdir.
Bu g‘doyning poya zangi kasalligi
Bu g‘doy kasalliklaridan eng xavflisi poya zangi hisoblanadi, ammo u O‘zbekistonda har doim mavsum s o‘ngida, to g‘oldi mintaqalarida uchraydi, o‘simliklarda rivojlanish darajalari ham past, shu sababdan iqtisodiy ahamiyatga ega emas.
SHu bilan birga, xalqaro q.x. tashkilotlari (CYMMIT, ICARDA, FAO) ning ma’lumotlariga k o‘ra, SHarqiy Afrika (Uganda) da bu kasallik q o‘z g‘atuvchisining yangi, oldin chidamli b o‘lgan navlarni ham zararlaydigan, issiq va quruq ob-havo sharoitlariga chidamli fiziologik irqi paydo b o‘lgan va u sharqqa hamda shimoliy-sharqqa qarab tarqalib kelmoqda.
YUqorida keltirilgan xalqaro q.x. tashkilotlari ogohlantirishicha, bu irq o‘tgan yili Eronga yetib kelgan, O‘zbekiston (va boshqa M. Osiyo davlatlari) ga kirish va bu g‘doyni kuchli zararlab, hosilga katta zarar yetkazish xavfi katta.
Bu g‘doy poya zangi har xil x o‘jayinli va t o‘liq tsiklli tur ekanligi yuqorida e’tirof qilingan edi. Uning 0 va I sporalash bosqichlari oraliq x o‘jayinda, II va III bosqichlari bu g‘doyda o‘tadi. Oraliq x o‘jayinlar – to g‘larda o‘sadigan zirk (barbaris) va magoniya o‘simliklari turlaridir.
Kasallikning asosiy (bu g‘doy, arpa, javdar, suli va b.) va oraliq (zirk) x o‘jayin o‘simliklardagi belgilari 11 va 12 rasmlarda, q o‘z g‘atuvchining t o‘la rivojlanish tsikli esa 13 rasmda k o‘rsatilgan.
K o‘p mamlakatlarda bu g‘doyning poya va q o‘n g‘ir zanglarining oraliq x o‘jayin o‘simliklardagi bosqichlari ahamiyatsiz b o‘lib qolgan va patogenlar faqat urediniya bosqichlarida rivojlanadi, k o‘payadi va qishlaydi.
Oraliq x o‘jayin o‘simligi noma’lum b o‘lgan sariq zangda ham xuddi shu ahvol kuzatiladi.